Volubilis (pronunzja bil-Latin: ; bl-Għarbi: وليلي, b'ittri Rumani: walīlī; bil-lingwi Berberi: ⵡⵍⵉⵍⵉ, b'ittri Rumani: wlili) hija belt Berbera-Rumana parzjalment skavata fil-Marokk, li tinsab qrib il-belt ta' Meknes u li setgħet kienet il-belt kapitali tar-Renju tal-Mawritanja, mill-inqas minn żmien ir-Re Ġuba II.
Qabel Volubilis, il-belt kapitali tar-renju x'aktarx li kienet Gilda.
Mibnija f'żona agrikola għammiela, il-belt żviluppat mis-seklu 3 Q.K. 'il quddiem bħala insedjament Berberu u mbagħad bħala insedjament proto-Kartaġiniż, qabel ma saret il-belt kapitali tar-Renju tal-Mawritanja. F'qasir żmien kibret sew taħt it-tmexxija tar-Rumani mis-seklu 1 W.K. 'il quddiem u baqgħet tikber sa ma kienet tkopri madwar 42 ettaru (100 akru) ta' art b'ċirkwit ta' 2.6 kilometri (1.6 mil) ta' ħitan. Il-belt kisbet għadd ta' binjiet pubbliċi ewlenin fis-seklu 2, inkluż bażilika, tempju u arkata trijonfali. Il-prosperità tagħha, li nibtet prinċipalment mit-tkabbir taż-żebbuġ, qanqlet il-kostruzzjoni ta' bosta vilel kbar fil-kampanja bl-art tal-mużajk.
Il-belt sfat f'idejn it-tribujiet lokali għall-ħabta tal-285 W.K. u qatt ma reġgħet ittieħdet lura minn Ruma minħabba l-pożizzjoni remota tagħha u minħabba li ma tantx setgħet tiġi difiża daqshekk tul il-fruntiera tal-Lbiċ tal-Imperu Ruman. Baqgħet abitata għal mill-inqas 700 sena oħra, l-ewwel bħala komunità Kristjana Latinizzata, u mbagħad bħala insedjament Iżlamiku bikri. Fl-aħħar tas-seklu 8 saret is-sede ta' Idris ibn Abdallah, il-fundatur tad-dinastija Idrisida tal-Marokk. Sas-seklu 11, Volubilis kienet ġiet abbandunata wara li s-sede tal-poter ġiet rilokata lejn Fes. Il-biċċa l-kbira tal-popolazzjoni lokali ġiet ittrasferita lejn ir-raħal il-ġdid ta' Moulay Idriss Zerhoun, madwar 5 kilometri (3.1 mili) minn Volubilis.
Il-fdalijiet baqgħu sostanzjalment intatti sa ma ġew devastati minn terremot f'nofs is-seklu 18 u sussegwentement ir-rikkezzi li kien hemm ġew misruqa mill-mexxejja Marokkini li riedu l-ġebel għall-kostruzzjoni ta' Meknes. Lejn l-aħħar tas-seklu 19 is-sit ġie indentifikat definittivament bħala dak tal-belt antika ta' Volubilis. Matul u wara l-perjodu ta' tmexxija Franċiża fil-Marokk, madwar nofs is-sit ġie skavat, u ġew żvelati bosta artijiet tal-mużajk fin. Uħud mill-iżjed binjiet pubbliċi prominenti u mid-djar ta' status għoli ġew irrestawrati jew rikostruwiti. Illum il-ġurnata Volubilis hija Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, li tniżżlet fil-lista bħala "eżempju ppreservat sew ta' belt kolonjali Rumana kbira fil-periferiji tal-Imperu".
L-oriġini ta' isem il-belt mhumiex magħrufa iżda x'aktarx li huwa Latinizzazzjoni tal-kelma Walilt bl-Amazigh, li tfisser oleandru, li jikber mal-ġnub tal-wied. Jaf kien ukoll traduzzjoni diretta tal-isem bl-Amazigh bl-għerq WLLY li jfisser "iddawwar, tagħżel".
Id-dizzjunarju Latin ta' Lewis u Short jagħti t-tifsira bil-Latin ta' "volubilis" bħala "dak li jiddawwar jew dak li jiddawwar fuqu nnifsu, li jingħażel". Il-kelma tissemma fl-Epistoli ta' Orazju (I, 2, 43): labitur, et labetur in omne volubilis aevum ("Tnixxi u se tnixxi, u tibqa' ddur għal dejjem".). Bil-Latin Klassiku, l-ittra "v" f'"volubilis" kienet pronunzjata bħall-ittra "w", u b'hekk il-pronunzja kienet eqreb għall-pronunzji attwali bl-Għarbi u bl-Amazigh.
Charles-Joseph Tissot (1828-1884) skopra li dak li xi sorsi bl-Għarbi kienu jirreferu għalih bħala "Qasr Fara'on" (قصر فرعون jew il-Palazz tal-Faragħun) kien jikkorrispondi għal Volubilis. Dan it-terminu għadu jintuża llum il-ġurnata miċ-ċittadini lokali, u xi kultant jitqassar għal لقصر jew El Ksar, li tfisser "il-Palazz".
Mibnija fuq xaqliba baxxa taħt il-muntanja ta' Zerhoun, Volubilis tinsab fuq irdum 'il fuq mill-wied ta' Khoumane (Khuman) li minnu tgħaddi nixxiegħa tributarja żgħira msejħa Fertassa. Il-belt tħares fuq pjanura alluvjali għammiela fit-Tramuntana tal-belt moderna ta' Meknes. L-inħawi madwar Volubilis kienu abitati mill-inqas min-Neolitiku Atlantiku Aħħari, xi 5,000 sena ilu; mill-iskavi arkeoloġiċi fis-sit instabu bċejjeċ tal-fuħħar Neolitiċi b'disinn paragunabbli għal dawk ta' bċejjeċ li nstabu fl-Iberja. Sas-seklu 3 Q.K., il-Kartaġiniżi kellhom preżenza hemmhekk, kif joħroġ fid-dieher mill-fdalijiet ta' tempju ddedikat lill-alla Puniku Baal u mis-sejbiet tal-fuħħar u tal-ġebel imnaqqxa b'kitbiet bil-lingwa tal-Feniċi.
Il-belt kienet parti mir-Renju tal-Mawritanja, li sar stat klijent tar-Rumani wara l-waqgħa ta' Kartaġni fil-146 Q.K. L-influwenza Punika damet għal żmien konsiderevoli wara, peress li l-maġistrati tal-belt żammew it-titlu Kartaġiniż ta' suffete ferm wara tmiem it-tmexxija Punika. Ġuba II tan-Numidja tqiegħed fuq it-tron tal-Mawritanja minn Awgustu fil-25 Q.K. u tefa' ħarstu fuq il-kostruzzjoni ta' belt kapitali rjali f'Volubilis. Edukat f'Ruma u miżżewweġ ma' Kleopatra Selene II, bint Marku Antonju u Kleopatra, Ġuba u ibnu Tolomew kienu rejiet Rumanizzati għalkollox, għalkemm ta' nisel Berberu; il-preferenza tagħhom għall-arti u għall-arkitettura Rumana kienet riflessa b'mod ċar fid-disinn tal-belt.
Wara li Klawdju annetta l-Mawritanja fl-44 W.K., il-belt kibret b'mod sostanzjali bis-saħħa tal-ġid u tal-prosperità tagħha, li kisbet permezz tal-artijiet għammiela tal-provinċja li kienu jipproduċu prodotti bażiċi ta' valur għall-esportazzjoni bħall-qamħ, iż-żejt taż-żebbuġa u l-annimali selvaġġi għall-ispettakli bil-gladjaturi. Fl-aqwa tagħha fl-aħħar tas-seklu 2, Volubilis kellha madwar 20,000 abitant – popolazzjoni sostanzjali ħafna għal raħal provinċjali Ruman – u r-reġjun tal-madwar kien abitat sew ukoll, meta wieħed iqis li ġew skoperti iktar minn 50 villa fl-inħawi. Issemmiet mill-ġeografu tas-seklu 1 W.K. Pomponju Mela, li ddeskriviha fix-xogħol tiegħu De situ orbis libri III bħala waħda mill-"iktar bliet għonja, u l-iżjed għanja fost il-bliet iż-żgħar" fil-Mawritanja. Issemmiet ukoll minn Plinju x-Xiħ, u l-Itinerarju Antonin tas-seklu 2 jirreferi għall-pożizzjoni tagħha u jsemmiha bħala Volubilis Colonia. Il-populazzjoni tagħha kienet dominata mill-Berberi Rumanizzati.
Il-belt baqgħet leali fil-konfront ta' Ruma minkejja rewwixta fl-40-44 W.K. immexxija minn wieħed mill-irġiel meħlusa ta' Tolomew, Edemon, u l-abitanti tagħha ġew ippremjati b'għotjiet ta' ċittadinanza u eżenjoni ta' għaxar snin mit-taxxi. Il-belt ġiet elevata għall-istatus ta' municipium u s-sistema ta' governanza tagħha ġiet mibdula. Is-suffetes bi stil Puniku ġew sostitwiti bid-duumvir, jew par maġistrati, li kienu jiġu eletti annwalment. Madankollu, il-pożizzjoni tal-belt dejjem kienet waħda fraġli, minħabba l-pożizzjoni tagħha fit-tarf tax-Xlokk tal-provinċja, u b'hekk kienet dejjem tiffaċċja t-tribujiet Berberi ostili u kulma jmur komplew isiru iktar setgħana. Grupp ta' ħames fortijiet li jinsabu fl-irħula moderni ta' Aïn Schkor, Bled el Gaada, Sidi Moussa, Sidi Said u Bled Takourart (li fil-qedem kienet Tocolosida) inbnew sabiex isaħħu d-difiża tal-belt. Sidi Said kienet il-bażi għall-Cohors IV Gallorum equitata, unità awżiljarja tal-kavallerija mill-Gallija, filwaqt li Aïn Schkor kienet tospita elementi Ispaniċi u Belġiċi. Sidi Moussa kienet tospita lill-Partiċi, u l-kavallerija Gallika u Sirjana kienet ibbażata f'Toscolosida. It-tensjonijiet fir-reġjun żdiedu lejn l-aħħar tas-seklu 2 u dawn wasslu biex l-Imperatur Marku Awrelju jordna l-kostruzzjoni ta' ċirkwit ta' 2.5 kilometri (1.6 mil) ta' ħitan bi tmien daħliet u b'40 torri. Volubilis kienet ikkollegata bit-triq ma' Lixus u Tingis (il-belt kapitali tal-provinċja Rumana ta' Mauretania Tingitana, li llum saret Tangier) iżda ma kellha l-ebda kollegament fil-Lvant mal-provinċja ġara ta' Mauretania Caesariensis, peress li bejniethom kien hemm it-territorju tat-tribù Berbera tal-Bakwati. F'Volubilis, fis-seklu 3, kienet teżisti komunità Lhudija, kif joħroġ fid-dieher mid-diversi kitbiet funebri mnaqqxa bl-Ebrajk, bil-Grieg u bil-Latin u lampi b'għamla ta' menorah. Il-belt hija l-iżjed post fil-Lbiċ fejn instabet kitba mnaqqxa bl-Ebrajk antik.
Il-kontroll ta' Ruma fuq il-belt intemm wara l-kaos tal-Kriżi tas-Seklu 3, meta l-imperu kważi sfaxxa għalkollox meta sensiela ta' ġenerali ħatfu u tilfu l-poter permezz ta' gwerer ċivili, irvelli fil-palazzi u assassinji. Għall-ħabta tal-280, it-tmexxija Rumana tilfet il-kontroll tal-biċċa l-kbira tal-Mawritanja u qatt ma reġgħet stabbilietu. Fil-285, l-Imperatur Dijoklezjanu organizza mill-ġdid dak li kien għad fadal mill-provinċja u żamm biss l-istrixxa kostali bejn Lixus, Tingis u Septa (illum il-ġurnata Ceuta). Għalkemm kien hemm armata Rumana bbażata f'Tingis, ġie deċiż li kien ikun għali wisq li jsir tentattiv ta' konkwista mill-ġdid ta' reġjun vulnerabbli tal-fruntiera. Madankollu, l-okkupazzjoni tal-belt baqgħet għaddejja, peress li l-mużajk fin bħal dak tat-tellieqa bil-karrijiet bl-annimali fil-Villa ta' Venere ma setax sar qabel is-seklu 4. Tmiem il-belt Rumana x'aktarx waslet b'terremot lejn l-aħħar tas-seklu, li radam diversi statwi tal-bronż fil-fdalijiet tal-vilel.
Volubilis baqgħet abitata għal sekli wara tmiem il-kontroll Ruman. Ġiet okkupata mill-ġdid ċertament mill-Imperu Ruman tal-Lvant fis-sekli 6 u 7, kif joħroġ fid-dieher minn tliet kitbiet Kristjani mnaqqxa datati bis-sena provinċjali. Sas-708 mal-wasla tal-Għarab, isem il-belt inbidel għal Oualila jew Walīlī, u l-belt ġiet abitata mill-Awraba, tribù Berbera li oriġinat mil-Libja. Ħafna miċ-ċentru tal-belt kien ġie abbandunat u ġie ttrasformat f'ċimiterju, filwaqt li ċ-ċentru abitat kien mexa fil-Lbiċ tal-belt, fejn inbena ħajt ġdid ta' difiża.
Volubilis baqgħet il-belt kapitali tar-reġjun ferm wara l-bidu tal-perjodu Iżlamiku. Instabu muniti Iżlamiċi tas-seklu 8 fis-sit, li huma evidenza tal-wasla tal-Iżlam f'din il-parti tal-Marokk. Instabu kollha 'l barra mill-ħitan tal-belt, u dan jissuġġerixxi li l-insedjament Għarbi baqa' distint mill-insedjament Berberu ġewwa l-ħitan. Hemmhekk Moulay Idriss stabbilixxa d-dinastija Idrisida tal-Marokk fis-787-788. Dan kien dixxendent dirett tal-profeta Iżlamiku Muħammed, u ħarab lejn il-Marokk mis-Sirja wara l-Battalja ta' Fakhkh fis-787. Huwa ġie pproklamat imam f'Volubilis, li kienet okkupata mill-Awraba, taħt Ishaq ibn Mohammad. Huwa żżewweġ lil Kanza, mill-Awraba, u flimkien kellhom iben, Idris II, li ġie pproklamat imam f'Volubilis. Huwa wkoll għex 'il barra mill-ħitan tal-belt, tul ix-xtut ta' Wadi Khoumane, fejn ġie skavat kumpless dan l-aħħar li jista' jiġi identifikat bħala l-kwartieri ġenerali tiegħu. Idriss I ħakem il-biċċa l-kbira tat-Tramuntana tal-Marokk matul it-tliet snin tar-renju tiegħu, u stabbilixxa l-belt ta' Fes. Huwa nqatel f'Volubilis fis-791 skont l-ordnijiet tal-kaliff ta' Bagdad, Harun al-Rashid. Idriss II ittrasferixxa l-belt kapitali lejn Fes, u b'hekk Volubilis ġiet imċaħda mill-aħħar fdalijiet ta' importanza politika li kien għad fadlilha.
Grupp Musulman magħruf bħala r-Rabedi, li kien wettaq rewwixta f'Córdoba f'Al-Andalus (l-Andalusija fi Spanja moderna), reġa' insedja Volubilis fit-818. Għalkemm in-nies komplew jgħixu f'Volubilis għal diversi sekli oħra, x'aktarx li tbattlet kważi għalkollox sas-seklu 14. Leo Africanus iddeskriva l-ħitan u d-daħliet tal-belt, kif ukoll il-qabar ta' Idris, mgħassa minn żewġ jew tliet kastelli biss. Il-katavru tiegħu sussegwentement tneħħa u ttieħed lejn Moulay Idriss Zerhoun, 3 kilometri (1.9 mil) 'il bogħod, fejn inbena mawżolew kbir apposta. Isem il-belt intesa u baqa' magħruf fost iċ-ċittadini lokali bħala Ksar Faraoun, jew il-"Kastell tal-Faragħun", b'allużjoni għal leġġenda li kienet inbniet mill-Eġizzjani tal-Qedem. Minkejja dan, uħud mill-binjiet tagħha baqgħu jeżistu, allavolja fi stat ta' fdalijiet, saħansitra sas-seklu 17 meta Moulay Ismail seraq ir-rikkezzi mis-sit biex jipprovdi l-materjal għall-kostruzzjoni tal-belt kapitali imperjali ġdida f'Meknes. Terremot li seħħ fl-1755 ikkawżaw qerda ulterjuri. Madankollu, l-antikwarju Ingliż John Windus kien pinġa s-sit fl-1722. Fil-ktieb tal-1725 A Journey to Mequinez (Vjaġġ lejn Mequinez), Windus iddeskriva dak li ra:
Binja partikolari milli jidher hija parti minn arkata trijonfali, u hemm diversi ġebliet imkissrin b'kitbiet imnaqqxa fuqhom, li jinsabu fir-radam u l-iskart ta' taħt, li fl-imgħoddi żgur li kienu fl-għoli iktar milli jinsabu attwalment. Is-sit huwa twil 56 pied u wiesa' 15-il pied, biż-żewġ naħat indaqs, mibnija b'ġebel iebes ħafna, kważi twil jarda u oħxon nofs jarda. L-arkata hija wiesgħa 20 pied u għolja madwar 26 pied. Il-kitbiet imnaqqxa jinsabu fuq ġebel ċatt kbir, li meta kienu sħaħ ħdejn xulxin, kienu twal madwar ħames piedi u wesgħin tliet piedi, u l-ittri fuqhom kienu itwal minn 6 pulzieri. Barra minn hekk, kien hemm ukoll bust li bil-kemm jingħaraf, u kien l-unika ħaġa li kien għad hemm li kienet tirrappreżenta l-ħajja, għajr l-għamla ta' sieq taħt il-parti t'isfel ta' libsa, fin-niċċa fuq in-naħa l-oħra tal-arkata. Madwar 100 jarda mill-arkata hemm parti mill-faċċata li għadha tajba ta' binja kwadra kbira, twila 140 pied u għolja 60 pied; parti mill-erba' kantunieri għadhom weqfin, iżda ftit fdalijiet fadal biss, apparti dawn tal-faċċata. Madwar l-għolja wieħed jista' jara l-pedament ta' ħajt b'ċirkonferenza ta' madwar żewġ mili, li kien mibni madwar dawn il-binjiet; fuq ġewwa tagħhom kien hemm bosta ġebel sparpaljat tal-istess daqs li bihom kienet mibnija l-arkata, iżda bil-kemm fadal ġebla waħda sħiħa. L-arkata, li kienet tinsab madwar mil u nofs 'il bogħod mill-binjiet l-oħra, milli jidher kienet qisha daħla, u kienet għolja biżżejjed biex raġel riekeb żiemel seta' jgħaddi minn ġo fiha.
Wara li żar is-sit 95 sena wara, fl-1820, wara li t-terremot tal-1755 kien ġarraf il-ftit binjiet li kien għad fadal, James Gray Jackson kiteb:
Nofs siegħa bogħod wara li wieħed jitlaq mis-santwarju ta' Muley Dris Zerone, fl-għoljiet ta' qabel il-muntanji Atlas, jiena żammejt man-naħa tax-xellug tat-triq, fejn kien hemm fdalijiet enormi u mill-isbaħ. Il-kampanja, għal mili sħaħ, mimlija kolonni mkissrin tal-irħam abjad. Kien għad hemm żewġ portiċi weqfin għoljin 30 pied u wesgħin 12-il pied, u l-parti ta' fuq kienet magħmula minn ġebla waħda sħiħa. Ippruvajt nagħti titwila lejn dawn il-fdalijiet immensi, li ntużaw għall-irħam għall-palazzi imperjali f'Mequinas u f'Tafilelt; iżda kelli noqgħod lura, peress li rajt xi persuni mis-santwarju jsegwuni. B'mod kontinwu jiġu skavati reċipjenti u ktieli tad-deheb u muniti tal-fidda minn dawn il-fdalijiet. Madankollu, il-kampanja mimlija sriep ukoll, u rajna bosta skorpjuni taħt il-ġebel li qalleb min kien qed iwassalni. Dawn il-fdalijiet jingħad mill-Afrikani li nbnew mill-Faragħuni: u jissejħu Kasser Farawan.
Walter Burton Harris, kittieb għal The Times, żar Volubilis matul il-vjaġġi tiegħu fil-Marokk bejn l-1887 u l-1889, wara li s-sit kien ġie identifikat mill-arkeologi Franċiżi iżda qabel ma saru xi skavi serji jew restawr. Huwa kiteb:
"Ma tantx fadal wisq fdalijiet li għadhom weqfin; żewġ arkati, it-tnejn tassew kbar bħala daqs, u ppreservati pjuttost tajjeb, waħedhom juru l-kobor li kellha din il-belt antika, filwaqt li akri sħaħ ta' art huma miżgħuda monumenti u skulturi mkissrin. Għad hemm ukoll ftit pilastri iżolati, u sistema kbira tad-drenaġġ jew akkwedott, simili għal Cloaca Maxima f'Ruma, li tagħti lejn xmara żgħira iktar 'l isfel".
Is-Sit Arkeoloġiku ta' Volubilis ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1997.
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' erba' kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; il-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".
This article uses material from the Wikipedia Malti article Volubilis, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Il-kontenut huwa disponibbli taħt il-liċenzja CC BY-SA 4.0 sakemm mhux indikat mod ieħor. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Malti (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.