Морины уралдаан бол Монголчуудын эртний уламжлалт тэмцээн наадмын нэг юм.
Энэ нийтлэл ямар ч эх сурвалжгүй байна. |
Монгол адуу нь хамгийн эрс тэс цаг уурт олон мянган жилээр хувьсан амьдарсаар ирсэн тул маш тэсвэр хатуужилтай, бусад төрлийн морьдоос өвс тэжээл голдоггүй, өл даадаг гээд олон давуу чанаруудтай байдаг.
Монголчууд 5000-6000 жилийн тэртээ морийг анх гаршуулан унаж хэрэглэсэн байдаг. Энэ үеэс мориороо уралдаж эхэлсэн бөгөөд цаашлаад найр наадамд морь уралдуулдаг уламжлал тогтсон байдаг. Яваандаа хурдан морины удам угшил гаргаж эхэлсэн бөгөөд түрүүлсэн морины эзэн алдар нэртэй болж хөгжсөөр энэ нь нэг ёсны урлаг, шинжлэх ухаан болтлоо хөгжсөн байна. Хурдан морины тухай дуу, аман зохиол ихээр гарах болжээ. Нүүдэлчдийн салашгүй нэг хэсэг болсон адуу мал, түүний дотор хурдан адуу эзнээ баярлуулж цаашлаад төрсөн нутаг усаа алдаршуулдаг байжээ.
Дэлхийн бүх морины тоноглол нь Монголоос гаралтай болохыг Монголын эрдэмтэд болон Америкийн их сургуулиуд нотлосон гэдэг. Мөн дэлхийн бүх үүлдрийн морины өвөг эцэг нь монгол мориноос гаралтай болохыг Оросын генетикийн их сургууль батсан тухай мэдэгдсэн байдаг.
Монголд нутаг нутгаар бага зэрэг ялгаатай дүрмээр морьдыг уралдуулж ирсэн боловч 1899 оноос эхлэн морьдыг даага, шүдлэн, хязаалан, соёолон, их нас ба азарга хэмээн ялган уралдуулах болжээ.
XII жарны шороон үхэр жилийн (1709 он) зуны дунд сарын 28-ны өдөр, Бүрэн хааны өвөр Ивэн голын орчимд Очирай Түшээт хан тэргүүгэй засаг ноёдын хэлэлцэн тогтоосон гурван хошууны "Халх журам" гэж алдаршсан цаазыг гаргажээ. Энэ цаазад хурдан морь уралдуулах 17 заалтыг "нэгэн зүйл" хэмээн бүлэглэжээ. Үүнд:
Монголчуудын эртний морин уралдааны явцад уралдах морийг нарийн тэжээх, сойх аргачлалаар илүү хурдан болгох арга зүй үүсэн бий болжээ. Энэ аргыг морь уях хэмээн нэрлэдэг. Морийг тусгайлан нэг сар, эсвэл бүтэн жилийн турш буюу тасралтгүй уралдаанд бэлдэж уях тохиолдол байдаг. Нутаг нутгаар бага зэргийн ялгаатай арга зүйгээр морийг уядаг.
Морь унагч хүүхдийг мөн тодорхой хэмжээтэй хоол өгч тодорхой байдлаар сойнго уралдуулдаг.
Морь уралдааны үед зарим цөөн морьд хүүхэд нь унаад эзэнгүй орж ирдэг, энэ үед нэг байраар ухрааж байрыг тогтоодог, зарим тохиолдолд огт байр өгдөггүй. Уралдаанд ямар нэгэн журам зөрчсөн морьдыг хасаж, огт байр өгдөггүй.
Хурдан морийг насны ангиллаар нь Үндэсний их баяр наадмын хурдан морины уралдааны дүрэмд заасны дагуу Азарга 22-24 км, Их нас 24-26 км, Соёолон 18-20 км, Хязаалан 15-17 км, Шүдлэн 12-14 км, Даага 10-12 км-т тавьж уралдуулдаг.
Түрүүлсэн морийг Баярын магнай Аман хүзүүний морийг Жаргалант хүлэг 3т хурдалсныг Наран мандал 4т хурдалсныг Начин шонхор 5т хурдалсныг Идэр заан Түрүүлсэн Азарга Их насанд 1 түрүүлбэл Түмэн эх 2 түрүүлбэл Манлай эх 3аас дээш түрүүлбэл Ажнай хүлэг Түрүүлсэн Соёолон Хязаалан Шүдлэнд 1түрүүлбэл Идэр жигүүр 2түрүүлбэл Аранзал хүлэг 3аас дээш түрүүлбэл Аргамаг хүлэг Түрүүлсэн Дааганд Сүмбэ шагай
Дэлхийн морьдын уралдаанд үргэлж насанд хүрсэн хүмүүс хурдны морийг унадаг, харин Монгол улсад ихэвчлэн 5-12 насны хүүхдээр хурдны морь унуулдгийг сүүлийн жилүүдэд хүүхдийн эрхийн байгууллагууд эрс эсэргүүцэж, том хүн, өсвөр насны хүүхдээр морь унуулах талаар эрх зүйн ажиллагаануудыг зохиож хийж байна. Ялангуяа өвөл морь уралдуулахад унаач хүүхдүүд хөлдөх осгох аюул их гардгаас ТББ-уудын эсэргүүцэл эрс ихсэж, 2016 онд Хөдөлмөрийн сайдын тушаалаар жил бүр 11 сарын 1-нээс 5 сарын 1 хүртэл хугацаанд хүүхдээр хурдан морь унуулахыг хориглосон. Гэсэн ч Засгийн газраас баталсан 2017 оны морин уралдааны хувьаарьт өвлийн уралдаанууд багтсанаас болж ТББ-ууд шүүхэд хандаж, улмаар 2017 онд өвлийн морин уралдааныг зохион байгуулахыг шүүхийн шийдвэр гартал түдгэлзүүлэх захирамж гарчээ. Ийнхүү шүүхийн захирамж гарсан хэдий ч засгийн газрын шийдвэрийн дагуу "Дүнжингарав 2017" хурдан морины өвлийн уралдаан төлөвлөгөөний дагуу зохион шүүхийн шийдвэрийг үл ойшоосон хэмээн шүүмжлэгдэж байв.
Жил бүр Монголд морины уралдааны үед хүүхдүүд мориноос унаж гэмтэх, амь насаа алдах тохиолдол олон арваараа гардаг. Үүнээс болж хүний эрхийн байгууллагууд болон хүүхдийн эрхийн байгууллагууд уралдааны журмыг өөрчлүүлэх эрх зүйн асуудлууд гарсаар байна.
Wiktionary: Морины уралдаан – Энэ үгийг тайлбар толиос харна уу |
This article uses material from the Wikipedia Монгол article Морины уралдаан, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Тусгай тайлбар байхгүй бол энэ агуулгыг CC BY-SA 4.0 лицензийн дагуу хэрэглэх боломжтой. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Монгол (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.