Liguria: Región italiànn-a

Védde l'alfabêto fonètico internaçionâle." class="duhoc-lij IPA">/li'gy:rja/; in italiàn: Liguria) a l'é 'na región de l'Italia setentrionâ grande 5.410 km², de 1.503.873 de abitanti (2022), con capoleugo Zena. Confinn-a a levante co-a Toscann-a e l'Emilia-Romagna, a nòrd co-o Piemonte, a ponénte co-a Fransa e a sùd co-o mâ Ligure.
O nomme o vegne da l'antiga popolaçión di lìguri.

Liguria región
(IT) Regione Liguria
(detàggi) (detàggi)
O palasso da Región Ligûria, scituòu in Ciassa De Ferâri a Zêna; o Conséggio Regionâle o se riunîsce into palasso de via Fieschi, 15.
Localizaçión
Stâto	Itàlia
Aministraçión
Capolêugo	Zêna
Prescidénte	Giovanni Toti (Cambiamo!, céntro-drîta) da l' 11-6-2015 (2º mandòu da-o 21-9-2020)
Dæta de instituçión	1948
Teritöio
Coordinæ: do capolêugo	44°24′25.9″N 8°56′02.4″E / 44.407194°N 8.934°E44.407194; 8.934 (Liguria) Cordinæ: 44°24′25.9″N 8°56′02.4″E / 44.407194°N 8.934°E44.407194; 8.934 (Liguria)
Altitùdine	250 (média) m s.l.m.
Superfìcce	5 416,21 km²
Abitanti	1 503 873 (31-7-2022)
Denscitæ	277,66 ab./km²
Provìnse	3 + 1 çitæ metropolitànn-a
Comùn	234
Regioìn confinanti	Emilia-Romagna, Piemonte, Toscann-a, Provensa-Alpi-Còsta Azùrra ( Frànsa)
Âtre informaçioìn
Léngoe	italiàn, lìgure
Fûzo oràrio	UTC+1
ISO 3166-2	IT-42
Còdice ISTAT	07
Nomme abitanti	Lìguri
Sànto patrón	San Gioâne Batista
PIL	(nominâle) 49 315 mln €(2017)
PIL procapite	(nominâle) 31 600 €(2017) (PPA) 32 000 €(2017)
Raprezentànsa parlamentâre	10 deputâti 5 senatoî
Cartògrafîa
Carta da región co-e sò provinse
Scîto instituçionâle

I capolêughi de provinsa da Ligûria son (da ponente a levante):

• Imperia
• Sann-a
• Zena
• A Spèza

 

I antîghi Lìguri i se stansian in sce o litorâle mediteràneo da-o Rodano a l'Arno, ma pöi e migrasioìn di Celti, comme ascì e colonizaçioìn de Fenixi, Greghi e Cartagineixi, i se mesc-cian e se sostitoìscian parsialmente ai Lìguri a partî do IV secolo a.C.

A Ligûria costiêra a l'è suttamissa ofiçialmente dai Rumäni sôlo into II secolo a.C., con varie sacche autónome che, pe e caratteristiche do teritöio, i rescistiàn a-o contròllo diretto centrâle ancón pe' quarche dêxenn-a d'anni.

A paròlla Ligure / Liguria a l'è dæta a sto pòpolo primma da i Greghi, pöi da i Romani e a vêu dî lêugo paludôzo, acquitrìn.

In etæ clàscica centri importanti son Genua, Savo, Vada, Alba Intemelium, Alba Ingaunum, Lunae (st'ürtima a perdià manimàn d'importança scinn-a a-o definitio abandón into XIII secolo).

Èrto Mediȇvo: i Bàrbari, i Longobàrdi e i Frànchi

Dòppo a chéita de l’Inpȇro Româno, a Ligùria a l’é stæta devastâ da-i Éroli e da-i Göti. I Bizantìn dòppo a goæra gòtica àn òcupòu tùtta a pàrte ch’a va da-o mâ a l’Apenìn e n’àn fæto a provìnsa bizantìnn-a da Ligùria (a Provincia Maritima Italorum). A región a s’é ridûta a-a sò fàscia costȇa, ch’a l’à pèrso i contàtti con l’oltrezôvo e a l’é stæta dónca “òbligâ” a rivòlzise vèrso o mâ. Inte l’ànno 641 a provìnsa bizantìnn-a a l’é stæta conquistâ da-o rè longobàrdo Ròtâri, aotô de l’ordinànsa ch’a l’à o sò nómme, e coscì a l’é diventâ “ducâto de Ligùria”, con Zȇna capitâle e ch’a faxéiva pàrte do grànde Régno Longobàrdo. Ghìé stæto fòndòu di monastȇ che ne vegnîvan da l’Abaçîa de Bòbio e són repigiæ i comèrci con l’intèrno ch’àn creòu e bâze pò-u svilùppo de l’agricoltûa, co-a difuxón de vìgne, de castàgni, di òivi e di franzoéi e a coltivaçión in teràssa. S’é avèrto nȇuve stràdde comerciâli co-a Cianûa Padànn-a a travèrso e futûre stràdde comerciâli e de comunicaçión: ȇuio, sâ, legnàmme, càrne, e coscì vîa. O pòrto de Zȇna o l’é diventòu “Pòrto frànco”, dónde tùtti i bàrchi poéivan atracâ, e quélle bizantìnn-e ascì. Co-i Frànchi into IX sécolo a Ligùria a l’é stæta spartîa inte træ “màrche”: l’aleràmica, l’ardoìnica e l’oberténga. Quéste dòppo àn fæto pàrte da “màrca marìtima”, nasciûa pe invigilâ cóntra i Saracìn e tegnîli lontàn da-o Mâ Lìgure.

Basso Mediêvo: A montâ de Zȇna

A Lìguria e Zȇna: e stöie de queste dôe entitæ da òua in avànti són a mæxima cösa, in fæto richìscimo de consegoénse. Prìmma de tùtto o l’à scignificòu de segûo lâgrime e sàngoe pe-e popolaçioìn, vìtime de contìnoe e terìbili incurscioìn e abandonæ in prìmma lìnia. Ma co-i àrabi l’é arivâ ascì, e i zenéixi n’àn saciûo bén aprofitâ, ’na nȇuva, straordinâia dimensción colturâle, fæta de conoscénsa, téniche e esperiénse de navigaçión e de comèrci, contàtti mercantîli con tùtto o Mediterànio ch’o diventâva tut’asémme ciù picìn, ch’o l’à portòu, in mȇno de ’n sécolo a Çitæ da-a svugiâ e lontànn-a periferîa de ’n inpȇro òrmâi in crîxi a-o céntro de vicénde de ’n crestianȇximo in espansción. De fæti són stæte pöi e Croxæ ch’àn dæto a Zȇna o ròllo de protagonìsta marìtima ch’a l’aconpagniâ inti sécoli dòppo. O cûrmine da poténsa de Zêna o va da-a meitæ do sec. XIII a-a meitæ do sec. XIV, miàndola inte in quaddro internaçionâle, con i avegnimenti anatòlici e a crixi de vie comerciâli aziatiche pe via da fin da pax Mongolica e ascì a vegnûa di Ming int'ou Gattäiu). A stöia lìgure in etæ medievâle a l'è da çercâ fêua da-a tæraferma: in pratica, a stöia medievâle di Lìguri a va çercâ fêua da-a Ligùria.

A se svilùppa difæti, a partî da-a primma esperiensa crociâta, in zû a-e ativitæ - esplorative primma e mercantili pöi - de famigge e di alberghi po-u ciù zeneixi, interessando comonque a vitta de gente de tùtto o teritöio da región. A forsa econòmica da Repûbbrica mainâ a se manifesta con in impero coloniâle ante litteram in senso fortemente e strèitamente econòmico, con bâzi politiche fæte da 'na fitta ræ d'acòrdi politici e mercantili inte tùtto o Mediterraneo e o Mâ Neigro; dense son e prezense mercantîli lìguri da Gibiltæra scinn-a l'Azia çentrâ, con testimonianse docûmentæ inte 'na miriade de pòrti e croxevia comerciâli.

Pe mensionâne i ciù importanti:

• Southampton,
• i pòrti de Fiandre,
• Gibiltæra,
• l'area de Seviggia / Caddexi / Sanlùcar de Barrameda,
• a Provença tùtta,
• a Corsega comme posediménto diretto da Repubbrica de Zena pe ciù de 6 secoli,
• a Sardegna,
• a costa nordafricann-a con Bugia, Biserta, Bona e Tabarca,
• l'Egitto a Damietta e Lusciandria,
• Cipro con 'na longa ocupasion do pòrtio de Famagusta e o scacco econòmico a-a Coronn-a,
• Malta
• tütta a cósta mediorientäle da Gibelletto, za feudo personäle de inn-a famiggia ligüre (i Embriæghi), scinn'a-a l'Armenia de Cilicia, passando pe' Cesarea, Tiro, Sidon, Giaffa, Beirut, San Zane d'Acri.
• l'Anatolia, con a longa vitta d'a colònia de Scio (Chios), e Focea (Fêuggiavegia), Metelin, Pera de Costantinopoli, Bursa, Trebisonda, Sinope, Erzurum, Erzincan, Iconio (Konya), Enos, Cesarea d'Anatolia, Savasto (Sivas), Alessandretta
• a costa romena con Vicina, Moncastro, Chilia, Enisala, Isaccea
• a Crimea con Caffa, Soldaia, Cénbalo,
• e fôxe do Don con Tann- a
• i croxevîa aziàtichi de Astrakhan, Sarai, Samarcanda, scinn-a Culgia (Almaligh, o Armalicco) e a a Cinn-a sùd ocidentâle, con un fondego documentòu scin dinànsi a Taiwan.
• a Mesopotamia, con mercanti e costruttoî navæ a Baghdad

Comme o l'à scrito Roberto Sabatino Lopez, i alboî de mainaie reæ ingleise, spagnolla e sorvetùtto françeise gh'àn e reixe inta scheua ligure, co a ciamâ de meistranse da-e Rivee atte a formâ meistri d'ascia e arsenæ indipendenti. A Ligüria a s'è distinta atrescì in epoca mercantî e tardo medioevä pe-i so esploratoî (comme i fræ Vivadi, Lion Pancado, Lançerotto Maroxello, Antoniotto Usodemâ, segondo reçenti stüddi Zane Cabotto, oltre ovviamente a-o ciù nòtto Cristoffa Combo) e armiraggi (in primis Beneito Zaccaia, pòi Ansado De Mai, Oberto Doia, Oberto Spinnoa, scin a Andria Doia).

In sciä tæraferma Zena a piggia gradualmente o contròllo da maggiô pärte de a Ligûria, fin a-a cheita de l'ûrtima çittæ restâ formalmente libera, Sann-a, into 1528. Co a fin do mondo coloniä concomitante a l'avansâ ottomann-a (cheita de Costantinopoli do 1453 e de Caffa do 1475), comensa unn-a nêuva era. O periodo ch'o va da Carlo V / Andria Doia scin a i inissi do XVII secolo, ''El siglo de los Genoeses'', o l'è caratterizzao da-o poei finansiaio di banchê zeneixi e da-i prestiti a-a Coronn-a de Spagna. A Seiçento inoltrao començiâ unn-a nêuva e diversa longa decadensa ch'a se protraiâ per tûtto o Setteçento, scinn-a a renascita do periodo Napolionico e da Revolusion Industriä.

Etæ modèrna

Apreuvo a l'invaxon françeize de truppe do Napolion Bonaparte do 1797, a Repubbrica de Zena a l'é primma transformâ inta Repubbrica Ligure e dòppo anessa a-o territöio françeize. A cheita do Bonaparte a coincidiâ co-a fìn de l'indipendensa de l'arcoâ region: dòppo l'efimera Repubbrica Zeneize, do 1814, o Congresso de Vienna o decretiâ, malgraddo i despiæ tentativi diplomatichi do Senato de sarvâ l'indipendensa e malgraddo a ferma contraietæ popolâ, l'anescion a l'invizo Regno de Sardegna, da sempre in conflito co-o poei dugâ. Nisciunn-a inutile quanto iresponsabile açion politico-militâ a saiâ intrapreiza a seguito de questa decixon, pe a paleize mancansa d'òmmi e mezi da desarmâ Repubbrica de fronte a-e potensialitæ belliche di Piemonteixi e de fòrse internasionæ prezente a Vienna. Termina coscì 'na stöia millenaia de aotònomo governo repubrican.

Dòppo ’n prìmmo perîodo de profónde inconprenscioìn fra i nemîxi de ’na vòtta e arivæ a-a ribelión ch’a l’à caozòu l’intervénto di bersaliȇri do La Màrmora (bonbardaménto da çitæ e doî giórni de sachézzo), e necescitæ teritoriâli, sociâli e econòmiche dàn i sò frûti e e recìproche conveniénse vȇgnan fȇua, coscì Zenéixi e Piemontéixi finìscian pe fóndise inta nȇuva prospetîva risorgimentâle e a vixón unitària. Scignificànte e articolòu l’è stæto o contribûto da Ligùria a-a càoza de l’Unitæ: bàsta aregordâ quésti nómmi, Giöxèppe Mazîni, Gofrȇdo Mamȇli, Giöxèppe Garibàrdi, Nîno Bîxo. In ségoito o Partîo Socialìsta Italiàn o l’aviâ a Zȇna l’inpùlso pe crésce. Tànti són i avantàggi chi-â Ligùria a l’acquìsta inte sto andaménto chi, e sôlo o séunno da sôla Zȇna çitæ-stâto sot’a-a proteçión di Ingléixi, contenplòu da-a Supèrba a Viénna, o peu métili in discusción rispètto a-o pîgro e decadénte perîodo de indipendénsa republicànn-a de prìmma. A realtæ a regàlla a-a Çitæ o ròllo de “Manchester Italiànn-a” e a sò Bórsa a l’é unn-a de ciù inportànti d’Ouröpa e o sò pòrto o renàsce spécce dòppo l’avertûa do Canâ de Suez.

O pasàggio da Régno de Sardégna a Régno d’Itàlia o l’é ’n camìn asæ difìçile e conplicòu, a-o quæ bén bén de nȇuve strutûe naçionâli no són preparæ. E inte sti problȇmi aministratîvi e instituçionâli o minìstro Ratàsci o trȇuva o ténpo e o mòddo de portâ vîa tòcchi de terén a-a Ligùria pe dâli a-o Piemónte. (Nȇuve – Novi Ligure – o l’é un de quélli tòcchi de terén insemme a-a Valle Borbéia) A ògni mòddo a Región, Zȇna in particolâre, a göde de ’na conscisténte prezénsa d’inprenditoî e de capitâli forèsti; Ingléixi prìmma e tedéschi dòppo, e quésto conbinòu co-e risòrse chi-â Çitæ a l’avéiva mìsso sciù into ténpo, ghe dàn ’na màrcia in ciù rispètto a âtre pàrti do Pàize. Ma quésto o no l’inpedìsce che asæ lìguri ségian costréiti a emigrâ vèrso l’América, in Argentìnn-a sorvetùtto. A Prìmma Goæra Mondiâle a l’é ‘na mànna pe-a Ligùria, pe Zȇna e pe Spézza dónde gh’é e ciù gròsse indùstrie de àrme ò sæ ’n’òportunitæ econòmica asæ conscisténte. O dopogoæra e a profónda crîxi ch’a pòrta a-a nàscita do fascìsmo no rispàrmian o capolȇugo ch’o védde o sò patrimònio industriâle asegnòu a l’IRI (nasciûa into 1933 con l’intençión de sarvâ e indùstrie andæte a bàgno dòppo a crîxi finançiària de l’ànno 1929 inti Stâti Unîi). A strutûa teritoriâle e aministratîva da Çitæ a no sopòrta o péizo da sò dimensción econòmica, e coscì Zȇna a s’alàrga in scȇ dôe Rivȇe scinn’a Nèrvi a Levànte e a Vôtri a Ponénte, e lóngo e valàdde do Bezàgno (scinn’a Pròu) e da Ponçéivia (scinn’a Pontedȇximo).

• Comuni da Region Liguria
• Bibliografîa da Ligûria

•   Wiki Commons a contêgne di files in sce Liguria

• (IT) Scîto ofiçiâ, in sce regione.liguria.it. URL consultòu o 23 seténbre 2021.