Mâta: Pàize de l'Eoröpa

Védde l'alfabêto fonètico internaçionâle." class="duhoc-lij IPA">[ˈmɐltɐ] e [ˈmɒltə]), conosciûa ofiçialménte cómme Repùbrica de Mâta (Repubblika ta' Malta in maltéize, Republic of Malta in ingléize), a l'é 'n pàize de l'Eoröpa do sùd.

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Mâta a l'é formâ da 'n arçipélago scitoòu a-o céntro do Mâ Mediterànio, inta región de l'Eoröpa do sùd. A se trêuva ciù ò mêno 80 km a sùd de l'îzoa da Sicìlia, 284 km a levànte da-e còste da Tunixîa e 333 km a nòrd da Lìbia. Co-ina popolaçión de 516.000 abitànti e 'n'àrea de 316 km² a l'é a dêxima naçión ciù picìnn-a pe estensción e a quàrta co-a ciù âta denscitæ de popolaçión a-o móndo.

A sò capitâle a l'é A Valétta, a quæ a l'é a çitæ capitâle ciù picìnn-a tra quélle di pàixi de l'Unión Eoropêa ségge pe àrea che pe popolaçión. A ògni mòddo a l'à 'n'estéiza àrea metropolitànn-a che, segóndo i dæti de l'Eurostat do 2020, a crovîva l'îzoa intrêga, pe 'na popolaçión de 480.134 persónn-e. Defæti, pe-e Naçioìn Unîe, l'ESPON e a Comisción Eoropêa, l'îzoa a peu êse consciderâ cómme 'n'ùnica región urbâna, tànto che de spésso a l'é indicâ cómme 'na çitæ-stâto. Insémme a Cîpro a l'é un di doî stâti-îzoa scitoæ into Mediterànio.

A popolaçión de l'îzoa a l'é de lóngo stæta de religión crestiànn-a, e, scibén ch'o l'é probàbile che inti sécoli do domìnio àrabo a ciù pàrte di abitànti a l'êa de religión mosulmànn-a, inte 'sto perîodo chi e âtre confescioìn vegnîvan toleræ. D'ancheu, o catolicêximo o l'é stæto diciaròu religión de stâto, co-a Costituçión de Mâta che a ògni mòddo a tutêla a libertæ de conscénsa e de religión. E léngoe ofiçiæ són o maltéize e l'ingléize; pe de ciù gh'é 'na çèrta difuxión de l'italiàn ascì.

Inte l'arçipélago maltéize a l'é testimoniâ a prezénsa de l'òmmo scìnn-a da l'ànno 5.900 prìmma de Crìsto. Defæti a sò poxiçión a-o céntro do Mediterànio a l'à fæto scîe che l'îzoa a l'àgge 'na grandìscima inportànsa stratégica a livéllo navâle, raxón pi-â quæ o sò domìnio o l'é stæto contéizo da 'n gràn nùmero de stâti. Inte l'órdine, Mâta a l'é stæta controlâ da Fenìcci, antîghi Grêghi, Cartaginéixi, Romén, Àrabi, Normànni, Aragonéixi, Cavagêi de Sàn Zâne, Françéixi e Ingléixi, con ciaschedùn de 'sti pòpoli chi che in quàrche mòddo a l'à infloensòu e modelòu a milenâia identitæ colturâle da naçión.

Inte l'ànno 1813, a sovranitæ in sce l'îzoa a l'é pasâ a-i ingléixi, da-i quæ a l'é stæta dêuviâ sorviatùtto cómme bâze navâle e de comàndo pi-â pròpia Mediterranean Fleet. Asediâ da-e poténse da l'Àsse inta Segónda Goæra Mondiâle, a l'é stæta 'n céntro cruçiâle pe-e òperaçioìn di Alæe inte l'Àfrica do Nòrd e into Mediterànio. Finîa a goæra, into 1964, o parlaménto do Régno Unîo o l'à aprovòu l'àtto de indipendénsa de l'îzoa, a quæ a l'é dónca diventâ 'na naçión indipendénte co-o nómme de Stâto de Mâta e con l'Elizabétta II cómme sò càppo de stâto. Da-o 1974 a naçión a s'é a-a fìn trasformâ inte 'na repùbrica parlamentâre.

Mâta a l'é 'na popolâre destinaçión turìstica aprêuvo a-o sò clìmma câdo, a-i vàrri lêughi de demôa e a-i sò monuménti stòrichi, inclûxi tréi scîti diciaræ patrimònio de l'umanitæ da l'UNESCO: l'Hypogeum de Ħal Saflieni, a çitæ da Valétta e i sètte ténpi megalìtichi de l'îzoa, tra i quæ gh'é çèrte de ciù antîghe strutûe do móndo ancón in pê.

A naçión a l'é, scìnn-a da-a sò indipendénsa, un di ménbri do Commonwealth e de Naçioìn Unîe e, inte l'ànno 2004, a l'é intrâ inte l'Unión Eoropêa. Da-o 2008 a l'à adotòu l'éoro, intràndo dónca inte l'Eorozöna ascì.

• (EN) Howard Bowen-Jones, John C. Dewdney e William Bayne Fisher, Malta: Background for Development, University of Durham, 1962.
• (EN) Carmel Cassar, A Concise History of Malta, Minerva Publications, 2000.
• (EN) Carmel Cassar, Society, Culture and Identity in Early Modern Malta, Minerva Publications, 2000, ISBN 1-870-57956-9.
• (EN) Dennis Angelo Castillo, The Maltese Cross: A Strategic History of Malta, Greenwood Publishing Group, 2006, ISBN 0-313-32329-1.
• (EN) Ayse Devrim Atauz, Eight Thousand Years of Maltese Maritime History: Trade, Piracy, and Naval Warfare in the Central Mediterranean, University Press of Florida, 2008, ISBN 0-813-03179-6.
• (EN) Uwe Jens Rudolf e Warren G. Berg, Historical Dictionary of Malta, 2ª ed., Scarecrow Press, 2010, ISBN 0-810-87390-7.
• (EN) Leo Abbott, Malta History and Tourism: Early History, Government, Politics, Culture, People and Tradition, Travel, CreateSpace Independent Publishing Platform, 2016, ISBN 1-533-69251-3.
• (EN) Brett Atkinson, Lonely Planet Malta and Gozo, 8ª ed., Lonely Planet, 2021, ISBN 1-787-01713-3.
• (EN) Insight Guides, Insight Guides Malta, 7ª ed., APA Publications, 2021, ISBN 1-839-05054-3.

•   Wiki Commons a contêgne di files in sce Mâta

• (MT, EN) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce gov.mt. URL consultòu o 14 arvî 2022.
• (MT, EN) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce parlament.mt. URL consultòu o 14 arvî 2022.
• (MT, EN) Scîto ofiçiâ do prescidénte, in sce president.gov.mt. URL consultòu o 14 arvî 2022.
• (EN) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce visitmalta.com. URL consultòu o 14 arvî 2022.