Dialéttu Finarìn: Dialétto da léngoa lìgure

U Finarìn (Finaléize in s̠enéis̠e) u l'è ün parlô da léngua ligüre difüxu a-u Finô e in-ti cumün vexìn, ch'u fà parte du cuscì dìtu grüppu du ligüre de séntru-punénte, und'u l'è, asémme a l'arbenganéis̠e, üna de varieté ciü inpurtànti.

Dialéttu finarìn Finarìn
Parlòu in	Itàlia
Regioîn	Liguria ( Sann-a)
Parlànti
Totâle	~3.500
Clasificaçión
Filogénezi	Léngue indu-eurupée  Italiche   Rumans̠e    Rumans̠e de punénte     Gallu-Italiche      Ligüre       Ligüre de séntru-punénte        Finarìn
Estræto in léngoa
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1 Tütti i ommi i nascian in liberté e i sùn paréggi in dignité e driti. I sùn dutòi de raxùn e de cusciènsa e i l'àn da fa l'ün cun l'ôtru in pina fraternité.
Difuxùn du finarìn.

U finarìn u l'è üna de varieté ciü inpurtànti da léngua ligüre ch'i séggian parlé in-ta Rivéa de Punénte, pe-u rollu stòricu du Finô, pe tanti anni capitôle du sö marchexùn e indipendénte da-a Repübrica de S̠éna, arménu in moddu furmôle, fina a-u 1797. Sta pus̠isiùn pulitica a l'à permissu a-u parlô du postu de scapurôse in parte da-e infruénse du s̠enéis̠e, ch'i sùn pe cuntru ciü marché in-ti paixi vexìn. Defèti, vèrsu levante, u gh'è u parlô de Nori, s̠a dréntu a-u grüppu du cuscì dìtu ligüre du séntru, mentre a punénte u priéis̠e u gh'à e caraterìstiche de parlô de pasaggiu tra u ligüre de séntru-punénte e cuéllu du séntru.

In-tu finarìn a gh'è ascì de infruénse da-a léngua spagnolla, ch'i rivan da-i anni tra u XVI e u XVII séculu, cuandu u Marchexùn du Finô u l'éra sutta a-u cuntrollu du Régnu de Spagna.

U finarìn u l'è parlùn in-tu teritoriu du cumün du Finô cun tütte e sö frasiòi, scibén ch'i ghe sùn de diferénse tra e burghé. De tipu finarìn i sùn ascì e varieté di paixi de Côrxi, Orcu Feìn e Riôtu, ch'i furman cuscì ün teritoriu ch'u l'è grossu moddu paréggiu a cuéllu da regiùn storica du Finô, delimitô a-u punénte da-u Côu da Crôvas̠òppa, a levante da-u Côu de Nori e vèrsu l'entrutèra da-a custéra du spartiègua de Ôrpe Ligüri.

Variante

U finarìn u l'è ün parlô ciütostu paréggiu tra i paixi und'u l'è pres̠énte, a ogni moddu a gh'è abasta diferénse da sciurtì a marcô tréi s̠one cun de sö carateristiche:

• Finarìn du Finô: u l'è parlùn in-tu séntru du cumün du Finô, saréiva a dì in-te burghé du Burgu, da Marina, de Pia e de Lacremô, ciü che in-tu cumün de Côrxi. Stu grüppu u l'è cuéllu de varieté ciü parlé e menu cunservative, che dunca i gh'an de carateristiche ciü mudèrne.
• Finarìn cunservativu: u cunprénde e varieté di cumün de Riôtu e de Orcu Feìn, ciü, cun de diferénse, e frasiòi finarine de Gura e de Ulle. Stu tipu de finarìn u l'è carateris̠ùn da eleménti ciü cunservativi, rapres̠enté da-e sö carateristiche ciü antighe.
  • Parlô de Gura: parlùn in-te due frasiòi de Gura e de Ulle, u gh'à de carateristiche diferénti ch'i riva da-a sö urigine. Defèti, stu parlô u s'è svilüpùn in-te l'ôta Eté de Més̠u a partì da cuéllu da Pria, pe cumensô poi, cun-u pasaggiu de sti paixi a-u Marchexùn du Finô du 1212, a sciurbì e carateristiche proprie du finarìn e a vegnì delungu ciü diferénte da l'arénte parlô de Verési, scibén ch'i gh'an a mèxima urigine.
• Parlô de Varigotti: tipicu de sta frasiùn e de sö burghé, misse a levante du séntru du Finô, u gh'à de infruénse ch'i riva da-u vexìn parlô de Nori, ch'u l'è abasta diferénte da-u finarìn da fôru cunsciderô in-te l'ôtru grüppu du ligüre du séntru, a-u postu de cuéllu de séntru-punénte und'u gh'è u finarìn cun-e sö varieté.

Cumme pe tante ôtre varieté da léngua ligüre, u finarìn u nu gh'à üna grafia da tradisiùn pe scriveru, scibén ch'u gh'è cuôrche végiu papé in-tu parlô du postu. A ogni moddu, a-a giurnô d'ancö, i sùn stète fisé de manére de scritüra, pe puréiru cuscì cunservô in-te de testimuniànse scrite.

Pres̠énpiu, a gh'è a grafia döverô da-u studiüs̠u du finarìn Luigi Alonzo in-tu sö Dizionario delle parlate finalesi, desvilüpô cun cuôrche adataméntu a partì da-e régule du Vocabolario delle parlate liguri. A stu scistéma de scritüra u s'è adatùn ascì l'autù du vucabulôriu de ün ôtru parlô de stanpu finarìn, saréiva a dì u prufesù Gianni Nari in-ta sö pübricasiùn in-sciü parlô de Gura e Ulle, und'u fà riferiméntu a-e indicasiòi de grafia du Cunvégnu de Sanrému du 10-12 d'utubre du 1976, inandiùn da-a Cunsürta Ligüre e premissa a-a realis̠asiùn du vucabulôriu.

• Ciütostu che a botta, l'amigu sént'otta
• Da l'andatüra e da puscitüra u se cunusce a fegüra
• Natôle au barcùn Pascua au tisùn
• A bucca a nu l'è stracca se u güstu u nu sa de vacca
• Canderèra céra, pes̠u môrsu che s̠enô
• Dunde l'è capéllu u nu pôga scuffia
• Tenpu du cavagnu nu gh'è ne cuxiu ne cunpagnu
• Chi sta a chêrî, sta a murî
• Frevô frevarin in ta cua u l'à u venin
• Belinùn u l'è ciü che Scindicu
• Se s̠enô u nu s̠enarésa, u gh'è frévô cu frévaresa
• (In-scia sücca patéca) Cun sincue palanche, ti mangi, ti béivi e ti te l'ôvi a pansa

• Virgilio Fedi, I mugugni du nonnu, in Poesie, tradizioni del Finale, A Marina d'Arbisöa, Dino Chiesa (curatù), 1987.
• Nicolò Francesco Bertone, Corxi - Parolle de stiaggni e d'au, U Seriô, Tipografia Litografia Ligure, 1994.
• Virgilio Fedi, E büsche du Finarìn pape remesuje, in Quaderni del Finale, Finô, Centro Storico del Finale, 1996.
• Maria Carla Frione, Lungu au mô, 1996.

Nute a-u tèstu

Nute bibliugrafiche

• (LIJ, IT) Giovan Andrea Silla, Leggende, proverbi e cantilene del Finale, Savuna, Tipografia L. Brizio, 1930.
• (LIJ, IT) Lorenzo Burone Lercari, Un linguaggio mai scritto in sccettu gnabbru, Finô, Tipografia Ardorino, 1930.
• (LIJ, IT) Giovan Andrea Silla, Vecchia Marina...addio!, Savuna, Tipografia Vincenzo Bolla, 1952.
• (LIJ, IT) Giulia Petracco Sicardi, Fiorenzo Toso e Patrizia Cavallaro, Vocabolario delle parlate liguri, S̠éna, Consulta Ligure, 1985-1992.
• (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Gli uccelli nel dialetto finalese, Finô, Centro Storico del Finale, 1987.
• (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario dialettale di Finalmarina, Finô, 1987.
• (IT) Luigi Alonzo Bixio, Inchiesta sulla vitalità del dialetto nel Finale, Finô, Centro Storico del Finale, 1989.
• (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Fregüe de Finô, Finô, Centro Storico del Finale, 1989.
• (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario Finalese - Lessico dialettale della pesca e della caccia, Finô, Centro Storico del Finale, 1991.
• (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario Finalese - Lessico dialettale speciale Agrosilvopastorale, botanica, zoologia, detti e proverbi, Finô, 1993.
• (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Antiche voci nella parlata Finalese, in Finarium, n. 4, 1997.
• (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario delle parlate finalesi, Finô, Centro Storico del Finale, 2000.
• (LIJ, IT) Gianni Nari, Dizionario del dialetto di Gorra e Olle, Inpéria, Pro Loco Gorra - Olle Editore, Tipolitografia Nante, 2000.

• (IT) Centro Storico del Finale - scitu ufisiô, in sce centrostoricofinale.com.