Dialétto Arbenganéize: Dialétto da léngoa lìgure

O dialétto arbenganéize o l'è 'na de variêtæ ciù inportànti da léngoa lìgure parlæ inta Rivêa de Ponénte, aprêuvo a l'infloénsa storicaménte ezercitâ da-a çitæ ingòuna, pe tànto ténpo grànde sêde vescovîle e lìbero comûne, pónto de parténsa de vàrie vîe comerciâli vèrso o Piemónte.

Óltre che inta ciànn-a o l'è difûzo inte âtre vàlli satelitâri a quésta, cómme a vàl Nêva ò a za mensonâ vàlle Arêuscia. Vèrso levànte se pœ trêuva l'arbenganéize scìn a-o pàize do Borghétto, colònia medievâle de Arbénga fondâ into 1288, e inta vàl Varatèlla, pe lasciâ dòppo o pòsto a di dialétti de tranxiçión co-o grùppo do lìgure centrâle. Vèrso sùd a gh'è o pasàggio a-o dialétto arascìn, co-o quæ se formàn i dialétti de tranxiçión parlæ inta vàlle do torénte Lerón. Ciù estéiza a l'è a prezénsa inte l'entrotæra, lóngo o córso do sciùmme Arêuscia, dónde se pœ trovâ l'arbenganéize scìn inta provìnsa de Inpéria, a l'altéssa do comûne de Çeie. Ina variêtæ streitaménte ligâ a l'arbenganéize a l'è parlâ into comûne de Montegròsso Ciàn de Læte ascì, pàize óltre o quæ e parlæ locâli prezentàn magioî infloénse da-i dialétti de l'inpériéize òpû, vèrso nòrd, de l'Ormeàsco, pàrte do grùppo do Lìgure alpìn. Vèrso nòrd són ascì riconducìbil a l'arbenganéize e parlæ da Vàl Nêva, méntre i dialétti da vàl Pennavaire e, a-o de la do còlle Sàn Benàrdo, de Garésce prezentàn 'na fòrte conponénte ingòuna, scibén che séggian de parlæ de tranxiçión.

Cómme pe tànte âtre variànte da léngoa lìgure, pe l'arbenganéize a no l'exìste 'na grafîa tradiçionâle inta quæ trascrîve o dialétto scibén che in ténpi ciù recénti, co-a raxón de fisâ a parlâ de mòddo da conservâ 'na testimoniànsa scrîta, se són avûi di tentatîvi in tâ sénso.

Tra e vàrie propòste s'aregordàn, prezénpio, a grafîa adêuviâ da-o giornalìsta e poêta Vincenzo Bolia pe-e sò òpie, e quélla adêuviâ da Angelo Gastaldi into sò "Disiuna-iu Arbenganese", a ciù conplêta arecugéita de pòule into dialétto arbenganéize pe òua disponìbile.

• Roa roa pe u cian che u marotu u porta u san

• Stüccu e pitüa fàn bèlla figüa

• Se e nìvure vén dau mâ pîa u bö e vaténe a cà, se e nivure vén da a muntàgna pîa u bö e và in campàgna

• Ciöve, baxîna, tütti i màtti vàn aa ma(r)ìna

• Carlevâ u l'è mortu, ciüccu cumme in pòrcu, u l'ha lasciàu ai sò fiöi stuchefìsciu e faxöi

• Vöia de travaiâ satim'adossu travàia ti che mi nu pòssu

• Stràsse cun stràsse, pigöggi cun pigöggi

• Ciöve, ciöve, e gaìne fan e öve

• A San Michê tütt'e stràsse e sàn d'amê

• Nada Ricci Torri, Recampémule: raccolta di ninne nanne, filastrocche, giochi e scherzi in dialetto albenganese, Arbénga, Edizioni del Delfino Moro, 1977.
• Nada Ricci Torri, ...e te ghe daggu a zunta!, Arbénga, Edizioni del Delfino Moro, 1981.
• Angela Bruzzone, Cose da Türchi: raccolta di filastrocche, giochi, e scherzi, proverbi, modi di dire e soprannomi in dialetto cerialese, Arbénga, Edizioni del Delfino Moro, 1982.
• Angioletta Romagnoli, Rime in dialetto ligure albenganese, Arbénga, Tipografia F.lli Stalla, 1986.
• Angioletta Romagnoli e Nadia Ricci Torri (prefaçión de), Poesie di Angioletta Romagnoli, Arbénga, Edizioni del Delfino Moro, 1989.
• A Cumpagnia di S-ciancalassi, U gh'è de tüttu cumme a Zena. Soprannomi, proverbi, favole, filastrocche, modi di dire ed altro in dialetto toiranese, Lêua, Tipografia Litografia Ligure, Lùggio 1995.
• (LIJ, IT) Angelo Gastaldi, De tüttu in po' Ricordi d'in arbenganese innamu"au du so paise, Arbénga, Edizioni del Delfino Moro, 1996.
• Marina Manieristi, Simonetta Maccioni e Giuseppe Marchini, In saccu de parolle, Arbénga, Edizioni del Delfino Moro, 2005.
• Vincenzo Bolia, Liguria e altre poesie nel dialetto ligure di Albenga, Zêna, Nuova Editrice Genovese, 2010.
• Vincenzo Bolia, Pensceṛi… paṛolle, 3ª ed., Melegnàn, Montedit, 2015, ISBN 978-88-6587-5544.

• (IT) Luciano Livo Calzamiglia, Preghiera alla Vergine di Anonimo albenganese - 1461 - Sanctisima Regina Maire de Dè (abstract), in Vetta, vol. 10, n. 2, 1979, p. 12. URL consultòu o 24 arvî 2021.
• (IT) Emilio Azaretti, Testi trecenteschi in volgare albenganese, in Rivista di studi liguri, vol. 51, n. 1-3, 1985. URL consultòu o 18 arvî 2021.
• (IT) Miniguida alla pronuncia delle parole nel dialetto ligure di Albenga, in sce liguria2000news.com. URL consultòu o 15 arvî 2021.
• Angelo Gastaldi, Disiuna-iu Arbenganese - Dizionario Albenganese, Arbenga, Tipolitografia F.lli Stalla, 2009.
• (IT) Redazione Corsara e (relatô) Fiorenzo Toso, Il bacino fluviale del Centa: aspetti linguistici, in sce albengacorsara.it, 22 màrso 2019. URL consultòu o 19 arvî 2021.