AR | Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese |
U dialettu urméascu (ascì in garescìn, in zenese dialétto ormeàsco, inta variante lucale ulmioscu o ascì ulmioš-cu e in italian Dialetto ormeasco o ormeese) l'è 'na variante da Lengua Ligure che a fa parte du Ligure Arpìn (stessa famìa du brigascu e du garescìn).
Dialéttu urmeàscu | |
---|---|
Âtri nómmi | Dialöttu urmeascu Ulmioscu Dialetto ormeàsco |
Parlòu in | Itàlia |
Regioîn | Piemonte (Urméa) |
Parlànti | |
Totâle | ~500/700 |
Clasificaçión | |
Filogénezi | Lengue indueurupée Grùppu Italicu Rumànze Ucidentâli Galluitaliche Lìgü(r)e Lìgüre arpìn Urmeàscu |
Estræto in léngoa | |
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1 Tücci j’ ommo i noscio liberi è i sun lištešsci ‘n dignità è diṛitti. J’han a ras̅c̅ịun è a cuscenȝa è i dèno dôse da foa, ün vélsu l’ otṛu cun špiṛitu ‘m’ i fusso fṛaei | |
Pusisiùn du pàise de Urmea | |
G'ha de inflesciùi derivae da u dialettu brigascu e da quellu de l'Ata Valà de l'Aròscia (Ligüre sentru-ucidéntàle), pé questu l'è in dialettu de transisiùn.
E urigini de questu dialettu sun légàe a-a pusisiùn strategica du paìze de Urméa, cumme pé u rèstu de l'ata valle du Tànau, postu de incontru u Piemunte e a Liguria, da i fòrti legàmmi cùn a Rivéa de Punènte, suviatüttu cun e sitài de Impeia e de Arbenga, cun a parlà che a l'è bén influènsà da u dialettu da valà de l'Aròscia, de transisiùn tra u dialettu arbenganeise e quellu portorin (ch'i fàn parte du Ligure çentru-ucidéntàle) mes-ciàu cùn inflesiùi da lengua piemuntese, brigasca (difatti a frasiùn de Viüsèna a fa parte da Tèra Brigasca) nu mancàn ascì derivasiùi di dialetti de l'ata valà du Pennavaire (Àutu e Cravaüna); presènti ascì de carateristiche valbórmideixi intu léscicu, pé vixinànsa cùn e zone de Carizan.
Ancheu l'è parlau da a 'na bòna parte da pupulasiùn d'Urmea, anche se nu ghe sùn stimme ufiçiàli in sce u nùmeru de i parlànti. L'è ésclùza a frasiùn zà ménsciunà de "A Viüsena" (Viuzena in Brigascu) dunde se pàrla u brigascu, dialettu du Lìgure Arpin.
A livellu de funulugìa u dialettu de Urméa u prezenta carateristiche cumüi cun quelli de Garesce e de Priöa, furtemente influensài dae zone linguistiche vixìne, parte de clascificasiùi Ligü(r)e de sentru-punente, de l'Utrazuvu de punente e Arpìn.
Au muméntu nu l'existe 'na grafìa uficiàlmènte ricunusciüa, quésta cumpunènte l'è infatti spéssu au cèntru de dibattiti, pé sércà de sarvaguardà u dialettu cùn 'na cudificasiùn ciù senplificà, sènsa particulari ségni azuntivi.
Ghe sùn stàe cuscì diférénti pröve de scritüa de questa parlà: u primmu studiusu c'u-u l'ha pruvàa a scrìve l'è stàu Bernard Schädel, duveàndu 'na grafìa funetica, séguìu pòi da lgnazio Giacomo Pelazza, ségundu ina cudificasiùn ciü scimile a-a grafia italiana. Inpurtante ascì a grafia üzà da Giuseppe Colombo, pé u disiunàiu "Italian-Ulmioscu Ulmioscu-Italian", da sta chi e se bàzan ì scrìti ulmioschi "Primma che tüttu u segghe pèlsu", de Marco Michelis, pruposta in ucaxiùn da pübbricasiùn du vulümme ispiràu a "L'antulugia de Spoon River", de Edgar Lee Master, ma ascì pé e àtre opere de l'autù, sta chi a vegghe de mudifiche rispettu a a presedente.
Létere | Són IPA/AFI | Nòtte |
---|---|---|
A | a | |
B | b | |
C | k/ʧ | |
D | d | |
E | e/ɛ | |
F | f | |
G | g/dʒ | |
H | mùtta | |
I | i | |
Ị (minusculu ị) | són da i cürta, quaxi impercepibile | |
Ḷ | són da l "ciü blandu" | |
L | l | |
M | m | |
N | ɱ/n/ŋ | |
O | o | |
Ò | ɔ | o avèrta |
Ö | ø | són de "eu" fransese |
Ō | o: | són da "o" serà ciü lungu |
P | p | |
Q | k | |
R | r | |
Ṛ | ɹ | són da r evanescente, tipicu de parlàe arpine, derivà ascì dau piemuntese |
S | s | |
Š | ʃ | són de l'italian "sci" |
S-C | ʃ+ʧ | són scimile au zenese "scciùmma" |
s̄c̄ | ʒ | són da "j" fransese o da x zeneze |
T | t | |
U | u | |
Ü | y | són da "u" ciù fransese |
V | v | |
Ʒ | z | són da "s" de l'italian rosa |
Z | ts | són de l'italian "piazza" |
Chi de séguitu a cudificasiùn du dialettu urméascu segundu Mirco Rizzo, duvéa pé e sò poexie e pé e trascrisiùi tiatrali; l'è dunca dispunibile l'eléncu de e létere (o i grùppi de létere) duvéai in quéstu scistemma, cun ascì di ezèmpi e a trascrisiùn IPA.
Létere | Són IPA/AFI | Nòtte |
---|---|---|
A | a | |
B | b | |
C | k/ʧ | |
D | d | |
E | e/ɛ | e sérà/e avèrta |
F | f | |
G | g/dʒ | |
H | mùtta | |
I | i | |
J | ij | són du françéise famille |
L | l | |
M | m | |
N | ɱ/n/ŋ | |
O | o | |
Ò | ɔ | o avèrta |
Œ | ø | són de "eu" françese |
Ô | o:/ɔ: | són da "o" ciù lòngu |
P | p | |
Q | k | |
R | r/ɹ | |
S | s | |
Š | ʃ | són de l'italian "sci" |
S-C | ʃ+ʧ | són du zeneize "scciùmma" |
SG | ʒ | són da "x" zeneise |
T | t | |
U | u | |
Ü | u: | són da "u" ciù cürtu |
Ű | y | són da "u" françéise |
V | v | |
Z | z | són da "s" de l'italian rosa |
Ž | ts | són de l'italian "piazza" |
Chi de seguitu se pònan vegghe i cunfrunti tra l'urmeascu, e-e variante liguri ciù vixine, cumme u Garéscìn e u Brigascu, ma ascì cun u Zeneise.
Italian | Ulmioscu | Garéscìn | Brigascu | Zeneise (Grafìa ufiçià) |
---|---|---|---|---|
Anno | Onnu | Ànnu | An' | Ànno |
Femmima | Famna | Fumna | Femna | Fémina |
Giovane | Zuvo | Zunu | Giuvu | Zoêno Zóveno |
Niente | Nèn Niènte | Nèn Nènte | Ren | Nìnte |
Notte | Nœcie | Nöcce | Nöit | Néutte |
Occhi | Œji | Ögi | Ögli Öy | Éuggi |
(Bambino) Piccolo | Palvettu | Majnò | Pëciun Manüà | Picìn |
Diferenti i moddi de dì e i pruverbi pupulàri registrài intu tempu in racòlte, cumme quella du 2001 de Erika Peirano e Enrica Michelis, ciamà "I pruuvelbi dii veji i fan miria i zuvo da ra fomme", o ascì quelli indicài intu disiunàiu de Colombo du 1986.
Ina vōta u s’ nascèva ȝà ōmmō p’lchè noscio polvi u cuštova trōppe.
Tontu ch’ t’ r’po͞sci da ‘n tṛavoiju, fône in otṛu.
U dièu u ribotta a famna ‘nt’ bancoa.
A Sont’ ‘Ndria l’ ‘nvelnu u munta ‘ns’ a caṛia.
UL | Šta pogina ṛ’ ê š-cṛiccịa ‘n ulmioš-cu |
Testu urmeascu | Tradusiùn in zeneize |
U neva nt'Ulmea Ulmèa a re propi bela e a piosce a tuci dlungu, | Néia a Ormêa Ormêa a l'è pròpio bèlla e tùtti a l'aprexan, |
Diférènti sùn e trascrisiùi de-e tradisiùi orali, cumme e cansùi o poexie, cùn ascì de diferènse tra frasiùi.
Üna de primme téstimuniànse de quéstu dialettu l'è du 1863: El kautsate ruse e l'anéa d'aldžentu 'ndurá, de Pin Kamponyu (numme d'arte de in ulméascu de l'epuca), stòia che a 'cùnta di tradimenti falìi e de-e donne du pàize, inte u cuntèstu de l'Urmea du 1817, cùn u svilüppu de e primme fabbriche in te 'stà realtà cuntadìna.
Diférénti ascì i ezénpi ciù récènti de scritüa in dialettu, cumme zà ménsciunàu disiunàiu Italian-Ulmioscu du 1986, scritu da Giuseppe Colombo e pubbricau da l'asuciasiùn "Studi Ormeaschi" o a poexia "U neva nt'Ulmea" de Mirco Rizzo, cunpòsta in tu 1997, dedicàa a néive in té u paize, o ascì atre poexie du mèximu autù, dispunibili in sce a ræ.
Pé rivitalisà a léngua sùn ascì présènti articuli in dialettu ulméascu in sce a rivista bienale A lav’zo d’ cose ulmiosche edità da l'asuciasiùn Ulmeta. Quésta pubbricasiùn a cuntegne argumènti culturali che riguardan u paìze, filastrocche e preghée da trasiùn.
Inpurtànte ascì a pubbricasiùn Pizu d'Ulmèa, edità da u cumün d'Urmea, cun articuli ascì in Urmeascu.
Inpurtanti da ricurdà ascì ducumentari, cumme "Voxi in te u tènpu" du 2001, de Remo Schellino, vidéu-risètte e atre inisiative,spéssu purtàe avanti da e realtài in sce u téritoriu, cumme "Nuovo Cinema Ormea".
L'è ativu ascì u tiàtru in ulméascu, grassie a-a cumpagnìa "Gli irriducibili"(I iriducìbili), che a l'inscéna spétaculi in te questa parlà ma ascì in Italian e zeneize da u 1993, tra e rapresentasiùn ciù cunuciüe se trövan: Toni tuc'me, tuc'me Toni, Ina famna d trope e El kautsate ruse e l'anéa d'aldžentu 'ndurá, in versciùn teatrale.
A partì dau 2022 l'asuciasiùn de Ciunéa Il museo dei ricordi a l'ha rézu dispunibile in versciùn digitàle e de papê "A Gazétta de Ciunèa" (La gazzetta di Chionea), ch'a cuntegne articuli ascì intu dialettu da frasiùn.
This article uses material from the Wikipedia Lìgure article Dialéttu urmeàscu, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). O contegnûo o l'é disponìbile in sciâ bâze da licénsa CC BY-SA 4.0, se o no l'é diversaménte specificòu. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Lìgure (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.