Arbenga (in italiàn Albenga, sturicamènte in latìn Albingaunum) a l'è ina sitè de 24 064 abitanti inta Pruvinsa de Savuna, segunda pé abitanti e pé agglumeràu ürbàn inte tüttu u savunése.
AR | Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese |
A vegne ciamâ a sitài da-e sentu turi.
Arbenga cumün | |||
---|---|---|---|
Panu(r)àmma de Arbenga versu u mâ | |||
Localizaçión | |||
Stâto | Itàlia | ||
Región | Liguria | ||
Provìnsa | Savuna | ||
Aministraçión | |||
Scìndico | Riccardo Tomatis (liste civiche de céntro-scinìstra) da-o 9-6-2019 | ||
Dæta de instituçión | 1861 | ||
Teritöio | |||
Coordinæ: | 44°02′56.81″N 8°12′46.86″E / 44.049114°N 8.213017°E | ||
Altitùdine | 5 m s.l.m. | ||
Superfìcce | 36,58 km² | ||
Abitanti | 24 064 (30-6-2019) | ||
Denscitæ | 657,85 ab./km² | ||
Fraçioìn | Bastia, Campugexa, Leca, Lüxignan, Sàlia, San Fé | ||
Comùn confinanti | Arasce, Arnascu, Cixan, Utuê, U Sejâ, Villanöva d'Arbenga | ||
Âtre informaçioìn | |||
CAP | 17031 | ||
Prefìsso | 0182 | ||
Fûzo oràrio | UTC+1 | ||
Còdice ISTAT | 009002 | ||
Cod. cadastrâ | A145 | ||
Targa | SV | ||
Cl. scìsmica | zöna 3 (sismicitæ bàssa) | ||
Cl. climàtica | zöna C, 1 203 GG | ||
Nomme abitanti | arbenganesi arbenganexi ingàuni | ||
Sànto patrón | sàn Michê Arcàngiou | ||
Giórno festîvo | 29 seténbre | ||
Cartògrafîa | |||
Pusisiun da sitè de Arbenga inta Pruvinsa de Savuna | |||
Scîto instituçionâle | |||
«Arbenga, chi nu gh'à da fa, nu ghe venga.» |
(Proverbiu e mòddu de dì tipicu in sce Arbenga) |
A sitè a se tröva in-scia Rivéa Ligü(r)e de Punènte, a-a cunfluènsa di scciümmi Neva, Lerùn, e Aròscia, che se incuntran e furman a scciümmàia dîta A Sènta, che füxa in Arbenga.
L'è inta ciâna ciü gròssa da Ligü(r)ia, ch'a mezüa 36,51 kmq. U territô(r)iu cumünâle u cunprènde ascì l'ìsua Gainâa, c'ha l'è distante da-a còsta 1,5 chilommetri. Segunda îsua da regiun pé estensciùn doppu A Parmâia a l'è cunusciüa senplicemènte dai abitanti cumme L'Ìsu(r)a.
U nùmme u de(r)iva da u Latin Albíngaunum ch'u l'è pa(r)éggiu a Album Ingaunum: a sitài capitâle + genitîvu plürâle lìgüre in -um. U nùmme u l'è indu-eurupeu. Quànde Rùmma a cunquista, divegne Albingaunum. U se pö tradüe in sitài di Ingauni, vistu ch'a l'ea u sentru prinsipâ da tribù di Lìgüri Ingàuni.
A sitài a vegne fundâ aturnu a-u VI seculu a.C. da ina tribù di Ligüri Antìghi, poi dîta di Ingàuni: u nucleu uriginâle sitadìn u se(r)éva stàu culucàu aturnu a-a colla de San Martin, ciü a meridiun de l'insediamentu rumàn, pusisiùn strategica ch'a l'ha permessu de sfrütâ u vixìn pòrtu natürale.
Cu-u tempu difatti i Lìgüri i cuménsan a furmà ina propia flòtta, grassie ascì a-u repà(r)u furnìu da-a cunfurmasiùn terituiâle, cun scòpi de pirate(r)ìa inte zòne sircustanti, che venan cuscì purtàe sutta a-u cuntrollu ingàunu.
Inti primmi periudi a se svilüppa ducca in ecunumia agricula, che a fà divegnì u sentru prinsipâle de tütta a Lìgü(r)ia du punénte, duminandu i teritôi cunprézi fra a muderna Sanrémmu e fin a-u càppu da Cravazòppa a Finâ, rivandu a-u relatîvu entrutèra e entrandu in cuntattu cun e pupulasiùi di Viagenni, stansiài inte l'âta Valâ du scciümme Tànau.
I ingauni i strenzan cuscì amicissia cu-i cartaginesi, andàndu a giütâli cuntru Rumma dandughe sustegnu düante a segunda de guère puniche, cumbatüa fra u 218 e u 201 a.C. e che a purteà a de grosse cunseguense in sce pupulasiùi lìgü(r)i.
Se cunta che da chi u frài de Annibale, Magun, u l'éa partiu pè anda à Zena; i danni che u l'a fàu i sun stài cuscì grossi, che u gruppu che u te vegne in gùa quando ti cianzi u se ciamma Magun.
L'aleànsa cun Cartagine a g'ha cumme cunseguènsa a cunquista da parte di rumài intu 181 a.C., difatti doppu a scunfitta de sti chi i ingàuni i se légan a-u duminiu rumàn, ascì se cuntinnuan cun de scurerìe piratesche de distürbu, specialmente sutta a-u mandàu du cunsule Appiu Claudiu.
E rivôte e venan placàe sulu da u pro-cunsule Lucciu Emiliu Paulu, che u sancisce a requisisiùn de nàvi arbenganesi e a distrusiùn du nucleu sitadin u(r)iginâiu e serca de purtâ ste pupulasiùi turna sutta a-a sféa de influensa repübricàna in moddu ufisiâle.
Inte sti anni a se ingrandìsce e a se trasfurma int'in inpurtante municipium, che u cröve a ciü parte de valàe interne du basìn da Senta, ciü i teritôi di paìsi da valâ du Tànau, cumme Garesce e Urméa, cu-i bùrdi ciü setentriunàli da zòna arbenganese fisài fin ai paìsi ascì de Séva e Pampa(r)àu.
Da l'annu 89 a.C. i rumài i l'han cuncessu dirittu latìn ai populi intu nòrd da penìsua italiàna, pé poi dâghe quellu rumàn a intu 45 a.C., grassie a Gaiu Giuliu Césa(r)e, cun u quàle u pìa furma ascì u pué lucale de l'istitusiùn sitadìna.
A testimunià l'inpurtansa da realtài arbenganese a l'è a custrusiùn de müaje de difésa in etài repübricàna, che e sircundavan a strutüa du càrdu e du decüman, bâse poi pé a seguente cunfurmasiùn du burgu, ancùa ancöi de stanpu rumàn. A strutüa ürbàna, peò, nasciüa da quell'u(r)iginariu castrum fàu custruiì intu 181 a.C. a vegne ciü vôte repiâ e rivìsta, adi(r)itüa intu V seculu, sutta a l'inpeatù Unô(r)iu.
Sutta u duminiu de Rumma l'intrega zòna a vegghe ducca ina forte pruspe(r)itài, ch'a porta a-u culegamentu cun e âtre realtài vixìne, tantu che a vegne fâ pasà da chi a Via Julia Augüsta, custruîa a partì da-u 14 a.C., sutta a l'inpeatù Augüstu, forte da pacificasiùn de pupulasiùi de Àrpi Marittime.
Tante âtre sun pòi e testimunianse lasciàe de stu periudu, cumme ina longa sé(r)ie de tunbe e âtre strutüe füneâie, dunde sun stài ritruvài ascì reperti pregiài, cumme u piàttu blö, de fabricasiùn egissia, culucàu inisialmente inta necròpuli a nord de l'abitàu.
Inte l'Arbenga rumâna se truvavan ascì strutüe cumme e tèrme (svilupàe düante u prinsipàu de Augüstu) a setentriùn de müaje de difésa sitadìne, vixìn a-u cursu da Sènta e a quéllu ch'u léa u véggiu pòrtu natü(r)àle, o ascì cumme l'anfiteatru, datàu a-u II seculu d.C, in gràddu de cuntegnî a-u mascimu tòstu mìlle persùne: fàttu ch'u mustra cumme Arbenga a l'éa cumunque ina realtài de riliévu pé tüttu u punènte.
A partì da-u I-II seculu a sitài a và a utegnì a libertài de avé in pròpiu senàu, cun l'elesiun di lucàli decu(r)iùi.
Cu(r)iùsu u fàtu che, pé in bréve periudu, u sitadìn ingàunu Pròculu u l'axéva pruvàu a pruclamàse inpeatû aturnu a-u 280, armandu ascì in pròppiu esercitu, venèndu peò batüu e giüstisiàu.
In Arbenga u se difunde prestu u Cristianéximu, tantu che in scia Gainâa u tröva repà(r)u San Martin Véscu, cuntru e persecusiùi da parte di ariài. Cu-a crîzi da pulitica inpe(r)iâle a zòna a végne püe invâza da-i Vixigôti a partì da l'ànnu 402, ch'i deròccan ina grossa pàrte de l'abitàu, pruvucandu grâvi dànni a-a pupulasiùn.
Sulu cun u decrêtu du generâle Flaviu Custànsu, dùzz'ànni dòppu a distrusiùn, cumensan i travâji pé a ricustrusiùn: sta chi a porta in növu inpulsu architetônicu, custruèndu edifissi de grande valû cumme u batistéu e catedrâle de San Michê, dedicâ a-u santu prutetû sitadìn.
Vegne custruìu ascì u palassu episcupâle, difatti cu-u 451 Arbenga a divegne ascì sede vescuvî: u primmu véscu u l'è Quinsiu.
Doppu a fin de l'Inpéu Ruman du 476 Arbenga a subisce primma a duminasiùn Ustrugôta (a partì da-u V seculu), pé poi divegnî ina de sitài ciü inpurtanti da Ligü(r)ia sutta a duminasiùn bizantìna, inta divixùn da cuscì dîta Marittima Italorum, mategnüa fin a-u 641-643, quande u chìna zü u suvràn lungubàrdu Rota(r)i.
Sutta a sti chi a sitài a vegne turna sachegiâ, anche se a nu perde u sò splendû architetônicu, ch'u vegne preservau intrégu pé ina bòna parte, cumme e müaje de difésa e i prinsipali palassi religiùsi e aministrativi.
L'inpurtansa ecunomica, che armenu fin a-u VI seculu a l'éa restâ ai livelli di periudi presedenti a vegne ridimensciunâ: Arbenga divegne in vicus, sensa ciü ina véa e pròppia aministrasiun.
A partì da-u 774 u teritòiu ingàunu u passa sutta a-a duminasiùn di franchi, ch'i dan vitta a-u Cumitàu Arbenganese, entitài aministratìva estesa da Finâ fin a Sanremmu, mantenedu ina lucale pusisiùn de riliévu.
Intu fratempu inta ciàna cumensan a inperversâ grùppi de saracen, chi i zunzan da-a Pruvensa pe mâ, purtandu distrusiùi e sacheggi cun cuntinnui sbàrchi in sce coste Lìgüri, prinsipalmente aturnu a-a fìn du IX seculu, quande i venan caciài vìa cu-a battaja de Frascinéu (ben ducumentâ a l'è l'invaxùn de l'891).
Sulu versu a fìn du X seculu a gh'è ina furma de ripresa da pupulasiun ch'a l'éa cianìn cianìn ca(r)à rispettu a l'épuca rumana. Pròppiu intu 950, grassie a-a rifurma de Berengâ(r)iu II, Arbenga a finisce drentu a-a Marca Arduinica.
Inta sitài a vegne uspitâ ascì a curte da cuntéssa Adelaide de Süza aturnu a-u XI seculu, sutta 'na furma de marchesàu armenu fin a-u 1091, periudu düante u quàle a ghe saià ina pruspe(r)itài ecunomica, duvüa ai cumerci cu-u Bàssu Piemunte.
In bréve tempu pe(r)ò a cumensa a furmasiùn de 'na növa istitusiùn lucale: u pîa furma u lìbe(r)u cumün arbenganese. A növa realtài a partecipa difàtti a-a prìmma Cruxâ (1098), utenèndu ina sé(r)ie de privilêgi a partì da-u 1109.
Sti li i prevedêvan a puscibilitài de cumercializà intu levante du Mediteraneu: a dinamicitài ecunomica a gh'a ascì ciü risvòlti, andàndu a purtà intu teritôiu ina növa spinta pé l'artiginàu. Questu u porta a-a custrusiùn de növi edifissi, ingrandendu u sentru abitàu.
Lungu tütta sta fàse u se pò nutà ascì cumme u cumün u se aprufitta du cuntìnuu scùntru fra l'Inpéu e a Gêxa, reclamandu senpre ciü indipendènsa, tantu da scuntrase a partì da-u XII seculu cu-e Repübbriche Mainàe de Zena e Pìsa.
Cun st'ürtima u gh'éa stàu in atàccu navâla (düante in periudu de pàxe fra e due Repübbriche intu 1165), quande i tuscài dan fögu a-u sentru sitadin, derucandu e fregàndu i tesô(r)i di edifissi stò(r)ici.
Sciben sta dizaventüa i ingàuni ricustruiscén quellu che i pisài l'han scciapàu, grassie ascì a in risarcimentu firmàu da sti lì intu nuvenbre du 1178, dunde van a ricunusce ascì l'esensiùn da-e tàsce pé e nâvi e e mèrci ingàune in ingressu inti teritôi da vella cuntrulài.
I arbenganesi turnan a cumercià, scibén indebulìi rispettu a prìmma, andandu sta votta cuntru i interessi di zenesi.
Intu mèximu ànnu du tratàu, difatti, a repübbrica a mànda ai rapresentanti du cumün ina prupòsta de acòrdu, ch'u l'impunéva u cuntrollu de Zena in sce tütte e inbarcasiùi che entrâvan intu lucâle portu.
U cuntrattu, definìu in umiliasiùn pé-i sitadin, u vegne refüàu, e ducca i repübbricài sun custretti a truvà 'na növa stradda pe metì e màn in sci afàri arbenganesi.
A giüttàli i ghe sun i marchesi de Clavesana, che van a rivendicà in sciu cumün ina sé(r)ie de dirìttu u(r)amài caütti da tenpu. Bunifassiu du Vastu, ducca u se lega cu-i zenesi a partì da-u 1192, cun funsiùn de difesa.
Arbenga a se sente ducca custrétta a cegâse a-a putènsa repübbricàna e cuscì a sutuscrìve di növi pàtti a-a presensa di cunsuli Udùn Malasemènsa, Ubèrtu Lavagnin e Ugé(r)iu de Mà(r)i e du pudestà Bertàmu Cristiàn, intu 1199.
A cunvesciùn sta vôtta a và a limità a libertài de cumerciu e de navigasiùn, ma ascì a porta a-a presensa fìssa de 'n cuntingènte militâ zenese in sciu teritôiu cumünâle.
Cun st'attu de suttumisciùn i vinculi de l'acordu se fan senpre ciü strêti e Arbenga, asseme a-e sitai de Vintimîa e de Savùna, intu 1238 divegne in cumün de fasiùn ghibelîna, stàndu da-a parte de l'inpeatû Fede(r)igu II de Svévia.
Cu-a morte de stu chi a situasiùn a se fà ciü düa e i arbenganesi vegnen turna custrêti a firmà ina növa cunvensiun, tantu da asetâ intu 1250 di giùdisi e'n pudesta de nomina zenese, a-e dirette dipendense du senàu da Repübbrica.
De cumpetensa du cumün resta ciü sulu l'aministrasiun de tàsce e a gestiùn di traffici cumerciâli, poi adi(r)itüa ridimensciunài a càusa de l'insabiamèntu du portu natü(r)âle, duvüu a-a deviasiùn du stò(r)icu cursu du scciümme, vusciüu da Zena cumme punisiùn inti cunfrunti di abitànti.
Düante a segunda metài du XIII seculu (specialmènte fra u 1250 e u 1290) u cumün, pe afruntâ u duminiu di Clavesana inte l'entrutèra (cu-i quâli u ghe se(r)à in lungu cunflittu) u funda tütta ina sé(r)ie de "ville növe", burghi furtificài prezenti intu cuntàdu aturnu a-a ciàna.
Inpurtanti avanpòsti arbenganesi divegnen Pûi e Villanöva pé a valà de l'Aròscia e Cixàn inta valà du Neva, dunde poi i ingàuni devan afruntâ i Du Carettu, infeudài intu Marchesàu de Süccaellu.
Inte ste növe realtài rìvan a abità chi i cuntadìn da-e valàe: a sti lì i vegnen cuncèssi püe sèrti diritti e scunti. A fundasiùn a gh'axéva cumunque de mutivasiùi cumüi, difàtti i ingàuni l'axevan sernüu sti posti proppiu pé méju cuntrulà quelli teritôi de cunfin.
Ideâle ducca a pusisiùn de Villanöva, dund'u Lerùn u se càccia inte l'Aròscia, assemme a quella de Pûi, vista ascì a crescente putènsa de Utuê, sutta au cuntrollu nemìgu.
Pa(r)éggia a mutivasiun da fundasiùn du Burghettu, custituìu ufisialmente u 15 d'Avrì du 1260, cun l'acquistu da parte du cumün de diferenti tòcchi de terén, poi destinài a-a furmasiùn de l'abitàu.
I abitànti ch'i vegnen a stà chi, cumme u se pò vegghe inti statüi cumünâli du 1288, i l'éan prinsipalmente de Tui(r)àn e da-u restu da valà du Varatèlla. A sti chi l'aministrasiùn ingàuna gh'axeva fra l'àtru dàu ina se(r)ie de privilégi, cumme a prutesiùn da-e invaxùi, in cangiu da diretta dipendensa da-i magistrài arbenganesi.
A partì da-u Quattruséntu a cumensa a fàse de decadènsa pulitica e ecunomica da sitadìna, ch'a se tröva intu mézzu düànte a guèra fra i zenesi e i Viscùnti.
A rende ancù ciü difissile a situasiù a se gh'éa mìssa a pèste, che chi a l'axéva curpìu prinsipalmente aturnu au 1397. Proppiu doppu a fin de sta li, intu 1400, aprufitàndu de pruteste da pupulasiùn zenese i marchesi du Carettu, du ràmmu de Caissàn, van a invàdde Villanöva.
A difesa di Arbenganesi u vegne in àtru marchese du Carettu, Carlu, sta vòtta de Savùna. A-a Cêve intantu pìan parte a-a cuntesa i scigùi du pòstu, cuntru Arbenga.
A difesa peò de Carlu a se dimustra vinsente inta bassa valà e dunca, avendughe pùia di savunesi A Cêve dumanda a pàxe, stipulâ in ànnu doppu.
Següamente aturnu a l'ànnu 1413 vegnen agiurnài i statüi cumünàli, in sciu cunsìju du pudestài Brissiu Adurnu, cun u scòppu de cunscide(r)â, pé l'elesiùn a-e càreghe sitadìne tütte e fàsce suciàli.
Növi pruvedimenti peò de difissile aplicasiùn, scicumme che trei ànni dòppu se sèndan turna e lîti, fra a parte di guelfi e di ghibelìn, favurìe da l'insediamentu da famìa di Canpufregusu au postu di Adurnu, sti lì rézzan l'aministrasiùn pé ben chinz'ànni.
I Adurnu, dunca , se allean cu-i Viscunti milanési e intu 1436 Feìppu Ma(r)ia Viscunti u manda u sò cundutê Niculò Piccinin a asediâ e prinsipâli sitài da Rivêa, vistu che e sò truppe nu sciurtìvan ciü a penetrà versu Zena, doppu nu esse sciurtìu a pià u Castelettu. L'assediu u curpisce ascì inpurtanti realtài cumme Vûtri e Finâ.
Arbenga a rexiste a l'assediu, ma a ne sciòrte furtemente indebulìa ecunumicamente, se dröve ducca in periudu de grave crìxi.
A Ciàna d'Arbenga a vegne prugrescivamente abandunâ e pòcu sana, diventandu maniman ina palüdde. Vegne prefe(r)ìa pe i cumerci a vixìna A(r)àsce.
A partì da-u Sinquesentu a situasiu a se fa ciü grâve, questu perché versu u mâ diminuiscian i cumerci, e l'agricultüa a vegne ridimensciunâ a-a cultivasiùn da canapa. I ciü culpìi da-a crìxi i sun i prupietà(r)i picìn, mentre i gròssi latifundisti (menbri de famìe de l'aristrucrasìa sitadìna) vegnen tucài sulu relativamènte.
Meju u va pe l'artigianàu, cu-i scangi versu u Piemunte, ma a situasiùn a l'è destinâ a pessu(r)à.
Difatti a disanguâ ancù de ciü l'ecunumia d'Arbenga gh'è a cuntinnua muvimentasiùn de trüppe , specialmente düante a guèra fra Carlu V e Francescu I. I sitadìn sun ubligài a furnì uspitalitai e risùrse ascì a-i gene(r)àli e ai cumandanti de due fasiùn. Adi(r)itüa u se ferma chi, intu 1536, u stessu inpe(r)atû.
Sulu inta segunda metai du seculu l'ativitài cultü(r)àle a se repìa, prinsipalmente grassie a l'asiun da diocexi. Intu stessu mumentu peò e invursciui esterne portan a-u rafursamentu de difése sitadìne, cun in evidente inpiêgu de risurse ecunomiche.
A partì da-u Seisentu se svilüppan növe invaxùi, cun l'ucupasiùn piemuntese a partì da-u 1625 primma e intu 1672 poi, culegâ cun u cunflittu dirèttu cun Zena.
Arbenga a se instradda versu a in epuca ancù ciü scüa, lungu tüttu u Settesentu, seculu düante a quale u vegne abandunâ l'ativitài cumerciàle e artigianàle, a vegne turna ridimensciunâ a pupulasiùn (de lungu pé l'emigrasiùn versu àtre lucalitài ciü prudutîve).
Cu-a revulusiùn fransese Arbenga a ségue e vicende da Repübbrica de Zena: se regòrda peò, fra e àtre côse, l'invaxun de Cixan da parte de l'esercitu piemuntese, in lòtta cuntru i fransesi, fra u 1794 e u 1795, quande a sitài a manda lé ascì u sò esercitu cun scòppu de difésa du burgu.
Propiu inte quellu periudu a situasiùn pezùa, tantu che, inte l'avrì 1764 dan u vìa a tütta 'na sé(r)ie de invaxùi, che portan a-a cunquista da Rivêa de Punente fra Vintimìa e Savuna, piàndu u relatìvu entrutèra, cumpresa ascì a vixina valà de l'Aròscia.
Doppu a fìn da Repübbrica de Zena a sitài a vegne anessa intu 1797 a-a Repübbrica Lìgüre: inte quellu mumentu a situasiùn a l'éa furtemènte crìtica, perché u teritòiu u l'éa du tüttu lasciàu sensa cuntrollu militàre. Pochi i l'éan difatti i grùppi de l'esercitu fransese, che peò de lungu i reprimévan e pruteste intu sàngue.
A livèllu terituiâle Arbenga a vegne inse(r)ìa a partì da-u 1797 drentu a-u Dipartimentu du Ma(r)émula, cun capitàle A Prìa Da l'ànnu seguente a sitài a passa sutta a Giüisdissiùn da Sènta, da quàle a l'è ascì a prìmma sêde cantunàle, (seguîa da-u Sejâ, Süccaéllu, Casanöva, Ùnsu, Rànsu, Cuxe e A Cêve), armenu fìn a-u tèrmine de l'espe(r)iénsa da Repübbrica Lìgüre, intu 1803.
Ducca, cun l'anesciùn du teritôiu lìgü(r)e a l'Inpêu Fransese, Arbenga a pàssa intu Dipartimentu de Muntenötte, sutta l'arrondissement du Pòrtu, dund'u diventa sêde giüdisiâja
Cun a restaurasiùn du 1814-1815 a sitài avegne anéssa a-u Regnu de Sardegna e végne fâ Pruvinsa, fin a-u 1859, quande cu-a lézze Rattazzi a vegne ricunvertîa a sircundâiu, ròllu mantegnüu fin a-u 1926, ben dòppu a creasiùn du Regnu d'Italia, annu de l'acurpamentu cu-u sircundâiu de Savùna.
Cuscì, a-a fìn da Segunda Guèra Mundiàle, Arbenga a pàssa sutta a-a Pruvinsa de Savuna, parte da muderna Repübbrica Italiàna.
Da-u 1973 a l'éa diventâ ascì a sêde da Cumünitài muntàna ingàuna, fin a-u 2008, ànnu du sò acurpamentu cun a Cumünitài muntana du Pulùpixe pé furmà quella du Punènte Savunese, atîva fìn a-u 2011, ànnu da sò supresciùn definitîva.
A bandêa de Arbenga a l'è custituîa da 'na crûxe rùssa in canpu giânu. A l'è nasciüa intu XII seculu, a-u tenpu di cruxài ch'i l'andaxévan inti pòsti santi du Cristianêximu pe pregâ: inisialmente a l'éa duve(r)â cu-u canpu d'òu, pòi sustituìu cun quellu mudernu.
A bandêa a l'è stèta ricunisciüa ufisialmente da-u prexidénte da Repübbrica Italiana u 24 frevâ du 1979, cun in apôxitu decrêtu.
Abitanti censìi
U cumüne de Arbenga u l'è eclesiasticamènte a sêde da diocexi de Arbenga-Impeia, dunca a l'è frasiunâ in diferenti parocchie: Nòstra Scignùa de Puntelungu, S. Bernardin (Vaìn), San Michê, Sacru Cö, A Nunsiâ (pé a frasiun da Bastìa), Santi Fabian e Bastian (Canpugéxa), A Sunta (Leca), Santa Marghé(r)itta (Lüxignan), San Giacumu Mazù (Sàlia), Santi Scimùn e Giüdda (San Fé) e San Zorzu.
A catedrâle de San Michê a l'è a géxa prinsipàle da sitài, dedicâ a-u santu prutetû d'Arbenga (San Michê Arcangé(r)u). A cianta u(r)iginâia de l'edifissiu a presenta in stîle rumanicu, e püe nu mancan e testimunianse du seguènte anpliamèntu gòticu, ch'u l'ha purtàu a-a creasiùn de dùe navàe ai fianchi de quella u(r)iginâia. A-u XIII seculu a curispunde ascì l'artessa du paviméntu, ribasâ, rispettu Da nutâ u canpanìn, inglubàu inta strutüa sulu int'in segundu mumentu, düante ün di tànti rifassimenti da catedrâle, che ancöi u l'è ün di scìnbuli ciü cunusciüi d'Arbenga, assemme a-e sò âtre tùri.
L'edifissiu u l'è stàu edificàu intu V seculu, düante a ricustrusiùn sitadìna upe(r)â da Flaviu Custansu. U g'ha 'na cianta a furma de decâgunu, in scia quale u se ìssa 'n tanbüu utagunàle. A-u sò internu se tröva ancù l'antìga funte pé u batézzu e ina sé(r)ie d'afreschi, risalenti a-u VI seculu.
Internamènte e öttu müaje presentan ascì de nìcchie de furma alternâ (semi-riunde e quadràe). L'u(r)iginàia vôta tardurumàna, custruìa cu-a tecnica de ànfue inglubàe inta strutüa a l'è andâ pèrsa a càusa du restàuru sbajau fàu intu 1898 da l'architettu Alfredo Dandrade.
L'architettu purtughése difatti u pensâva che a cuvertüa a cupula a duvéva êsse 'n rifassimentu du periudu rinascimentàle e ducca l'axéva caciâ zü: ancö e ànfue che se truvavan drentu a-a vôta sun cunservae inte nicchie du batisté(r)u, e u téitu u l'è ina senplice strutüa de legnu.
Sede paruchiàle, a se tröva inth sentru stò(r)icu sitadìn, de fiancu aa catedràle de San Michê, se pènsa ch'a secce stà custruìa intu 1098 da parte di muneghi benedetìn, pé selebrà a presensa de serte funti miraculûse (da chi u vegne u numme apuntu, de in Fontibus).
A gêxa muderna a se(r)éva 'na ricustrusiùn seisentesca de quella presendènte, poi "restruttüâ" intu Növesèntu, cun a pèrdita de 'na pursiun de l'edifissiu pé fa spàssiu a l'alargamentu de Vìa d'Àste.
Cuntestualmente u se perde in afrescu ch'u rapresentàva in panu(r)àmma sitadìn, nu recüpe(r)àu, du quale a resta sulu 'na futugrafia, cunservâ inte l'Archiviu Stò(r)icu cumünàle.
A faciâ a vegne ducca purtâ in deré de quarche métru e vegnen azunte növe decurasiun de stüccu e pregiài atâ de quellu periudu.
U Santuàiu u se tröva de lì d'ataccu a l'antìgu punte ruman che u dà u numme a-a zòna, u Puntelungu (ciamàu ascì Puntelòngu o Pontelongu a segunda da prununsia). L'edifissiu religiùsu u l'è gestìu dai fratti francescài a partì da-u 1965, ma e sò u(r)igini e sun bén ciü antìghe.
Da-e funti u se sa che ina primma furma de uspissiu u l'éa presente zà primma de l'ànnu Mille, poi prugrescivamènte ingrandìu fin a rivâ a-u 1250, quande u razunze ina ciü delineâ urganisasiùn. Ina primma capella a vegne invéce mensciunâ cumme Ecclesia S. Mariae Pontis Arociae, culegâ cun l'upe(r)àu di muneghi benedetìn de l'Ìsua Gainâa.
A gêxa muderna a l'è stèta custruìa intu XVIII seculu, grassie a-u miraculu avegnüu ai 2 de lüju du 1637, in sustitusiun de quélla presedente.
A Gêxa du Sacru Cö a l'è stà fundâ intu màzzu du 1895, cu-a pôza da primma prìa, a-u de fiancu da prìmma culònna a acinistra de l'atâ, pé poi êsse denédetta e duvèrta au cültu intu mazzu du 1896.
Quande a végne averta a g'ha ancù u fundu sensa decurasiùn, fin a-u 1925, ànnu de l'interventu du pitù Sturla de Tùrin, e poi de Guida, ch'u pitüa turna a gêxa intu 1957.
A l'è a sêde paruchiàle pé u quartê de Vaìn, a-u de là da Sènta. A strurüa a l'è stâ ti(r)â sciü intu 1467 da-i fràtti minùri, ch'i sèrnen a zòna perché abastansa distànte da-u sentru sitadìn, ma ascì pé a vixinànsa cu-a Vìa Julia Augusta. L'inaugurasiun a vegne fâ inte l'utùbre du 1480 e in cuntempuranea se custruìsce ascì u vixìn cunventu.
Intu Settesentu vegne ancù ampliàu rispettu a-a ciànta u(r)iginàia, pé poi esse ricunvertìu a uspeâ sutta a-u duminiu fransése, anche se cu-i inissi du XIX seculu, doppu a caütta da Repübbrica Lìgü(r)e, a strutüa a vegne serâ e a càzze in abandùn.
Restruttüàu cumme caserma militàre sutta ai Sabàudi, vegne in pàrte recupe(r)àu a üsu religiùsu sulu intu 1961 (grassie a l'interesamentu ascì de l'Istitüu internasiunàle di stüddi Lìgü(r)i e du prufesû Nino Lamboglia), mèntre tréi ànni doppu a vegne furmâ a növa paròcchia.
• Gêxa paruchiâle di Santi Giacumu e Feìppu: fundâ l'11 d'avrî du 1515, quande a cumünitài a sciorte a utegnì l'auturizzasiùn daa diocexi de pué custruî ina funte pé u batézzu legà aa catedrâle ingàna. A gêxa d'ancöi a nasce peò intu periudu sucescìvu, següu l'ampliamentu e a ricustrusiùn upe(r)à intu 1622, quandu u vegne cistruìu anscì u campanìn. A primma messa a vegne peò celebrà sulamente intu 1636.
• Uatôiu di Santi Giacumu e Feìppu: u se tröva ciü in bàssu rispettu aa gêxa, a l'è ina custrusiùn picìna e sobria, dutâ de in campanìn a véa. In scia drîta rispettu a l'entrâ a se pö vegghe ina lugetta afrescâ, cun au sentru da rapresentasiùn da Madònna cu-u Bambìn.
Sentru Emys: u l'è in sentru de prutesiun pé a biscia scrossua Emys orbicularis ingàuna, specie u(r)iginàia de sta parti, a riscciu estinsiun.
A Arbenga se parla 'n dialéttu da léngoa lìgure, faxènte parte du Ligure çentru-ucidéntàle du quale u l'è a varietài ciü difüza. L'è ascì parlàu in ti atri cumüi vixin a Arbénga e in te vàllae du Néva, Pennavàire, Aröscia e Lerùn, spessu cun carateristiche de transisiùn.
In Arbenga sun ben seguii di giurnali in scia réa, cumme IVG, AlbengaCorsara e u Carciofino. I cutidiài lézüi de ciüi i sun A Stampa e u Seculu XIX.
A Arbenga g'he ascì ina radiu seguia in tuttu u punènte: Radiu Unda Ligure 101, cun ascì u segunsa stasiun denuminâ Radiu Unda Ligure Italia.
Perîodo | Prìmmo çitadìn | Partîo | Càrega | Nòtte | |
---|---|---|---|---|---|
26 arvì 1945 | 3 lüju 1945 | Domenico Amari | Comitato di Liberazione Nazionale | Scindicu | |
3 lüju 1945 | 1946 | Libero Emidio Viveri | Partito Comunista Italiano | Scindicu | |
1946 | 1951 | Libero Emidio Viveri | Partito Comunista Italiano | Scindicu | |
1951 | 1956 | Filiberto Romagnoli | Democrazia Cristiana | Scindicu | |
1956 | 1961 | Filiberto Romagnoli | Democrazia Cristiana | Scindicu | |
1961 | 1965 | Luigi Anfossi | Partito Liberale Italiano | Scindicu | |
1965 | 1967 | Libero Emidio Viveri | Partito Comunista Italiano | Scindicu | |
1967 | 1970 | Giovanni Isoleri | Partito Socialista Italiano | Scindicu | |
1970 | 1971 | Natale Carcheri | Democrazia Cristiana | Scindicu | |
23 arvì 1971 | 12 nuvenbre 1971 | Renato Casillo | Partito Socialista Democratico Italiano | Pro-Scindicu | |
12 nuvenbre 1971 | 1973 | Alessandro Marengo | Democrazia Cristiana | Scindicu | |
1973 | 1974 | Alessandro Marengo | Democrazia Cristiana | Scindicu | |
1974 | 1976 | Giovanni Isoleri | Partito Socialista Italiano | Scindicu | |
1976 | 1978 | Mauro Testa | Partito Socialista Italiano | Scindicu | |
1978 | 1981 | Angelo Viveri | Partito Comunista Italiano | Scindicu | |
1981 | 2 setenbre 1983 | Mauro Testa | Partito Socialista Italiano | Scindicu | |
2 setenbre 1983 | 18 zenâ 1984 | Roberto Parodi | Democrazia Cristiana | ProScindicu | |
18 zenâ 1984 | 18 zügnu 1984 | Filippo Basso | Democrazia Cristiana | Scindicu | |
18 zügnu 1984 | 1988 | Angelo Viveri | Partito Comunista Italiano | Scindicu | |
10 zenâ 1989 | 25 dixenbre 1990 | Angelo Viveri | Partito Comunista Italiano | Scindicu | |
28 dixenbre 1990 | 12 lüju 1993 | Mariangelo Vio | Partito Comunista Italiano, poi Partito Democratico | Scindicu | |
17 lüju 1993 | 13 dixenbre 1993 | Sergio Grandesso Silvestri | Commissario straordinario | Comm.straord. | |
13 dixenbre 1993 | 27 nuvenbre 1997 | Angelo Viveri | Lista civica di sentru-scinistra "Alternativa Democratica" | Scindicu | |
30 nuvenbre 1997 | 2 dixenbre 1997 | Angelo Viveri | Lista civica di sentru-scinistra "Alternativa Democratica" | Scindicu | |
2 dixenbre 1997 | 9 marsu 1999 | Andrea Santonastaso | Cumisà(r)iu straurdinàiu | ||
10 marsu 1999 | 1º zenâ 2000 | Renato Bartoli | Cumisà(r)iu straurdinàiu | ||
4 zenâ 2000 | 31 zenâ 2001 | Angelo Viveri | Lista civica di sentru-scinistra "Alternativa Democratica" | Vice scindicu | |
21 frevâ 2001 | 28 mazzu 2001 | Dionisio Spoliti | Cumisà(r)iu straurdinàiu | ||
28 mazzu 2001 | 28 dixenbre 2004 | Mauro Zunino | Forza Italia | Scindicu | |
28 dixenbre 2004 | 4 arvì 2005 | Narcisa Livia Brassesco | Cumisà(r)iu straurdinàiu | ||
19 arvì 2005 | 30 marsu 2010 | Antonello Tabbò | Uniti nell'Ulivo (poi Partito Democratico) e lìste siviche de sentru-scinistra | Scindicu | |
30 marsu 2010 | 27 nuvenbre 2013 | Rosalia Guarnieri | Lega Nord, Il Popolo della Libertà elìste siviche de sentru--destra | Scindicu | |
27 nuvenbre 2013 | 27 mazzu 2014 | Giuseppe Montella | Cumisà(r)iu straurdinàiu | ||
27 mazzu 2014 | 10 zügnu 2019 | Giorgio Cangiano | Partito Democratico e liste siviche di sentru-scinistra "Voce alla gente più", "Per Albenga", "Talea d'Albenga" | Scindicu | |
10 zügnu 2019 | in càrega | Riccardo Tomatis | Liste siviche di sentru-scinistra "Insieme per il futuro", "Con Albenga", Progetto comune" | Scindicu |
Diferenti sun e stradde che culegan Arbenga cun e sitài e i paixi vixin: artêja de tranxintu fundamentale l'è a SS1 Aurelia, ch'a porta versu U Sejâ (a punente) e versu A(r)àsce (a levante). Cun st'ürtima lucalitài Arbenga a l'è püe culegâ da 'n rammu de "Aurelia Bis" ch'a g'ha de sciurtìe ascì a Villanöva e inta frasiun de Bastia.
Da Leca a parte poi a Via da Cêve (SP 453), ch'a traversa a valâ de l'Aròscia fin a-A Cêve, mèntre se deramma versu nord-punènte a SS 582 da Còlla de San Benardu, culegànte l'intrega valâ du Neva fin a Garesce.
Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 134356601 · LCCN (EN) n80001314 · WorldCat Identities (EN) n80-001314 |
---|
This article uses material from the Wikipedia Lìgure article Arbenga, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). O contegnûo o l'é disponìbile in sciâ bâze da licénsa CC BY-SA 4.0, se o no l'é diversaménte specificòu. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Lìgure (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.