Côrxi: Comûne italiàn

 

Côrxi u se truva in-te üna de valé darè a-u cumüne de Finô, cun-u sö céntru che u l'è a-a cunfluens̠a da sciüméra de Carbüa in-ta Pora, a cuôle a se cacia poi in-tu Mô Ligüre, a l'artéssa da lücalité de Marina.

U sö teritöriu dunca u l'è scituó tra-a parte centrô du valô Pora e in-ta valô segundaria unde a se truva a frasiùn de Carbüa. A fa parte de Côrxi a picina valô de Ese asci, che a se truva a punente du céntru du paise, lüngu a stradda pe Gura. U restu de l'ôta valô Pora u se truva in-tu vexìn cumüne de Riôtu mentre, in-ta valô de Carbüa, Côrxi u riva fìn a-a custèra di munti, a cuôle a l'à, in-tu teritöriu de stu cumüne chi, u sö puntu ciü értu in simma a-u Bric Chioggia (1041 m). Ciü o menu 2 km a est de stu briccu chi, in-te l'area cunusciüa cumme Cian di Corsi, a gh'è üna végia bôse militô da NATO, a-a giurnô d'ancö abandunô.

De ciü, a-u de la da custèra di munti, versu nord e in-tu bacìn da valô Burmia, a picina valô da lücalité de Cravares̠s̠a, d'ancö abandunô, a l'è parte du cumüne de Côrxi asci.

Antighité e Mediuevu

L'area de Côrxi e di cumüni vexìn a l'éa s̠a abitô in-tu Paleoliticu, cun pupulasiui che delungu i se sùn dedichè a l'ativité agricula, cumme testimunió da-a grénda diffusiùn de picìn céntri, pe cuntrulô méiu u teritöriu. Sölo in tenpi ciü recenti, déta a sö pusisiùn in-ta valô e in-scia stradda pe-u mô, a cuntrô de Côrxi a deventerà cuéllu ciü inpurtànte. A ogni moddu a s̠öna a l'éra de següru s̠a abitô ciü o menu 8000 anni fa, dôta a-a cuôle u remunta u vilàggiu truvùn vexìn a-a géxa de San Bastianìn a Perti, d'ancö in-tu cumüne de Finô. Du periudu di antighi ligüri a testimunians̠a ciù famusa a l'è però cuélla du "Vilàggiu de Agnime", che u remunta a l'éte du féru e u l'è scinbulu de l'inpurtàns̠a du Finô cumme cunfin tra-i teritöri di ligüri Sabazi e di Ingauni.

In-te l'éte rumôna i nu gh'éran di gréndi céntri, cun-a ciü parte di retruvaménti che i sùn lighè a l'inpurtànte via Julia Augusta (averta in-tu 12-13 a.C.), a cuôle a pasôva in-tu teritöriu de Côrxi ascì. In particulô i sùn steti truvòi di resti de ün punte in-ta lücalité de Mordeglia, cunusciû cumme Pons Paule in-tu Mediuevu.

De tüttu u periudu sucessivu i nu ghe sùn particulé testimunians̠e de Côrxi, u cuôle u sara, cumme u restu du Finô, mesció da-a môrca Aleramica a cuélla de Savuna, pe fenî in-tu növu stetu du Marchexùn de Finô a-a sö creasiùn in-tu 1162 cun Riccu I Du Caréttu. In-ta guéra du Finô u burgu de Côrxi u dara pröva da sö federté a-u marchés̠e Galiottu I tantu che lé, in-tu 1449, u donerà a-a parocchia üna ricca cuppa d'argentu decurô cun-u stemma di Du Caréttu e e rappresentasiui de San Niculù e de San Martìn, i dui patrui de parocchie de Côrxi e de Carbüa.

Eté muderna e cuntenpuranea

Però, in-tu 1546, u guvernu du marchés̠e Alfonsu II u sara tantu mô e opressivu da fô partî propriu da Côrxi üna revurta. Segundu üna tradisiùn lücale sta revurta chi a sara incuménsô da ün poveru cuntadìn de numme Tognu Capelìn u cuôle, u giurnu primma du maries̠s̠u, a-u pustu da sö muié pe-u ius primae noctis u purterà ün ôs̠e, marciandu in tésta a üna senténa de ribelli. In realté a Repübbrica de S̠éna, delungu interesô a ciapô u cuntrullu du Marchexùn, a l'axéva mandó di mers̠enari da-a Germania a giütô a revurta. Però, cun-a murte de l'urtimu marchés̠e Sfors̠a Dria in-tu 1602, u Finô u paserà sutta a l'inperu spagnollu, pe fenî poi da-u 1713 sutta S̠éna.

In-te guére napuleuniche u frunte tra-i francés̠i e austru-piemuntés̠i pe varie otte u paserà pe Côrxi, cun üna primma deschinô de trüppe di Savüia (ciü o menu déxemilla ommi) in-te l'avri du 1794, i cuôli i saran però vinti da-i francés̠i, che a otubre du méximu annu i sacchegeràn u paise. A scituasiùn a cangerà pocu in-te l'annu sucessivu, fìn a-u rivu du s̠enerô Napuleùn e a sö vitöria in-ta battaia de Löa, in-tu nuvembre 1795. De ciü, in-te l'avri 1796, a passerà propriu da Corxi, e poi Riôtu lüngu a valô Pora, a culonna du s̠enerô Augereau che, cun-u giütu de ün cuntadìn da s̠öna (in cangio de üna lira), a munterà fìn a-a Colla de San Giacumu pe poi chinô in-ta valô Burmia, unde u gh'éra u restu de trüppe francés̠i.

Cun-a creasiùn da Repübbrica Ligüre u paise u sara inprinsipiu tacó a-u departiméntu da Maremula, cun capulögu Prìa, ma poi, cun l'anesiùn da Ligüria a l'inperu francése, Côrxi u sara inseritu in-tu departiméntu de Muntenötte, sutta a-u canton de Finô e in-te l'arrondissement de Savuna. In-tu méximu annu, u 1805, u sara tacó a Côrxi u vexìn cumüne de Carbüa, d'ancö a sö söla frasiùn.

In-tu 1815, doppu a cürta speriénsa da Repübbrica Senése, Côrxi e tütta a Ligüria i saran déti a-i Savüia, pe decisiùn du Cungressu de Vienna, e dunca inseriti fìn a-u 1927 in-ta pruvinsa de Séna, pe poi pasô in-ta növa pruvinsa de Savuna. U numme uficiô Calice Ligure u remunta a-u 9 s̠ügnu 1930. In-ta segunda guéra mundiô a Côrxi i ghe saràn di scuntri tra de trüppe du Bataggiùn San Marcu e i partigién, ünse di cuôli i saran fucilé in-ta s̠öna de Cian di Corsi.

Da-u 1973 a-u 2011 u l'à fétu parte da Cumünité Muntana Pollupice asci, a-a giurnô d'ancö derlenguô.

U cumüne de Côrxi u l'à üna söla frasiùn, Carbüa, che a l'è steta fìn a-u 1805 ün cumüne. I ghe sùn ôtre lücalité de föra da-i dui céntri asci, cumme Ese, che a se truva in-ta picina valô a punente de Côrxi. A Carbüa, che a gh'a üna furma a paise sparsu, tra-e varie lücalité i ghe sùn cuélle de Inobricco, Ciri, Canto e ôtre.

Côrxi u cunfina cun Burmia e Mallare a nord, cun Orcu Feìn a levante, cun Finô e U Tû a sud e cun Riôtu a punénte.

Evulusiùn demugràfica

Abitanti censî

Minorànse fulén

Segundu l'ISTAT, a-u 31 dixénbre 2017, a Côrxi i gh'éran 41 rexidenti fulén.

Architetüe religiuse

 

U teritöriu de Côrxi u l'è spartiu, da-u 3 agustu 1465, tra-i prevostri de due parocchie, che i se truvan sutta a-a dioces̠i de Savuna-Nori. Deféti i ghe sùn a parocchia du paise, che a l'à a sö sêde in-ta géxa de San Niculù, e cuélla da prinsipô frasiùn de Côrxi, Carbüa, sutta a-a géxa de San Martìn.

Parocchia de Côrxi

• Géxa de San Niculù: custruia in-tu XIII seculu, a l'è sêde da parocchia de Côrxi. A l'è steta mens̠unô pe-a primma otta in-te ün papé du 1356 e a l'averà di sucessivi largaménti. U sö spétu d'ancö u remunta a üna recustrusiùn féta tra-u 1773 e u 1785, segundu ün stile rococò che u regurda cuéllu de l'arénte oratoiu, de vinti anni ciü végiu.
• Oratoiu de San Carlu: sêde da casas̠s̠a da-u mèximu numme, u se truva acostu a-a géxa de San Niculù. Inprinsipiu l'oratoiu u l'éra dedicó a San Niculù asci, pe poi cangiô titulô tra-u sincueséntu e séiséntu. U sö spétu d'ancö u l'è cuéllu da custrusiùn realisô tra-u 1756 e u 1763, doppu che cuélla ciü antiga a sara tacô a-a géxa, ancura in recustrusiùn.
• Santuaiu de Nostra Scignura da Guôrdia: u l'è scitùó in scia riva du briccu surva a-a lücalité de Ese, che a se truva a punénte du céntru du paise. U l'è stetu custruiu tra u 1859 e l'annu doppu, pe poi ése ancura largó in-tu 1926 e ün ôtra otta in-tu 1960.

 

• Capélla de Santa Libera: realisô in-tu 1550, a se truva lüngu a stradda pe Riôtu. A l'è steta recustruia in-tu 1723.
• Capélla du Bùn Cunseiu: de proprieté in-te l'öttuséntu da famia Giacheri, a se truva a Ese.

Parocchia de Carbüa

• Géxa de San Martìn: a l'è a sêde da parocchia de Carbüa.
• Géxa de San Roccu: scituô in-ta lücalité de Cà de Ramundi, a se truva in simma a-a colla da-a cuôle china a SP27 versu a valô de Feìn.
• Géxa de San Giuanne: a se truva in-te l'abandunô lücalité de Cravares̠s̠a, s̠untô a l'area di Cian di Corsi sölo cun di senté.
• Oratoiu di SS Cosma e Damian: oratoiu da parocchia de Carbüa u se truva arénte a géxa.

Architetüe civili

• Palas̠s̠u du cumüne: a sêde du munisipiu ancura d'ancö, custruia tra-u 1936 e u 1938. U l'è stetu, fìn a-u 1962 a sêde de scöre elementôri asci.
• Palas̠s̠u Bolla: mensunó s̠a in-tu XIX seculu, u prende u numme da-u sö d'ancö, scibén che u fusse inprinsipiu üna proprieté da famia Cesio.
• Palas̠s̠u Cesio: u l'è üna de ciü antighe custrusiui de Côrxi, détu che a remunta a primma du XVII seculu, e a l'è steta fìn a-u 1938 a sêde du munisipiu.

Musei

• Museu de arte cuntenpuranea da Cà du Console: creó in-ti anni settanta in-ta custrusiùn du XIX seculu da-u mèximu numme, u l'è ligó a-u pitû Miliu Scanavìn, u cuôle in-tu 1964 u l'éra veniu a stô a Côrxi, purtandu cun lé üna picina culonia di artisti.

L'agricultüra a l'è steta, fina a tenpi recenti, l'ativité ecunomica ciü inpurtànte a Côrxi, survatüttu a cultivasiùn de èrburi da früta cumme pèrseghi e setrùn, orivi e vigne. Déta l'inpurtàns̠a de l'agricultüra u l'è stetu realisó in-tu pasó u scistema de cané, diti bealére o béi, che u l'è ancura in funsiùn. I gh'éran de ativité lighè a-a lavurasiùn du légnu e a üna côva de grafìte, che a se truvôva in-ta lücalité de Cravares̠s̠a e a-a giurnô d'ancö do tüttu abandunô. Tanti i l'éran i abitanti de Côrxi che i travaiôvan in-te industrie de Finô asci, prinsipalménte a-u stabilimentu da Piaggio Aerospace a Marina.

A Côrxi u gh'è ün parcu de pôre eoliche asci, tra-i primmi da Ligüria, scitùó in simma a-a custèra di munti tra Cian di Corsi e u Bric Chioggia e furmó da sincue inpianti, pe üna putens̠a de ciü o menu 2,5 MW.

Dialettu

U mèximu arguméntu in detàggiu: Dialéttu finarìn.

A Côrxi a l'è parlô üna variante du finarìn, dialettu du gruppu du lìgüre céntru-ucidentàle parló survatüttu a Finô, cun de diferens̠e da-e parlè da rivêa.

Persunalité lighè a Côrxi

• Miliu Scanavìn (S̠ena, 28 frevô 1922 - Milan, 28 nuvenbre 1986): pitû, u l'arbira ün atelier a Côrxi.

• Sagra du pésciu: a s̠ügnu, a l'è organis̠ô da l'asuciasùn lücale i "Zueni de Corxi".

• Festa de San Niculù: due otte l'annu, u 6 dixénbre e a primma dumenega de mas̠u. A primma dôta a l'è cuélla da festa liturgica, celebrô da tütta a Géxa, cun-a segunda che a l'è üna festa sölo de Côrxi e in-ta cuôle a gh'è a s̠elebrasiùn solénne. Sta üs̠ans̠a chi a l'è incuménsô in-tu 1872, annu in-tu cuôle a sara realisô a növa statua du santu (dita "di ricchi") bénben ciü grénda de cuélla ciü végia, decidendu che dixénbre u fusse però ün més̠e cun ün tenpu troppu grammu pe-a festa ciü inpurtànte du paise e che dunca a duvéisse ése celebrô ciü tardi.
• Festa de San Giuanne Batista: a se tegne tütti i anni u 29 de agustu, in-ta gexétta da lücalité de Cravares̠s̠a. A l'è u sölo giurnu in-tu cuôle sta frasiùn chi, abandunô in-tu 1964 doppu a serô da minera de grafite, a turna a vive e a incise de gente.

Stradde

Côrxi u l'è s̠untó a-i cumüni vexìn da varie stradde: a prinsipô a l'è a SP17, a cuôle a s̠unta u paise cun Riôtu, versu nord, e cun Finô, a sud. I ghe sùn asci a SP46 pe Gura, a punénte, e a SP23 che, pasandu da frasiùn de Carbüa, a va primma versu Feìn (cangiandu numme in-te l'urtimu töccu in SP27) e poi a segue a custèra di munti fìn a-u cunfin cun Burmia.

In-ta valô de Côrxi u gh'è ün casellu in-sce l'autustradda A10 asci, ciü o menu 2 km a sud da-u céntru du paise.

 

Scindici de Côrxi

•   Wiki Commons a contêgne di files in sce Côrxi

• (IT) Scitu uficiô, in sce comune.calice-ligure.sv.it. URL consultòu l'11 zùgno 2021.