Rossiya

Maydanı tárepinen dúnyada eń úlken mámleket. Qurǵaqlıqtaǵı shegarası 22125,3 km, teńiz shegarası 38807,5 km. Rossiya aymaǵı 3 okean háwizine qaraslı 12 teńiz, atap aytqanda, Baltıq, Qara hám Azov (Atlantika okeanı), Barens, Aq, Qara, Laptevlar, Arqa Sibir hám Chukotka (Arqa Muz okeanı), Bering, Oxota, Yapon teńizleri (Tınısh okeanı), sonday-aq, hesh bir okeanǵa tutaspaǵan Kaspiy teńizi menen qorshalǵan. Maydanı 17,1 mln. km². Xalqı — 144 million adam (2024). Paytaxtı - Moskva qalası.

Basqarıw tárepten 89 subiekt: 21 respublika Adıgeya, Boshqirdiston, Buryatiya, Daǵıstan, Ingushiya, Kabarda-Balkariya, Kareliya, Komi, Mariy El, Mordoviya, Altay, Yaqut (Yakutiya), Tatarstan, Tuva, Udmurtiya, Haqasiya, Chechenistan, Chuvashiya, Arqa Osetiya, Qalmaq, Qarachay Cherkasiya, 6 úlke (Krasnodar, Krasnoyarsk, Altay, Primorye, Stavropol, Xabarovsk), 49 wálayat (Amur, Arxangelsk, Astraxan, Belgorod, Bryansk, Vladimir, Volgograd, Vologda, Voronej, Ivanovo, Irkutsk, Kaliningrad, Kaluga, Kamchatka, Kemerovo, Kirov, Kostroma, Kurgan, Kursk, Leningrad, Lipetsk, Magadan, Moskva, Murmansk, Nijniy Novgorod, Novgorod, Novosibirsk, Omsk, Orenburg, Oryol, Penza, Perm, Pskov, Rostov, Ryazan, Nátiyje, Saratov, Saxalin, Sverdlovsk, Smolensk, Tambov, Tver, Tóbesk, Tula, Tyumen, Ulyanovsk, Chelyabinsk, Gepard, Yaroslavl), 2 federal qala (Moskva, Sankt-Peterburg), 1 avtonomiyalı wálayat (Evreyler), 10 avtonomiyalı okrug [Aga Buryatlari, KomiPermyaklar, Koryaklar, Nenetslar, Taymir (Dolgan Nenets), Ust Ordinskiy Buryatları, XantiMansi, Chukotka, Evenklar, YamalNenets] qa bólinedi. Rossiyada 1091 qala, 1922 qalasha bar. 2000-jıl Oraylıq, Arqa-Batıs, Qubla Volga boyı, Ural, Sibir, Uzaq Shıǵıs, federal okrugları dúzildi.

Rossiya - basqarıwdıń respublika formasına iye bolǵan demokratiyalıq federativ respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1993-jıl 12-dekabrde qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2000-jıldan Vladimir Putin), ol ulıwma, teń hám tuwrı saylaw huqıqı tiykarında jasırın dawıs beriw jolı menen Rossiya puqaraları tárepinen 4 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı organı - 2 palata (Federaciya Keńesi hám Mámleket duması) dan ibarat Federal jıynalıs (parlament). Atqarıwshı hákimiyattı baslıq basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı. Húkimet baslıǵın Mámleket duması menen kelisip prezident tayınlaydı.

Rossiya aymaǵı meridian boylap 2,5-4 mıń km ga, batıstan shıǵısqa 9 mıń km ga sozılǵan. Mámlekettiń eń batıs noqatı Polsha menen bolǵan shegarada (Kaliningrad wálayatı), shıǵıs noqatı Bering buwazındaǵı Ratmanov atawda, shet batıs noqatı Ázerbayjan menen bolǵan shegarada, shet arqa noqatı FransIosif Jeri arxipelagindegi Rudolf atawda, Rossiya aymaǵınıń 45% i orman, 4% i suw, 13% i awıl xojalıǵına jaramlı jerler, 19% i buǵa jaylawları, 19% i basqa jerler bolıp tabıladı.

Rossiya maydanınıń derlik 70% i tegislik. Batısta Shıǵıs Evropa (yamasa Rossiya) tegisligi jaylasqan. Onda uzınlıǵı 250-400 metrli Valday, Orta Rossiya, Volga boyı, BugulmaBelebey, Joqarı Kama hám basqa qırlar OkaDon, Kaspiy boyı hám basqa pás tegislikler menen tutas. Onnan shıǵısta Ural taw dizbegi, keyin Batıs Sibir tegisligi baslanadı. Yenisey hám Lena dáryaları aralıǵında Orta Sibir tegistawlıǵı, shıǵısta Oraylıq Yakutiya pás tegisligi bar. Mámleket shıǵısı hám qublasında tawlıqlar kóbirek. Evropa bóliminde Úlken Kavkaz tawınıń arqa janbawırında taw dizbekleri (Rossiyadaǵı eń biyik noqatı - Elbrus tawı, 5642 m) jaylasqan. Sibirdegi taw dizbekleri - Altay, Kuznetsk Alatawı, Batıs Sayan tawları, Tuva, Baykalboyı, Baykal artındaǵı tawlar hám Stanovoy dizbegi Rossiyanıń qubla shegarası boylap ótedi. Sibirdiń arqa-shıǵısı (Verxoyansk hám Cher dizbek tawları), Uzaq Shıǵıs (Chukotka hám Koryak tawları) ta ortasha biyikliktegi dizbekler kóbirek ushıraydı. Tınısh okeanı jaǵası boylap sozılǵan Kamchatka hám Kuril atawlarındaǵı tawlarda hárekettegi vulkanlar atılıp turadı.

Rossiya aymaǵı Shıǵıs Evropa platformasınıń ádewir bólimin, pútkil Sibir platformasın, Batıs Sibir plitasın, Qubla Sibir, Verxoyansk-Chukotka búrmeli oblastı, Koryak tegistawlıǵı, Kamchatka, Kuril atawları, Primorye hám Saxalin búrmeli oblastların iyeleydi. Áyyemgi platformalar joqarı proterozoy dáwirine shekem bolǵan kristallı fundamentlerden ibarat bolıp, teńiz túbindegi áyyemgi shógindi hám vulkan jınıslarınan dúzilgen hám keyinirek búrmelenip, metamorfizmge dus kelgen. Kareliya búrmeleniw dáwiri tawsılǵannan keyin, Shıǵıs Evropa hám Sibir platformaları jerleriniń maydanı denudaciya nátiyjesinde tegislenip, shógindi jınıslar astında qalǵan. Proterozoy dáwiri ortalarına shekem áyyemgi platformalardı qorshap turǵan búrmeli oblastlar ornında okean bolıp, az-azdan geosinklinal sistemaları quram taba baslaǵan hám túrli jastaǵı búrmelengen oblastlar - baykal, kaledon, gersin, kimmeriy búrmeleniwleri payda bolǵan. Kavkazda geosinklinal rawajlanıw procesi Alp búrmeleniw dáwirinde tawsılǵan. Kuril hám Komandor atawlarında, Oxota, Bering teńizleri batıqlarında geosinklinal rawajlanıw ele tamam bolmaǵan.

Tiykarǵı maqala: Rossiyanıń aymaqlıq bóliniwi

Rossiya Federaciyası Konstituciyasına kóre, Rossiya Federaciyası federal mámleket bolıp, 89 teń haqılı subiektler - respublikalar, úlkeler, wálayatlar, federal áhmiyetke iye qalalar, avtonomiyalı okruglar hám avtonomiyalı wálayattan ibarat.

Rossiya júdá bay mineral buyım rezervlerine iye bolǵan mámleket. Dúnyadaǵı 7 eń iri kómir háwizinen 5 ewi Rossiyada jaylasqan. Rossiyada dúnyadaǵı temir rudası, berilliy rezerviniń 30%, nefttiń 17-18%, gaz, almaz, niobiy, tantaldiń 70-75%, palladiydiń 50%, nikeldiń 40% ten kóbi, urannıń 10% i bar. Atap aytqanda, Uralda boksit, Shıǵıs Kavkaz, Orta hám Qubla Ural, Shıǵıs Sibirde mıs, Krasnoyarsk úlkesi arqasında misnikel, Zabaykalye hám Uzok, Shıǵısta ruwxqorǵasın, Ural, Oltoy, Zabaykalye hám Kola yarım atawda qımbatbahalı taslar, mramor, granit, bazalt, Saxada almaz kánleri, sonday-aq, túrli orınlarda volfram, molibden, surma, sınap, altın, gúmis, platina, kobalt, slyudamoskovit, asbest hám sol sıyaqlı paydalı qazılmalardıń úlken kánleri bar. Íqlımı derlik hámme jerde kontinental (shet arqa-batısta teńiz ıqlımı), Sibir hám Uzaq Shıǵıs arqada keskin kontinental, qublasında musson ıqlım (qısı suwıq, qar az jawadı, jazı ortasha jıllı). Qısta Rossiya aymaǵı ústinde joqarı atmosfera basımı (shıǵısta Aziya anticiklonı) húkimran boladı. Yanvardıń ortasha temperaturası Evropa bóliminiń batısında hám Kavkaz arqasında 0-5°, Saxa shıǵısında -40°,-50°, atap aytqanda, Oymyakonda - 72,2° qa shekem. Jazda atmosfera basımı páseyedi, sol sebepli bul máwsim salıstırǵanda jıllı, qublasında ıssı, iyuldıń ortasha temperaturası G dan (Sibir arqasında) 24-25° qa shekem (Kaspiy boyı oypatlıǵında) jetedi. Eń kóp jawın Kavkaz tawlarında (jılına 3200 mm ge shekem), Uzaq Shıǵıs qublasında (1000 mm ge shekem) hám Shıǵıs Evropa tegisliginiń orman zonasında (850 mm ge shekem). Kaspiy boyı oypatlıǵınıń yarım shól jerlerinde júdá az - jılına 170 mm ge jaqın jawın jawadı. Qar qaplamı mámleket qublasında 60-80 kún dawam etse, Shet arqada 260-280 kúnge baradı.

Rossiyada uzınlıǵı 10 km den asatuǵın 120 mıńǵa jaqın dárya bar. Dáryalardıń kópshiligi Arqa Muz okeanı háwizine (Arqa Dvina, Pechora, Ob, Yenisey, Lena, Yana, Indigirka, Kolima hám basqalar), Tınısh okeanı háwizine (Amur, Anadir, Penjina hám basqalar), Atlantika háwizine (Don, Kuban, Neva hám basqalar) tiyisli. Evropanıń eń uzın hám suwlı Volga dáryası, sonday-aq, Ural hám Terek Kaspiy teńizine quyıladı. Olardıń kóbi suw transportı hám aǵash aǵızıwda, qala hám sanaat kárxanaların suw menen támiyinlewde, egisliklerdi suwǵarıwda úlken áhmiyetke iye. Rossiyada 2 mln. nan artıq dushshı hám shor suwlı kól bar. Eń irileri: Baykal (dúnyadaǵı dushshı suw rezerviniń '/5 bólegi), Kaspiy teńizkóli, Ladoga, Onega, Taymir. Rossiyada 1200 ge jaqın suw bazası bar. Iri suw bazaları: Bratsk, Krasnoyarsk, Zeya, UstIlim, Boguchan, Baykal (Irkutsk), Volgograd, Ribinsk hám basqalar. Topıraq hám ósimlikleri tegisliklerde tábiyat zonalarına qarap ózgeredi. Arqa Muz okeanı atawları hám Taymir yarım ataw jaǵasında baslanǵısh arktika topıraǵı tarqalǵan bolıp, tiykarınan siyrek lishaynik, mox hám kóp jıllıq gúlli ósimlikler ushıraydı. Tundra zonasında ashqıltım tundra (gleylangan) topıraǵı tarqalǵan. Ósimlik túri kóp: mox hám lishayniklerden tısqarı pás boylı putalar (kelte boylı qayın hám tal), hár túrli ot, miyweli ósimlikler (brusnika, golubika) ushıraydı. Orman zonasınıń arqa bólegi (tayga zonası) ndegi podzol topıraqlarda iyne japıraqlı terekler - shırsha, aqqaraǵay, kedr hám qaraǵay ormanları, Yeniseyden shıǵıstaǵı taygatong topıraqlarda iyne japıraqlı tayga terekleri - sibir hám dauriya tilaǵashları, Uzaq Shıǵısta bolsa, shırsha hám aqqaraǵay ósedi. Tayga zonasında (ásirese, Batıs Sibirde) batpaqlıq kóp. Taygadan qublaraqta, Shıǵıs Evropa tegisliginde aralas ormanlar bar. Torf basqan podzol topıraqlarda aqqayın hám tawterek, emen, zereń, qayraǵash, Shıǵıs Evropa tegisligi orman zonasınıń shet qublasında emen, juka hám basqa keń japıraqlı terekler ósedi. Shıǵıs Evropa hám Batıs Sibirde qara hám toq kashtan topıraq, Kaspiyboyı oypatlıǵında ashıq kashtan hám gúńgirt, shorhák topıraqlar ushıraydı.

Haywanat dúnyası túrli-túrli. Arktika muz sahrası hám tundrada arqa túlkisi, lemming, arqa buǵası, polyus úkisi, tundra kekligi; orman zonasında los, qońır ayıw, silovsin, suvsar, túlki, tıyın, murındıq, qońır qoyan, Uzaq Shıǵıs qublasında ussuri jolbarısı, qara ayıw, harza, yenotsimon iyt, jalǵızaq, qustan karqur, qur, toqıldawıq, buldırıq hám basqalar jasaydı. Ormanlı sahra zonasında kemiriwshiler, túrli qus, ondatra, túlki, suvsar, terige bay haywanlardan los, arqa buǵasınıń túrleri kóp. Teńizlerde balıq (treska, seld, kambala, skumbriya, sudak, losos, osetr hám basqalar), teńiz sút emiziwshileri (kit, morj, tyulen, teńiz pıshıǵı) awlanadı. Ayriqsha kem ushırasatuǵın tábiyat hám de haywanat dúnyasın saqlap qalıw hám úyreniw maqsetinde túrli zonalarda 100 mámleket tábiyiy qorıqxanası (maydanı 33,3 mln.gektar) hám 5 milliy baǵ (maydanı 6,7 mln.gektar) dúzilgen. Eń irileri: Altay, Astraxan, Barguzin, Kavkaz, PechoraIlich, Teberda hám basqalar.

Rossiyada 100 den artıq millet hám elat jasaydı. Rossiyanıń tiykarǵı xalqı - ruslar jámi xalıqtıń 81,5% in quraydı. Ukrainaǵa qońsılas wálayatlarda, Tyumen wálayatı, Moskva, Arqa Kavkaz, Ural hám Sibir qublasında ukrainlar, Kaliningrad wálayatı, Moskva hám Moskva wálayatı, Sankt-Peterburg hám Kareliyada belaruslar, Krasnoyarsk úlkesi, Moskva hám Sankt-Peterburgda Litvalar hám latishlar (sonday-aq, Omsk wálayatında latishlar, Kaliningrad wálayatında litvalar), Omsk, Novosibirsk, Orenburg wálayatları, Krasnoyarsk hám Altay úlkelikinde olmonlar, Moskva, Sankt-Peterburg, Yekaterinburg, Samara, Nijniy Novgorod, Chelyabinsk, Rostov, Saratov, Novosibirsk qalalarında evreyler, Rostov wálayatı hám Krasnodar úlkesinde Moldovanlar, Stavropol hám Krasnodar úlkesinde grekler, Krasnodar hám Stavropol úlkelerinde hám Rostov wálayatında armanlar da jasaydı. Sonday-aq, Ázerbayjanlar, ózbekler (1994-jılda 58 mıń), gurjlar, qazaqlar hám basqa da xalıqlar jasaydı. Rossiyanıń Evropa bólegi arqasında karellar, vepslar, ijorlar, saamlar (loparlar), komi hám komipermyaklar, Orta Volga boyında mari, udmurt hám mordvalar, Volgaboyınıń basqa jerleri hám Qubla Uralda túrkiy tillerde sóylesiwshi chuvashlar, bashqurtlar, tatarlar, sonıń menen birge, qalmaqlar jasaydı. Osetin, qarachay, balqar, qamıq, noǵaylar Arqa Kavkazdıń túpkilikli jay xalqı bolıp tabıladı. Sibir hám Uzaq Shıǵısta túrkiy xalıqlarǵa tiyisli yaqutlar, altay, shor, haqas hám tuvalar, monǵol tilinde sóylesiwshi buryatlar, sonıń menen birge, xanti hám mansilar, nenets, chukcha hám eskimoslar jasaydı.

Mámleket tili - rus tili; Rossiya quramındaǵı milliy respublikalarda jergilikli ápiwayı xalqınıń tili de sol respublikanıń mámleket tili esaplanadı. Rossiya xalqınıń 73% i qalalarda jasaydı. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi xristianlar (tiykarınan, pravoslavlar), qalǵanları - musulmanlar, yahudiylar, buddaviylar hám basqalar esaplanadı. Iri qalaları: Moskva, Sankt-Peterburg, Nijniy Novgorod, Novosibirsk, Samara, Yekaterinburg hám basqalar.

Rossiya aymaǵında orta paleolit dáwirinde, eramızǵa shekem 100-35 mıń jıl aldın Tómen Volga, Orta Uralda dáslepki mákan-jaylar payda bolǵan. Sońǵı paleolit dáwirinde adamlar polyus sheńberinen ótip, Sibirdiń bir bólegine jaylasa baslaǵan. Eramızǵa shekemgi 3-2 mıń jıllıqlarda Arqa Kavkazda jez, Ural, Batıs Sibir, Joqarı Volga boyında túrli metallardan buyımlar tayarlanǵan. Sahra, ormansahra regionlarında shárwashılıq, dare oypatlıqlarında dıyqanshılıq rawajlana baslaǵan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta qalamámleketlrr, Bospor mámleketi, Skiflar mámleketi bar bolǵan. Eramızdıń III ásirinde Shıǵıstan kóshpeli gotlar hám IV ásirde xunnlar bastırıp kelgen. IV-VIII ásirlerde Arqa Kavkazda alanlar birlesken. 552-745-jıllarda Rossiya aymaǵınıń bir bólimin túrkiy xalıqlardıń qáwimlik birlespesinen ibarat Túrk qaǵanlıǵı iyelep turǵan. VII ásir 1-yarımında Azov boyında Ullı Bulgariya mámleketi payda boldı, biraq bolgarlar Xazar qoqanlıǵınan jeńiliske ushırap, Dunay, Volga hám Kama dáryaları boyına kelip jaylastı. X ásirde VolgaKama Bulgariyası mámleketi payda boldı, Orta Volga boyı xalıqları sol mámleketke birlesti. VI ásirde Sibir, Yenisey dáryasınıń orta aǵımında házirgi haqaslardıń ata-babaları esaplanǵan Qırǵızlar mámleketi, VIII ásir - X ásir baslarında Uzaq Shıǵısta Boxay mámleketi húkim surdi.

IX ásirde shıǵıs slavyan qáwimleriniń birlesiwi tiykarında Áyyemgi Rus mámleketi dúzildi; shıǵıs slavyanlardıń eki orayı - Novgorod menen Kiyev Ryurikovichlar dinastiyasına tiyisli knyazlar hákimiyatqa birlesti. Shama menen 988-jıl knyaz Vladimir Vizantiyapravoslav formasındaǵı xristianlikti Rossiyanıń mámleketlik dini dep qabılladı, bul waqıya mámleketshilikti bekkemlew hám Shıǵıs Evropadaǵı slavyan, balt, ugorfin hám basqa qáwimlerdi biriktiriwge kómeklesti. Áyyemgi rus elatı dúzildi. Pecheneg (bijanak) hám qıpshaqlar hújimin qaytarǵan Kiev Rusı Shıǵıs Evropadaǵı iri mámleketke aylandı. Vladimir Svyatoslavich hám Vladimir Monomaxtan keyin mámleketti basqarǵan Mstislav Vladimirovichdiń ólimi (1132-jıl) nen keyin Áyyemgi Rus mámleketi bóleklenip ketti. Kiyev Rusınan Novgorod Respublikası, VladimirSuzdal, Galichvolin, Ryazan knyazlikleri hám basqa mámleketler ajıralıp shıqtı. XIII ásirde olarǵa Shıǵıstan monǵollar, Batıstan shvedlar hám olmonlar hújim etti. 1223-jıl rus knyazlikleri monǵollar menen Kalka dáryası boyındaǵı urısta jeńiliske ushıradı. 1236-jıl monǵollar VolgaKama Bulgariyasın, 1237-jıl Ryazan hám basqa qalalardı wayran etti. 1240-jıl bolsa shvedlar bastırıp keldi. Aleksandr Nevskiy basshılıǵındaǵı rus áskerleri sol jılı Neva urısında shvedlerdi, 1242-jıl Muz ústindegi urısta olmonlardı jeńiliske ushırattı. Biraq tarqaq haldaǵı rus knyazlikleri 250 jıl dawamında monǵollar zulımlıǵı astında qaldı.

XIV ásirdiń 2-yarımında Moskva knyazliginiń poziciyası asıp, ol monǵollarǵa qarsı gúreste basshılıq etti hám rus jerlerin az-azdan birlestiriw orayı bolıp qaldı. 1380-jılǵı Kulikovo urısında Dmitriy Donskoy basqarıwındaǵı birlesken rus áskerleriniń monǵol áskerleri ústinen qazanǵan jeńisi arqa-shıǵıs rus jerlerin birlestiriw ushın imkan jarattı. Moskva ullı knyazlik hákimiyatı XV ásir aqırı - XVI ásir baslarında rus jerlerin birlestiriwdi tiykarınan tamamladı. 1478-jıl Novgorod, 1485-jıl Tver, 1510-jıl Pskov, 1514-jıl Smolensk, 1521-jıl Ryazan Moskva ullı knyazligine qosıp alındı. 1480-jıl monǵollar zulımı toqtatıldı.

Birinshi rus korolı Ivan IV Vasilyevich Grozniy (1533-84; 1547-jıldan korol) mámleketti oraylastırıwǵa kiristi. Qazan hám Astraxan xanlıqları qosıp alındı, sol tárizde Ural artı hám Batıs Sibirdi jawlap alıw ushın jol ashıldı. XVII ásirde Sibirdiń qalǵan aymaqları da keyin ala qosıp alındı. XV ásir aqırı - XVI ásir baslarında rus xalqınıń qáliplesiw procesi juwmaqlandı, "Rossiya" degen at tarqala basladı. Batısta Baltıq teńizine shıǵıw ushın bolǵan Livon urısınıń sozılıp ketiwi (1558-83) nátiyjesinde mámleket XVI ásir aqırı - XVII ásir baslarında salmaqlı ekonomikalıq hám siyasiy jaǵdayǵa túsip qaldı. Xalıqtıń massalıq jaǵdayı jamanlastı. Jámiyettiń túrli siyasiy toparlarında narazılıq kúsheydi. Nátiyjede kóterilisler bolıp ótti (eń úlkeni Bolotnikov qozǵalańı). Boyarlar hám dvoryanlar ortasında da gúres keskinlesti. 700 jıldan artıq húkimdarlıq etken Ryurikovichlar dinastiyası tamamlandı. Mámlekettiń salmaqlı ishki jaǵdayınan paydalanǵan polyaklar hám shvedlar 1604-jılda Rossiyaǵa bastırıp kirdi. Polsha áskerleri Moskvanı iyeledi. Tek 1612-jıl K. Z. Minin hám Dmitriy Mixailovich Pojarskiy basshılıǵındaǵı xalıq láshkerleri Moskvanı azat etti, biraq mámlekettiń batıs hám arqa-batıs aymaǵınıń bir bólimi Rech Pospolita hám Shveciya qol astında qaldı. 1613-jıldan Rossiyada Romanovlar dinastiyası húkimdarlıq ete basladı.

XVII ásirden Rossiya óz tariyxında jańa basqıshqa óte basladı. XVII ásir aqırına kelip sırtqı siyasat máseleleri hám klasslıq gúres keskinlesken waqıtta mámleket hám dvoryanlar húkimranlıǵın bekkemlew ushın ekonomika, mámleket basqarıw principi, mádeniyat sistemasın qayta qurıwǵa zárúrlik payda boldı. Bul ózgerislerdi Petr I húkimeti ámelge asırdı. Petr I diń reformaları sebepli (XVII ásir aqırı - XVIII ásir 1-sheregi) mámlekettiń social-ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwı jedellesti. Arqa urıs jılları (1700-21) nda úzliksiz armiya hám teńiz askeriy flotı dúzildi. Iri jeńisler qolǵa kirgizildi. Rossiyanıń Baltik teńizine shıǵıwı ushın jol ashıldı. 1721-jıl mámleket Rossiya imperiyası dep daǵaza etildi. Sanaat rawajlana basladı, ásirese, Uraldaǵı taw kánshilik sanaatı tez ósti. Sawda-satıq rawajlanıp, sırtqı sawda kúsheydi. Mádeniyat tarawında úlken ózgerisler ámelge asırıldı, dúnyalıq mektepler ashıldı, Batıs Evropa mádeniyatı menen baylanıs keńeydi, baspa rawajlandı, Pánler Akademiyası shólkemlestirildi (1725), jańa kalendarǵa ótildi (1700). XVIII ásir 2-yarımında tovar pul múnásibetleri rawajlandı. Yekaterina II dáwiri (1762-96) nde dvoryan jer iyeligi jáne de rawajlandı. Mámleket jer fondın kóbeytiw maqsetinde 1764-jıl shirkewge qaraslı jerlerdiń bir bólegi tartıp alındı. Dıyqanlardıń ǵalabalıq narazılıǵı Pugachyov kóterilisi hám basqa ishki máselelerdiń kelip shıǵıwına sebep boldı.

Sırtqı siyasat tarawında korol húkimeti dvoryan hám sawdagerlerdiń Qara teńiz arqalı qolaylı sawda jollarına bolǵan umtılıwların esapqa alıp, qubla shegaralardıń qáwipsizligi ushın gúresti dawam ettirdi. Túrkiya menen bolǵan urıslarda Rossiya jeńiske eriskennen soń, Qırım xanlıǵı (1783) hám ulıwma Qara teńizdiń arqa jaǵası Rossiya imperiyası ıqtıyarına ótti. Shegara Dnestr dáryası boylap belgilendi. 70-90-jıllarda Ukrainanıń oń qırǵaǵı hám Belarus pútkilley Rossiyaǵa qosıp alındı.

XIX ásir baslarında Aleksandr I imperator bolǵan dáwir (1801-25) de bir qansha reformalar ótkerildi, mámleket apparatanı zamanagóylestiriwge háreket etildi. Urıslar nátiyjesinde hám diplomatiyalıq iskerlik jolı menen 1801-jıl Shıǵıs Gurjistan, 1809-jıl Finlandiya, 1812-jıl Batıs Gruzinstannıń bir bólimi hám Bessarabiya Rossiya imperiyası quramına kirgizildi. 1805 hám 1806-07-jıllarda Rossiya Napoleon Franciyasına qarsı koaliciya urısında qatnastı. 1812-jıl Napoleon armiyası Rossiyaǵa bastırıp kirdi, sol jıl 26-avgust (7-sentyabr) taǵı Barodino urısında francuz áskerleri úlken shıǵın kórdi hám shegindi. 1814-15-jıllardaǵı Vena kongressi qararlarına qaray, Polsha korollıǵı Rossiya imperiyasına ótti.

Aǵartıwshılıq ideyalarınıń jayılıwı, XVIII ásir aqırındaǵı Francuz revolyuciyasınıń tásiri, rus armiyasınıń 1813-14 hám 1815-jıllardaǵı sırt el júrisleri dáwirinde Evropa mámleketlerindegi mámleket hám jámiyet dúzilisi menen tanısıw nátiyjesinde Rossiya jámiyetinde tereń sociallıq hám siyasiy ózgerisler islew zárúrligi haqqındaǵı pikirler payda boldı. 1816-23 jıllarda Rossiyadaǵı mámleket jáne sociallıq-siyasiy basqarıw principin qayta qurıw maqsetin gózleytuǵın jasırın jámiyetler payda boldı. Arqa hám Qubla jámiyet aǵzalarınıń qurallı kóterilisleri (1825-jıl dekabristler kóterilisi) bastırıldı. Kavkaz urısınıń sozılıp ketiwi hám onda Arqa Kavkaz xalıqlarınıń qattı qarsılıq kórsetiwi, 1853-56-jıllardaǵı Qırım urısında Rossiyanıń jeńiliske ushırawı imperator Nikolay I hákimiyatı siyasiy basqarıw principiniń daǵdarısın kúsheytti. Áne sol faktorlar qısıwı astında imperator Aleksandr II bir qansha reformalar ótkeriwge májbúr boldı. Atap aytqanda, 1861-jıl dıyqanlar reforması ótkerilip, XVII ásir ortalarında engizilgen krepostnoylıq huqıqı biykar etildi. 1860-70-jıllardaǵı reformalar mámleket ekonomikasın jańalaw hám kapitalistlik múnásibetlerdi rawajlandırıwǵa jol ashtı. Áyne waqıtta Rossiya qaraqshılıq urısların dawam ettirip, Qazaqstan hám Orta Aziya jerleriniń ádewirǵana bólegin basıp aldı, jergilikli xalıqlar basına sanaqsız azaplar saldı, bul jerlerde kolonizatorlıq tártiplerin ornattı.

XIX ásirdiń 2-yarımında mámlekettiń túrli sociallıq qatlamlarında revolyuciyalıq keypiyat kúsheydi. 70-80-jıllarda bir qansha revolyuciyalıq shólkemler ("Jer hám erk", "Xalıq shıdamlılıǵı" hám basqalar) dúzilip, olar Rossiyada samoderjaviyeni awdarıp taslaw wazıypasın maqset etip aldı. 1881-jılda "Xalıq shıdamlılıǵı" shólkemi aǵzaları tárepinen Aleksandr II óltirildi.

XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında revolyuciyalıq siyasiy partiyalar: Rossiya social-demokratiyalıq jumısshı partiyası (RSDRP) (bul partiya 1903-jılda bolshevikler hám mensheviklerden ibarat eki frakciyaǵa bólindi) hám Revolyuciyashı socialistler (eserlar) partiyası dúzildi. 1904-05-jıllardaǵı rus-yapon urısındaǵı jeńilis Rossiyadaǵı jaǵdaydı keskinlestirdi, bul bolsa 1905-07-jıllardaǵı revolyuciyaǵa alıp keldi. Revolyuciya dawamında Rossiya konstituciyalı monarxiyaǵa óte basladı; Mámleket duması shólkemlestirildi, jańa siyasiy partiyalar (Konstituciyalıq-demokratiyalıq, 17-oktyabr awqamı, Rus xalqı awqamı hám basqalar) maydanǵa shıqtı. 1914-18-jıllardaǵı Birinshi jáhán urısında Rossiya Antanta quramında qatnastı. Bul urıs 1917-jıl Fevral revolyuciyasına alıp kelgen taǵı bir social-ekonomikalıq hám siyasiy daǵdarıstıń tiykarǵı sebeplerinen boldı. Bul revolyuciya samoderjaviyeni awdarıp tasladı. Waqıtsha húkimet dúzildi, 1917-jıl 1-sentyabrde Rossiya respublika dep daǵaza etildi. 1917-jıl 25-oktyabrde Oktyabr revolyuciyası júz berdi. Vladimir Lenin basshılıǵındaǵı bolshevikler húkimet tóbesine shıqtı. Jumısshı, soldat hám dıyqan deputatları soveti hákimiyatı daǵaza etildi. 1918-jıl yanvarda Rossiya Sovet Federativ Socialistlik Respublikası (RSFSR) dúzildi, sol jılı iyulda burınǵı imperator Nikolay II atıp taslandı. 1917-22-jıllardaǵı Puqaralar urısı hám áskeriy intervensiya sebepli mámlekettegi bolshevikler partiyasınan tısqarı barlıq siyasiy partiyalar biykar etildi, jámiyet hám mámleketti shólkemlestiriwdiń áskeriy-kommunistlik principleri ("áskeriy kommunizm") engizildi, ámelde Kommunistlik partiya diktaturası ornatıldı. 1921-jıl "jańa ekonomikalıq siyasat" daǵaza etildi. 1922-jıl 30-dekabrde Sibirdegi Lena dáryası burınǵı Rossiya imperiyası aymaǵında dúzilgen RSFSR, Ukraina, Belorussiya hám Zakavkazye respublikaları (Ázerbayjan, Armeniya hám Gruziya) birgelikte Sovet Socialistlik Respublikaları Awqamın (SSSR) dúzdi.

RSFSR xalıqları da SSSR diń pútkil tariyxı dawamında mámleketti industrialaw, awıl xojalıǵın kollektivlestiriw salmaǵın, 20-40-jıllardaǵı ǵalabalıq repressiyalar azapların bastan keshirdi, Ekinshi jáhán urısındaǵı jeńiske, 60-70-jıllardaǵı Texnika revolyuciyasına úlken úles qostı. 70-jıllar aqırı hám, ásirese, 80-jıllarda ekonomikada unamsız principler sezile basladı. Kóp tárepten qorǵaw ónimleri óndiriske qaratılǵan sanaat mámlekettiń ǵalabalıq mútájlik buyımları óndiriske bolǵan talabın qandıra almaytuǵın edi. Miynet ońimdarlıǵınıń tómenligi, onı asırıwǵa qızıqtırıwshı faktorlardıń joq ekenligi, pútkil jámiyette byurokratlıq háwij alǵanlıǵı hám basqa illetler óz tásirin kórsetti. 1985-jıl "qayta qurıw" siyasatı daǵaza etildi. Biraq tez arada júz bergen siyasiy waqıyalar ekonomikaǵa qattı soqqı berdi. 1990-jıl 12-iyunda RSFSR diń mámleketlik suverenitet tuwrısındaǵı Deklaraciya qabıllandı. 1991-jıl 25-dekabrde RSFSR Joqarǵı Keńesi Rossiya mámleketiniń rásmiy atı Rossiya Federaciyası (Rossiya) dep atalıwın tastıyıqladı. 1991-jıl martında RSFSR prezidenti lawazımı shólkemlestirildi (1991-jıl iyunda Boris Yeltsin RSFSR prezidenti etip saylandı). 1991-jıl avgust krizisinen keyin sol jıl dekabrde RSFSR, Belorussiya hám Ukraina basshıları Belaya veja pushchasi pitimine qol qoyıp, SSSR tamamlanılǵanın hám Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq awqamı (ǴMDA) dúzilgenin járiyaladı. Rossiya SSSR diń huqıqıy miyrasxorı bolıp qaldı. 1992-jıl yanvarda basqarıw-buyırıw sistemasınan bazar ekonomikasına ótiw maqsetin gózleytuǵın ekonomikalıq reforma baslanıwı daǵaza etildi. Reformanı ótkeriwdegi qáteler hám izbe-izlik joqlıǵı sebepli ekonomika tarmaqlarında krizis jaǵdayları júz berdi, bul bolsa xalıqtıń turmıs dárejesi tómenlewine alıp keldi. 1993-jıl sentyabr-oktyabr daǵdarısı dawamında Prezident pármanı menen Sovet sisteması tamamlandı. Sol jılı dekabrde Federal jıynalısqa saylaw ótkerildi. 1996-jıl Boris Yelsin 2-márte prezident etip saylandı. 2000-jılda prezident lawazımına saylaǵan Vladimir Putin jol qoyılǵan qáte hám kemshiliklerdi sazlaw ilajların kóre basladı. Ol prezident retinde shet el saparın Ózbekstannan baslaǵanlıǵı itibarǵa ılayıq. Rossiya - SSSR diń huqıqıy miyrasxorı retinde 1945-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1992-jıl 20-martta tán alǵan hám diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramları - 12-iyun - Suverenitet haqqında deklaraciya qabıl etilgen kún (1990), 7-noyabr - Shártlesiw hám doslıq kúni (1996), 12-dekabr Rossiya Konstituciyası kúni (1993).

"Birden-bir Rossiya" partiyası, 2003-jıl tiykar salınǵan; Liberal demokratiyalıq partiya, 1992-jıl dizimge alınǵan; "Яблоко" demokratiyalıq partiyası, 2001-jıl dúzilgen; "Oń kúshler awqamı" partiyası, 2001-jıl dúzilgen; Rossiya Federaciyası Kommunistlik partiyası, 1993-jıl dizimge alınǵan; sonıń menen birge, Rossiya demokratiyalıq partiyası, "Евразия", "Internatsional Rossiya", Rossiya konservativ partiyası, Rossiya Federaciyası Xalıq partiyası, Rossiya xalıq watandı súyiwshilik partiyası, Rossiya xalıq respublikashılar partiyası, "Liberal Rossiya" partiyası, "Isbilermenlikti rawajlandırıw partiyası", Rossiya Miynet partiyası, Pensionerler partiyası, Rossiya social-demokratiyalıq partiyası hám basqa partiyalar; "Urıs húrmetlileri - tınıshlıq ushın", "Ásker anaları", "Qádir-qımbat hám mehir-miriwbet" hám basqa háreketler iskerlik kórsetedi. Rossiya ǵárezsiz kásiplik awqamları federaciyası kóplegen tarmaq kásiplik awqamların birlestiredi.

Rossiya - industrial-agrar mámleket. Onıń aymaǵı 12 iri ekonomikalıq rayon (Arqa, Arqa-Batıs, Oraylıq, Volga-Vyatka, Oraylıq qaratopıraq, Volgaboyı, Arqa Kavkaz, Ural, Batıs Sibir, Shıǵıs Sibir, Uzaq Shıǵıs hám Kaliningrad wálayatı) ǵa bólingen. Milliy dáramatta sanaattıń úlesi 44,5%, awıl xojalıǵı úlesi 10%, qurılıs 11,5%, transport, baylanıs, materiallıq texnika támiynatı, tayarlaw hám basqa tarmaqlardıń úlesi 34%. Ekonomikada mámleketke qaraslı kárxanalar menen bir qatarda menshikli, aralas kárxanalar da bar.

Rossiya kómir, neft, tábiyiy gaz qazıp alıwda, elektr energiya, mineral tógin, gezleme, polat, prokat, cement óndiriste dúnyada aldınǵı orınlardan birinde turadı. Mámleket eksport hám janılǵı energetika balansında neft hám de tábiyiy gazdıń áhmiyeti úlken. Nefttiń kóp bólimi Volgaboyı, Ural regionında, Batıs Sibir, Rossiya Evropa bólegi arqa, Saxalin hám basqa orınlarda qazıp alınadı. Neft shiyki óniminiń kópshilik bólimi "LUKoyl", "Slavneft", "Rosneft", "Bashneftexim" kompaniyalarınıń kárxanalarında qayta islenedi. Rossiyada qazıp alınǵan nefttiń 99,5% "Transneft" awqamınıń magistral trubaları (jámi uzınlıǵı 48,5 mıń km) arqalı tasıp beriledi. Anıqlanǵan gaz rezervleri boyınsha Rossiya dúnyada 1-orında (32% ten kóbirek) turadı hám dúnyada qazıp alınıp atırǵan gazdıń 30% in támiyinleydi. Tábiyiy gazdıń tiykarǵı bólimi YamalNenets avtonomiya okrugindegi Urengoy, Yamburg, Zapolyarye, sonıń menen birge, Orenburg kánlerinen alınadı. Jámi gazdıń 94% in "Gazprom" awqamı qazıp shıǵaradı. Magistral gaz trubaları uzınlıǵı - 150 mıń km. Ishki bazarǵa jetkerip beriletuǵın gazdıń 15% kommunal turmıslıq tarawǵa, sonday-aq, xalıq mútájligine, qalǵan bólegi sanaat óndiriske isletiledi. Kómir rezervleri 22 iri kómir háwizinde hám 115 bólek kánde jaylasqan. Kuzbass hám Pechora, KanskAchinsk, Qubla Yakutiya háwizleri Rossiyanıń eń iri kómir kánleri bolıp tabıladı. Rossiyada 72 akciya jámiyeti hám 6 mámleket unitar kárxanası kómir qazıp alıw menen shuǵıllanadı. Olar quramında 114 shaxta hám 125 ashıq kán bar. 68 bayıtıw hám 1 briket fabrikası isleydi. Neft hám gaz benen bir qatarda kómir Rossiyada elektr hám ıssılıq energiyası óndiristiń tiykarǵı dáreklerinen biri; metallurgiya, ximiya hám basqa sanaat tarmaqları ushın teńsiz shiyki ónim bolıp tabıladı.

2001-jıl Rossiyada 888 mlrd. kVt saat elektr energiya payda etildi. Barlıq elektr stanciyalar Rossiya tutas elektr energetika sistemasına birlesken. Oǵan qaraslı magistral elektr liniyalari hám elektr podstyalarini Rossiya energetika hám elektrlestiriw ashıq túrdegi akciya jámiyeti ("EES Rossiya") basqaradı. Ximiya hám neft ximiyası sanaatında plastmassa, ximiyalıq talshıq, mineral tógin, sulfat kislota, sintetikalıq smola hám kauchuk, avtopokrishka, lak boyaw, agrosanaat kompleksi hám medicina sanaatı ushın túrli elementler islep shıǵarıladı. Onıń iri kárxanaları shiyki ónim dáreklerine jaqın jerler - Perm wálayatı, Kola yarım aral, Tatarstan, Bashqurtstan, Batıs Sibir, Uralda qurılǵan. Keyingi waqıtlarda shiyki ónim dáreklerinen uzaǵıraq bolsa da, qarıydarlarǵa jaqın orınlarda ximiya kárxanaları qurıla basladı. Bul kárxanalar "Akron" (Novgorod wálayatı), "Yaroslavl shina zavodı", "Stavropolpolimer", "Voskresensk mineral ugit" (Moskva wálayatı), "Era" hám "Fosforit" (Leningrad wálayatı), "Kuybishevazot" hám "Volgapromxim" (Samara wálayatı) akciya jámiyetleri hám de Angara neft ximiyası kompaniyası hám basqalar quramına kiredi. Metallurgiya mámleket sanaatınıń eń rawajlanǵan tarmaqlarınan biri bolıp tabıladı. Onıń tolıq formatlı kárxanaları Ural (Magnitogorsk, Chelyabinsk, Nijniy Tagil), Oraylıq ekonomikalıq rayonlarında (Lipetsk, Tula) hám Batıs Sibirde (Novokuznetsk) jaylasqan bolıp, shoyın, polat, tayın prokat islep shıǵaradı. Qalayı, mıs, qorǵasın, ruwx, alyuminiy, volfram, nikel, molibden reńli metallurgiyanıń eń zárúrli ónimleri bolıp tabıladı. Onıń tiykarǵı orayları: Norilsk, Krasnoyarsk, Irkutsk, Sayanogorsk hám basqalar. Mashinasazlıq hám metall islew sanaatı kárxanaları Rossiyanıń hámme ekonomikalıq rayonlarında bar. XX ásir aqırı - XXI ásir baslarında energetika, transport, ximiya, neft mashinasazlıǵı, aviaciya hám raketakosmos sanaatı, radioelektronika, elektrotexnika sanaatı mashinasazlıǵı, priborsazlıq, elektron sanaatı hám kemasazlıq ásirese tez rawajlandı. Stanoksazlıq hám ásbapsazlıq sanaatı jańa túrdegi ónimli ásbap-úskeneler islep shıǵarıwdı kóbeytti. Rossiyanıń 72 subiektinde qorǵaw sanaatı tarmaqlarınıń 1700 kárxana hám shólkemi bar. Dúnyadaǵı aǵash rezervleriniń 22% i Rossiyaǵa tuwrı keledi. Rossiya orman sanaatı aǵash tayarlaw, aǵashsazlıq, sellyuloza qaǵaz, gidroliz hám aǵash ximiyası tarmaqların óz ishine aladı. Arxangelsk, Siktivkar, Yenisey, Bratsk, Amur orman sanaatı kompleksleri júzege kelgen. Qurılıs materialları sanaatı orayları: Ural, Volgaboyı, Arqa Kavkaz hám Oraylıq ekonomikalıq rayonları bolıp tabıladı.

Jeńil sanaatta toqımashılıq jetekshi orında. Onıń iri orayları bolǵan Ivanovo, Moskva, Yaroslavl, Orexovo Zuyevo, Tver qalalarında sabaq, zıǵır, shayı, jún gezlemeniń kópshilik bólimi islep shıǵarıladı. Barlıq ekonomikalıq rayonlarda xalıqtıń mútájliklerine qaray hám shiyki ónim dárekleri múmkinshiliklerine uyqas túrde azıq-awqat sanaatı rawajlandırılǵan. Gósh, sarı sarıımay sır, konserva, qant, may zavodları qurılǵan. Arqa hám Uzaq Shıǵısta, Qara, Azov hám Kaspiy teńizleri átirapında iri balıq sanaatı kárxanaları bar.

Awıl xojalıǵına jaramli jerler 197,6 mln. gektar; sonnan 85,4 mln. gektarı awdarılatuǵın jer, qalǵan bólimi pishenzar hám jaylaw. Awdarılatuǵın jerlerdiń 4/5 bólegi Oraylıq, Volgaboyı, Arqa Kavkaz, Ural hám Batıs Sibir ekonomikalıq rayonlarına tuwrı keledi. Awıl xojalıǵı jalpı óniminiń 47,2% in dıyqanshılıq hám 52,8% in shárwashılıq beredi. Tiykarǵı eginleri: ǵálle, qant láblebi, ayǵabaǵar, kartoshka, palız eginleri, zıǵır hám basqalar. Volgaboyı, Arqa Kavkaz, Batıs Sibir, Ural hám Oraylıq rayonlarda biyday, Arqa, Arqa-Batıs hám Oraylıq rayonlarda zıǵır, Arqa Kavkaz, Volgaboyı, Oraylıq rayonlarda ayǵabaǵar, Oraylıq hám Arqa Kavkazda qant láblebi jetilistiriledi. Túrli rayonlarda miywe, mayda hám júzim baǵları bar. 4,29 mln. gektar jer suwǵarıladı (tiykarınan, Arqa Kavkaz hám Volga boyında). Rossiyanıń ekonomikalıq hám tábiyiy shárayatı shárwashılıqtıń barlıq tarmaqların rawajlandırıw ushın qolaylı. Volgaboyı, Batıs Sibir, Arqa Kavkaz, Ural, Oraylıq ekonomikalıq rayonlarda qaramal kóbirek baǵıladı. Iri qalalar átirapında sút shárwashılıǵı hám shoshqashılıq, shet arqada buǵashılıq hám haywanlardı baǵıw rawajlanǵan. Kóplegen orınlarda qusshılıq, palshılıqqa úlken itibar beriledi. XX ásirdiń 90-jıllarınan awıl xojalıǵında da reformalar ótkerile basladı, jerge iyelik etiwdiń jańa formaların engiziwge kirisildi.

Rossiyada zamanagóy transporttıń hámme túrleri rawajlanǵan. Transport jolı uzınlıǵı - 139 mıń km (86 mıń km magistral temirjol), qattı qatlamlı avtomobil jolları uzınlıǵı - 754 mıń km, keme qatnaytuǵın ishki suw jolları uzınlıǵı - 84,6 mıń km (Belomor-Baltik kanalı, Moskva atlı kanal, Volga-Don kanalı, Volga-Baltik suw jolı hám basqalar), magistral neft hám gaz trubaları uzınlıǵı - 213 mıń km. Transport jolılardıń eń kóp qatnaytuǵın hám kóp júk tasılatuǵın magistralları elektrlestirilgen. Mámleket júk aylanbasınıń 70% i temirjol transportına tuwrı keledi. Ishki júklerdiń bir bólegi avtomobil hám dárya transportında, sırtqı sawda júkleriniń kópshiligi teńiz transportında tasıladı. Teńiz sawda flotınıń kólemi - 8,3 mln. tonna dedveyt. Eń iri teńiz portları: Sankt-Peterburg, Vanino, Kaliningrad, Murmansk, Novorossiysk, Arxangelsk, Vladivostok. Iri avtomobil jolları kesilisken qalalar: Moskva, Sankt-Peterburg, Novosibirsk, Xabarovsk, Adler, Mineralniye Vodi. Hawa transportınıń áhmiyeti úlken. Barlıq ekonomikalıq rayonlar, iri qalalar ortasında, jaqın hám uzaq shet el mámleketleri menen aviaciya reysi jolǵa qoyılǵan. Moskva, Sankt-Peterburg, Novosibirsk, Yekaterinburg, Irkusk, Vladivostokda iri xalıq aralıq aeroportlar bar. Moskva, Sankt-Peterburg, Novosibrsk, Nijniy Novgorod, Samara, Yekaterinburg qalalarında metropoliten qurılǵan.

Rossiya - dúnyada qúdiretli eksport hám import múmkinshiliklerine iye bolǵan mámleketlerden biri. Ol shetke mashina hám úskeneler, transport quralları, metall, qımbat bahalı taslar, neft, tábiyiy gaz, kómir, ximiyalıq elementler, aǵash, kauchuk, shiyki teri, toqımashılıq ónimleri hám basqalardı eksport etedi. Shetten elektronika, ruwzıger texnikası, xalıq tutınıw buyımları, awıl xojalıǵı ónimleri hám shiyki ónimin satıp aladı. ǴMDA, Baltik boyı mámleketleri, Italiya, AQSh, Ullı Britaniya, Germaniya, Polsha, Niderlandiya, Turkiya, Qıtay hám basqa mámleketler menen sawda etedi. Pul birligi - rubl.

Xalıqtıń densawlıǵın saqlaw sisteması XX ásirdiń aqırlarında rawajlana basladı. Mámleket poliklinikaları hám emlewxanaları menen bir qatarda menshikli emlewxanalar da ashıldı, alternativ medicinalıq xızmet formaları rawajlana basladı. 90-jıllardıń ortalarında Rossiyada 12 mıńǵa jaqın emlewxana shólkemi bolıp, olarda 4 mln. ǵa jaqın xızmetker, sonday-aq barlıq qánigeliktegi 650 mıń shıpaker jumıs isledi. Hár 10 mıń xalıqqa emlewxanalarda 135 orın tuwrı keldi. Medicina salasındaǵı ilimiy jumıstı Rossiya medicina Pánler Akademiyası bekkemlendirip turadı. Rossiyada 7 mıńǵa jaqın sanatoriya hám basqa dem alıw mákemeleri bar. Shıpakerler hár bir ekonomikalıq rayondaǵı medicina joqarı oqıw orınlarında tayarlanadı.

Rossiyada tálimniń barlıq túrlerin jetilistiriwdiń maqset hám wazıypaları 2000-jılda qabıl etilgen Rossiya Federaciyası Milliy tálim doktrinası hám 2010-jılǵa shekem bolǵan dáwirde tálimdi modernizaciyalaw koncepciyasında belgilengen. Keleside de ulıwma tálim mektebi jetkinshekke tálim hám tárbiya beriwdiń tiykarǵı buwını bolıp qaladı. 2000-jıl mámlekette 68 804 mektep bolıp, onıń 635 ewi menshikli mektep edi. Olarda 1 748 mıń oqıtıwshı 20 879 mıń oqıwshıǵa tálim beredi. Rossiyada óner texnikadan tálim beretuǵın texnika kolledjleri, kommerciya bilim orınları, oraylar, biznes mektepler hám basqalar bar. 2000-jılda 2 589 mámleket orta arnawlı oqıw jurtında 2 312 mıń oqıwshı tálim aldı. Joqarı oqıw orınları quramına universitet, oqıw akademiyaları, joqarı bilim orınları, konservatoriya hám instituttlar kiredi. 2000-2001-oqıw jılı Rossiyadaǵı 965 joqarı oqıw jurtında 4 742 student oqıdı, sonday-aq, 358 mámleketlik emes joqarı oqıw jurtında 471 student tálim aldı. Moskva, Sankt-Peterburg, Samara, Yekaterinburg universitetleri eń áyyemgi hám iri universitetler esaplanadı. Rossiya Pánler akademiyası mámlekettegi ilimiy izertlewler jumıslarına basshılıq etedi, onıń instituttları ilim-pánniń eń áhmiyetli tarawlarında ilimiy izertlewler júrgizedi. Bunnan tısqarı, Rossiya medicina Pánler Akademiyası, Rossiya tálim akademiyası, awıl xojalıq Pánler Akademiyası, Rossiya kórkem akademiyası (1992) nda iskerlik júrgizedi. Rossiyada 130 mıńnan kóp kitapxana bar. Eń irileri: Rossiya mámleket kitapxanası (42 mln. shıǵarma), Rossiya milliy kitapxanası (33 mln. shıǵarma), M. I. Rudomino atındaǵı ulıwma rossiya mámleket sırt el ádebiyatı kitapxanası (4,4 mln. shıǵarma), Mámleket ulıwmalıq tariyx kitapxanası (3,2 mln. shıǵarma), Mámleket sociallıq-siyasiy kitapxanası (2,2 mln. shıǵarma) hám basqa 2000-jıl mámlekette 1 664 muzey isledi. Ataqlıları: Ermitaj, Petergof, Kunstkamera, Moskva Kremli, Mámleket tariyx muzeyi, Tretyakov galereyası, "Spassk Lutovinovo", "Tarxanlar" hám basqalar.

Rossiyada 5 758 atamada gazeta basıp shıǵarıladı; sonnan 333 i ulıwma Rossiya gazetaları bolsa, qalǵanları milliy respublikalar, avtonomiyalı wálayatlar, úlke hám wálayatlar, okrug, qala, rayonlar kóleminde shıǵatuǵın hám tarmaq gazetaları hám basqalar. Eń irileri: "Izvestiya" ("Informaciya", 1917-jıldan), "Pravda" ("Haqıyqat", 1912-jıldan), "Trud" ("Miynet", 1921-jıldan), "Komsomolskaya pravda" ("Komsomol haqıyqatı", 1925-jıldan), "Nezavisimaya gazeta" ("Ǵárezsiz gazeta", 1990-jıldan), "Obshaya gazeta" ("Ulıwma gazeta", 1997-jıldan), "Novie izvestiya" ("Jańa xabarlar", 1997-jıldan), "Selskaya jizn" ("Awıl turmısı", 1918-jıldan), "Ekonomicheskaya gazeta" ("Ekonomikalıq gazeta", 1918-jıldan), "Uchitelskaya gazeta" ("Oqıtıwshılar gazetası", 1924-jıldan), "Literaturnaya gazeta" ("Ádebiyat gazetası", 1925-jıldan). 2 781 atamada jurnal shıǵarıladı; eń iri kórkem ádebiyatqa baylanıslı jurnallar: "Noviy mir" ("Jańa dúnya", 1925-jıldan), "Znamya" ("Bayraq", 1931-jıldan), "Oktyabr" (1924-jıldan), "Inostrannaya literatura" ("Shet el ádebiyat", 1955-jıldan), "Novoye vremya" ("Jańa dáwir", 1943-jıldan; 1899-1943-jıllarda "Ogonyok"), "Rabotnitsa" ("Jumısshı hayal", 1923-jıldan), "Krestyanka" ("Dıyqan hayal", 1922-jıldan) hám basqalar. Rossiya mámleket teleradio sektorı PO kanal hám 120 ǵa jaqın radiostanciyadan ibarat (2001). Kommerciya telekanalları hám radiostanciyaları da bar. RATATASS informaciya agentligi, Rossiya "Novosti" informaciya agentligi, "Interfaks" informaciya agentligi iskerlik júrgizedi.

Xalıq qosıqları tiykarındaǵı awızeki dóretiwshilik XI-XVII ásirlerde joqarı basqıshqa kóterildi. Bárinen burın dıyqanlar miynetin hám olardıń krepostnoylıqqa qarsı keypiyatın sáwlelendiriwshi shıǵarmalar, XVIII ásirden jumısshılar ómirin sáwlelendiretuǵın qosıqlar jaratıldı. Dástanlarda watan dushpanlarına qarsı gúresken Ilya Muromets, Dobrinya Nikitich, Vasiliy Buslayev sıyaqlılardıń qaharmanlıǵı maqtap tilge alındı. Áyyemgi rus ádebiyatınıń (X ásir aqırı - XVII ásirler) dáslepki jazba estelikleri Kiyev Rusında jaratıldı. Rus xalqınıń birligi máseleleri bul dáwir ádebiyatınıń tiykarǵı teması edi. "Igor polki urısnaması" XII ásir aqırındaǵı salmaqlı kórkem ádebiyatqa baylanıslı estelik bolıp tabıladı. XIV-XV ásirlerde kóplegen ápsanalıq, tariyxıy qıssalar jaratıldı ("Novgorodlıq hám suzdallıqlar urısı haqqında ańız", Novgorodlıq Ionn haqqındaǵı ańızlar gruppası, "Smolensklik Merkuriy qıssası", "Temur haqqında qıssa" hám basqalar). XV-XVI ásirler ádebiyatında siyasiy ańız hám publicistika rawajlandı. XVII ásirde ádebiyat turmıs penen jaqınlastı, prozalıq dóretpelerde insannıń ruwxıy jaǵdayın analiz etiwge tiykarǵı itibar berile basladı. Rus ádebiyatı siyasiy turmısı jáne social gúrestiń ayırım tarawların sáwlelendiriw arqalı dúnyalıq temalardı sáwlelendiriwge ótti.

XVIII ásirde qıssa, muhabbat lirikası, sociallıq-siyasiy poeziya hám satira rawajlandı (V. Trediakovskiy, M. Lomonosov, A. Sumarokov dóretiwshligi). D. Fonvizin, I. Krilov haqıyqat pyesaları, Ya. Knyajnin, G. Derjavin qosıqları, N. Kapustazin hám A. Radishchev prozası dańq shıǵardı. XIX ásir baslarında V. Jukovskiy romantizm ruwxında dóretiwshilik ete basladı. Romantizmniń kóterilis baǵdarı jas A. S. Pushkin hám de dekabrist shayırlar K. Rileyev, V. Kyuxelbeker, A. Bestujev Marlinskiy, A. Odoyevskiy hám basqalar dóretiwshiliginde kórinetuǵın boldı. A. Pushkin jańa rus ádebiyatına tiykar salındı. M. Lermontov onıń dástúrlerin dawam ettirdi. N. Gogol dóretpeleri rus ádebiyatında sın kózqarastan realizm úzil-kesil júzege kelgenligin tastıyıqladı. XIX ásirdiń 40-jıllarında V. Belinskiy ilimiy ádebiy sınshılıq tiykarların jarattı. A. Gersen, N. Chernishevskiy, N. Dobrolyubov, D. Pisarev publicistikası jámiyet illetlerin áshkaraladı. XIX ásirdiń 2-yarımında sın kózqarastan realizm húkim súrdi (F. M. Dostoyevskiy, A. F. Pisemskiy, I. S. Turgenev, I. A. Goncharov, A. P. Chexov hám basqalar dóretiwshiligi). L. Tolstoy "Urıs hám tınıshlıq" romanında keń qamtılǵan tariyxıy waqıyalar hám insaniy táǵdirler hár túrliliginiń kórkem súwret úlgisin jarattı. A. P. Chexov dóretiwshiligi sociallıq ózgerislerdi sáwlelendirdi. XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında A. M. Gorkiy, I. A. Buǵanın, V. V. Veresayev ádebiyatqa kirip keldi. Keyin simvolistler, akmeistlar, futuristlar payda boldı. V. Ya. Bryusov, A. A. Blok, N. V. Gumilyov, A. A. Axmatova, O. E. Mandelshtam, S. A. Yesenin, B. L. Pasternak hám basqalar dóretiwshiligi ádebiyattı oǵada janlandırıp jiberdi. V. V. Mayakovskiy natıqlıq poeziyasın joqarı tekshege kóterdi. XX ásirdiń 1-yarımında M. M. Zoshchenko waqıyaları, A. P. Platonov, K. A. Fedin, V. A. Kaverin, M. A. Sholoxov, M. A. Bulgakov, A. Tolstoy romanları ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma janrın rawajlandırdı. Ekinshi jáhán urısı hám onnan keyingi dáwirde kópshilik jazıwshılar (I. G. Erenburg, A. T. Tvardovskiy, Ye. A. Yevtushenko) insaniyat basına túsken azaplardı súwretlewshi hám tınıshlıq hám de adamgershilikke shaqırıwshı dóretpeler jaratıldı. M. A. Sholoxov, M. Kalinin, G. Baklanov, Yu. Bondarev, B. Vasilyev dóretpelerinde urıs tábiyat kórinisleri keń kólemde sáwlelendirildi. 50-jıllardıń ortalarında shaxsqa sıyınıw qaralanıwı sebepli baslanǵan "jıllılıq" dáwirinde V. D. Odinsevdiń "Nannıń ózi nesiybe emes" romanı, V. V. Ovechkinniń "Rayonnıń ápiwayı kúnleri" qıssası, A. Ya. Yashinniń "Ǵıjaqlar" gúrrińi, P. F. Nilinniń "Shápáátsizlik" hám "Sınaq múddeti" qıssaları, S. Antonov hám V. F. Tendryakovtiń prozalıq dóretpelerinde ideologiyalıq isenimler biykarlandı, byurokratlıq sın pikir astına alındı, awıldaǵı qalaqlıqlar áshkaralandı. Biraq siyasiy "jıllılıq" haqıyqıy dóretiwshilik erkinlikke alıp kelmedi. 60-jıllar ortalarında ádebiyat ústinen siyasiy qadaǵalaw kúsheydi. Kóplegen qálem iyeleri (A. Soljenitsin, V. Voynovich, B. Pasternak, S. Sokolov hám basqalar) niń siyasiy repressiyalar dáwiri qorqınıshların insanlar táǵdiri mısalında súwretlegen hám jámiyet illetlerin sáwlelendirgen dóretpeleri Rossiyada basıp shıǵarılıwına ruxsat berilmedi. Olardıń ayırımları sırt ellerde basılǵan bolsa, "qayta qurıw" dáwirinde Rossiyada da dúnya júzin kórdi. "Qayta qurıw" dáwirinde "áshlara etiwshi" dóretpeler kóplegen dúnyaǵa keldi, ásirese, publicistika rawajlandı. Rásmiy socialistlik ideologiya qabıǵına sıymaytuǵın dóretpeler (Bulgakovtiń "Íyt júrek" qıssası, Pasternaktıń "Doktor Jivago" romanı, Soljenitsin, V. V. Nabokov hám basqa jazıwshılardıń dóretpeleri) de basıp shıǵarıldı.

g