Abxaziya

Abxaziya, Abxaziya Respublikası (abx. Aҧsni Apsny, gurj. აფხაზეთი Apxazeti, arm. Աբխազիա Abxazia, rus. Abxaziya Abxaziya)- Gúrjistan Respublikası quramında. 1921-jıl 4-martda dúzilgen. Zakavkazenıń arqa-batıs bóleginde jaylasqan. Qubla-batıs bólegi Qara teńizge tutasadı. Maydanı 8, 7 mıń km². Xalqı 530 mińnan aslam kisi (1999 ). 5 rayon, 7 qala, 4 qalasha bar. Paytaxtı — Suxumi qalası.

Abxaziya aymaǵınıń kópshilik bólegi Úlken Kavkaz taw dizbeginiń etekleri hám qaptal bawırlarında jaylasqan (Gagra, Bzib, Abxaziya, Kodori dizbekleri). Ayırım orınlarda tawlardıń bálentligi 3-4 mıń m ge jetedi. Júriw jolları da bar. Qara teńiz boylap tar tegislik sozılǵan. Qubla-shıǵısında Kolxida oypatlıǵı jaylasqan. Paydalı qazılmaları: taskómir, qurılıs materialları, barit, sınap, polimetall rudalar. Hawa rayı— ızǵar subtropik, tawlarda — turaqlı túrde suwıq boladı. Jaǵada yanvar temperaturası 4°, 7°, tawlarda −2° ge shekem; iyulda jaǵada 22°, 24°, tawlarda 16°, 18°. Jawın muǵdarı oypatlıqlarda 1300-1500 mm, tawlarda 2400 mmge shekem. Dáryaları: Bzib, Kodori, Galidzga, Gumista; kóli: Rica, Amtkeli. Oypatlıq hám taw etekleri batpaq, allyuvial, podzol, ayırım jerler sarı, qızıl topıraqlı. Biyiklesken sayın shirindi karbonatlı, gúńgirt taw-toǵay hám de taw-otlaq topıraqlar ushıraydı. Mámleket aymaǵınıń 55% ten kóbi toǵay (samshit, buk, dub, qoraqayın, kesten, grab terekleri), joqarılawda aq qaraǵay, onnan biyikte subalp hám alp otlaqları bar. Subtropikalıq ósimliklerden xurma, evkalipt, sárwi hám basqalar ósedi. Abxaziya aymaǵında Rica, Gumista, Picunda-Myusser qorıq jerleri bar.

Xalqı. Tiykarǵı xalqı abxazlar hám gurjlar. Olar jaǵa rayonları hám taw qaptal bawırlarında jasaydı. Qalaları: Ochamchira, Gudauta, Gagra (teńiz portları), Gali, Tkvarcheli. Abxazlar ózlerin apsua dep ataydı. Mámleket tili — abxaz tili.

Abxaz xalqınıń áwladları haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmatlar jez ásiriniń keyingi dáwirinen baslanadı. Eramızdan aldınǵı 1-mıńınshı jıl ortalarında Abxaziya Kolxida patshalıǵınıń bir bólegi bolǵan. Eramızdan aldınǵı II-ásir aqırı — I ásirdiń baslarında Abxaziya Pont patshalıǵı, eramızdan aldınǵı 65 jıldan Rim qaramaǵında bolǵan. IV ásirde Batıs Gúrjistanda payda bolǵan Laz patshalıǵı quramına kirgen. IV-VI ásirlerde pútkil Abxaziyani Vizantiya jawlap alǵan. VIII ásirge kelip abxazlar Vizantiyaǵa boysınbay qaladı. Sol ásirdiń 80-jıllarında Batıs Gúrjistan jerleri Abxaziya patshalıǵına birlestiriledi. XVI ásirden Abxaziya Turkiyaǵa ǵárezli bolıp qalıp, abxazlardıń jerleri ekonomikalıq-mádeniy krizisqa dus keledi. 1810-jılda Abxaziya Rossiyaǵa qosıp alınadı. XIX ásir baslarında abxazlar Axchipsou, Aibga, Dal, Sabal, Psxu sıyaqlı erkin jámáátler formasında kún keshirgen. Hár biri bir neshe mıń adamnan ibarat bolǵan erkin jámáátler aǵayin-tuwısqan bolıp toparlarǵa bólinip, olar ortasındaǵı múnásibetler abxazlardıń dástúriy huqıqına tiykarlanǵan hám hámme máseleni jámáát aqsaqalı sheshken. Ásirler dawamında Abxaziya knyazlıǵınıń oraylasıw dárejesi áwele hákim knyazdıń jeke abıray-itibarına baylanıslı bolǵan. Kóbinese, ol hám jergilikli zıyalılar erkin jámáátlerdi qadaǵalamaǵan. Abxaziya Rossiyaǵa qosıp alınǵannan keyin, bir neshe on jıllar dawamında jaǵday alaǵada boldı. Xalıqtıń bir bólegi Túrkiya tárepdarı bolǵan. 1864-dılǵı Kavkaz urısınan keyin Abxaziyanıń avtonomiyalıq mártebesinen ayırılıw shárayatın keskinlestirip jiberdi. Ǵalabalıq narazılıq 1866-jılda abxazlardıń jalpı qozǵalańına aylanıp ketedi. Rus jaza otryadları qozǵalańdı reyimsizlik penen bastırdı. Basqarıwshılar qozǵalańshı abxazlardı Túrkiyaǵa kóshire basladı. 1877—1878-jıllardaǵı rus-turk urısında abxazlar Túrkiya tárepinde belsendi qatnasıwı sebepli olardı májbúrlep Túrkiyaǵa kóshiriw ǵalabalıq túrde alıp barıldı. Nátiyjede, abxazlar jasap kelgen aymaq ekige: shalbar,-batıs (bzib) hám qublası-arqa (ab-juy) bólimlerge bólinip qaldı. Abxazlar taslap ketken jerlerge Túrkiyadan grekler hám armanlar, Rossiyadan túrli millet adamları, Gúrjistannan tiykarınan megrellar kóship kela basladı. Nátiyjede, házirgi Abxaziya hár túrli milletler eli bolıp qaldı. 1921-jıl 16-dekabrde Abxaziya shártnama tiykarında Gúrjistan quramına kirdi. 1990-jıl dekabrden Abxaziya avtonomiyalı Respublikası, 1992-jıl iyuldan Abxaziya Respublikası boldı. Abxaziyadaǵı 1990-jıllardaǵı jaǵdaylar hám ótkir gurj-abxaz kelspewshiliginiń sebepleri kóp tárepten táriyxıy ótken zamanǵa hám XIX -XX ásirlerdegi sociallıq-ekonomikalıq procesler xarakterine barıp taqaladı.

Xojalıǵı

Abxaziya batıs hám arqa ekonomikalıq aymaqlarǵa bólinedi. Xojalıǵında agrar tarawı ústinlik etedi. Shay, temeki, citrus miyweleri, efir maylı ósimlikler egiledi, mákke jetistiriledi. Toǵayshılıq hám kómir qazıp alıw tarmaqları rawajlanǵan. Teńiz boyında baǵshılıq hám júzimshilik, sonıń menen birge sharwashılıq (tiykarınan qaramalshılıq), qusshılıq, nawqanshılıq, balıqshılıq hám palshılıqqa úlken áhmiyet beriledi. Sanaatta azıq-awqat, temeki ónimleri, miywe kán-servaları islep shıǵarıladı. Abxaziyada 4 temeki-fermentaciya zavodı, bir neshe shay fabrikası, Kodori taxta tiliw kombinatı bar. Jergilikli shiyki ónim tiykarında efirli may zavodları, sonıń menen birge sherim ayaq kiyim kombinatı hám bir neshe tigiwshilik kárxanaları isleydi. Elektr energiyası tiykarınan Tkvar-cheli elektr stanciyası hám Suxumi GESida payda etiledi. Mashinasazlıq hám ximiya sanaatı, qurılıs materialları kárxanaları bar. Abxaziya aymaǵın Suxumi — Cherkasiya temir jol hám avtomobil jolları kesip ótedi. Tiykarǵı teńiz portı — Suxumi qalası. Áhmiyetli ıqlımlıq kurortlar Suxumi, Gagra, Gudauta, Noviy Afon, Picunda da jaylasqan.

Mádeniyatı

Abxaziyada orta arnawlı bilimlendiriw mektepleri, orta arnawlı oqıw orınları, joqarı oqıw orınları (Suxumi universiteti, Subtropik xojalıq institutı), ilimiy-izertlew institutları, klub mákemeleri, muzeyler, botanika baǵı islep turıptı. Abxaz tilinde gazeta hám jurnallar baspadan shıǵadı. Abxaz, gurj hám rus tillerinde radio esittiriwler alıp barıladı. Retranslyaciya telekórsetiwi bar. Xalıq awızsha dóretiwshiligindegi qaharmanlar haqqındaǵı ertekler, ráwiyatlar, ańshılıq haqqındaǵı gúrrińler, Abrskil haqqındaǵı áyyemgi ráwiyat, xalıq qosıqları belgili. Xalıq shayırı D. Gulia abxaz ádebiyatınıń tiykarshısı esaplanadı. Shopan hám ańshılıq qosıqları, diyqanshılıq hám úrp-ádetler menen baylanıslı qosıq hám laparlar abxaz muzikasına tiykar bolǵan. Abxaziya aymaǵında jez dáwiriniń dolmen dep atalǵan saǵanaları, áyyemgi grek hám Rim dáwirinen qalǵan imaratlardıń orınları (Dioskuriya-Sebastopolis, Anakopiya hám basqalar), Vizantiya dáwiri (VI -VIII-ásirler) arxitekturalıq estelikleri — Noviy Afondaǵı ústinli bir gúmbezli jay, neolit hám jez zamanlarındaǵı adam hám haywanlardıń háykelsheleri, naǵıslı keramika hám bronza buyımlar saqlanıp qalǵan. XIV ásirdiń baslarındaǵı miniyaturalar, XIV-XVI ásirlerdegi freskalar ataqlı. Házirgi zaman súwretli óneriniń qáliplesiwinde 1918-jıl ashılǵan Suxumi kórkem-óner mektebi zárúrli rol oynaǵan. Abxaziyanıń birinshi professional súwretshisi A. Shervashidze (Chachba) bolǵan. I. Somaya, N. Tebukashvili, Ch. Kukuladze, v. Mesxi, M. Eshba, B. Gogoberidze sıyaqlı artistler belgili. Áyyemnen ámeliy-bezew kórkem óneri rawajlanǵan.

Bul siyasiy gruppa Rossiya, Nikaragua, Venesuela hám Nauru, hám taǵı basqa da regionlar — Qubla Osetiya hám Transnistriya tárepinen tán alınǵan.

Gúrjistan húkimeti hám dúnyanıń kóplegen mámleketleri Abxaziyanı Gúrjistan aymaǵınıń bir bólegi dep esaplaydı. Gúrjistan húkimeti onı Abxaziya avtonomiyalı Respublikası dep ataydı. 2008-jıl 28-avgustta Gúrjistan parlamenti Abxaziyanı „Rossiya basıp alǵan aymaq“, dep ataw haqqında qarar qabılladı.

• Separatizm

• Qubla Osetiya
• Qrim