Ресейдегі Азамат Соғысы

	Ресейдегі азамат соғысы
Негізгі қақтығыс: Ақпан және Қазан төңкерістерінің бөлігі. Бірінші дүниежүзілік соғыстың салдары.
	; Сағат тілімен (жоғарғы сол жақта): Дон әскербасының Сарбаздары. Сібір әскербасының сарбаздары. Кронштадт көтерілісін басу. Араласу кезінде Владивостоктағы американдық әскерлер. Қырымдағы қызыл террордың құрбандары. Аустриялықтардың Екатеринославқа жұмысшыларды іліп қоюы. Мәскеуде Қызыл әскері әскерлерінің байқауы.
Дата	7 қараша 1917 — 25 қазан 1922 (1923 жылдың 16 шілдесіне дейін шағын қақтығыстар)
Орын	(Ресей империясының көп бөлігі), Орталық Азия, Кавказ, Шығыс Еуропа, Сібір.
Себеп	; Ақпан төңкерісі; Корнилов бүлік.; Қазан төңкерісі; бейбітшілік шарттар:
Нәтиже	Большевиктердің жеңісі; II Николайдың патша отбасын ату.; Коммунистердің билікке келуі.; Ресей Республикасы мен Ресей мемлекетінің ыдырауы.; Ақ қозғалыстың жеңілісі.; Кеңес Одағының Құрылуы.; Тәуелсіздік қозғалыстарының ішінара жеңісі:; Финляндия, Эстония, Латвия, Литва және Польша тәуелсіздік алуда.; Украина, Беларусь, Грузия, Армения, Әзірбайжан, Молдова және бұрынғы Ресей империясының көптеген басқа халықтарын большевиктер немесе басқа халықтарға қосты.; Финляндия, Эстония, Латвия, Литва және Польшадағы большевиктік қуыршақ мемлекеттер жеңілді.;
Қарсыластар
Большевиктер: Ресей КФСР (1917–1922); Украин КСР (1917–1918; 1918; 1919–1922); Белорус КСР (1919; 1920–1922); Күнгей Кавказ СФКР (1922); қуыршақ мемлекеттер: ; Қолдау кезінде: Қытай Коммунистері (1917–1923); Қызыл латыш жебелері (1917–1920); Моңғол Халық партиясы (1920–1923); Анархистер: Солшыл социалистік төңкерістерлер партиясы (1917–1921); Жасыл әскерлер (1918–1921); Еркін аумақ (1918–1921); Кронштадт (1921);	Ақ қозғалыс: Ресей Республикасы (1917–1918); Ресей мемлекеті (1918–1920); Ресейдің оңтүстігіндегі Қарулы Күштердің Бас қолбасшылығы (1918–1919); Ресейдің Шығыс Шеті (1920); Солтүстік облыстың жоғарғы басқармасы (1920); Жергілікті күштер: Қолдау кезінде: Монғолия (1921); Шетелдік әскери араласу: Ұлыбритания (1918–1920); АҚШ (1918–1920); Франция (1918–1920); Жапония (1918–1922); Чехословакия (1918–1920); Жергілікті күштер:
	Сепаратистер: Екінші Польша Республикасы (1917–1918; 1918–1921); Финляндия (1918–1920); Украина Халық Республикасы (1918–1920); Эстония (1918–1920); Литва (1918–1920); Латвия (1918–1920); Түркістан автономиясы (1917–1918); Алаш автономиясы (1917–1920); Басмашылар (1918–1922); Бұхара әмірлігі (1920); Хиуа хандығы (1918–1920); Сондай-ақ: Қолдау кезінде: Швеция (1918); Мажарстан Халық Республикасы (1919–1920); Бейян Үкіметі (1921); Қажар Иран (1919–1920); Ауғанстан әмірлігі (1922 жылға дейін); Германия империясы (1917–1918) →; Веймар Республикасы (1919); Аустрия-Мажарстан (1917–1918); Фрайкорлар (1918–1919); Осман империясы (1917–1918); Коллаборационистер:
Қолбасшылары
Владимир Ленин; Лев Троцкий; Яков Свердлов; Иосиф Сталин ; Климент Ворошилов; Семён Будённый; Иоаким Вацетис; Михаил Тухачевский; Сергей Каменев; Николай Подвойский; Александр Егоров; Михаил Левандовский ; Михаил Фрунзе ; Александр Краснощёков; Владимир Вольский; Мария Спиридонова ; Никифор Григорьев †; Нестор Махно; Степан Петриченко	Александр Керенский; Александр Колчак † ; Лауыр Корнилов † ; Антон Деникин ; Пётр Врангель ; Николай Юденич ; Григорий Семёнов ; Евгений Миллер ; Пётр Краснов ; Роман фон Унгерн-Штернберг †; Эдмунд Айронсайд; Уилльям Сидней Грейвс; Морис Жанен; Отани Кукудзо; Радола Гайда;
	Юзеф Пилсудский ; Карл Маннерхейм ; Симон Петлюра ; Константин Пятс ; Янис Чаксте ; Антанас Сметона ; Ян Серада; Ной Жордания; Александр Хатисян; Нәсиб бек Юсуфбейли; Германн фон Эйххорн † ; Нури Киллигил; Рюдигер фон дер Гольц; Павло Скоропадський;
Тараптар күші
Қызыл әскері: 5,498,000 Қара әскері: 103,000; Жасыл әскері: 70,000; Кронштадт көтерілісшілері: 17,961	Ақ әскері: 1,023,000; Жергілікті күштер: Жапон императорлық әскері: 70,000; Британдық әскері: 57,636; Чехословак легионы: 50,000; Румыния әскері: 50,000; Француз әскері: 15,600; "Сібір" американдық экспедициялық корпусы: 7,950; Сондай-ақ:
	Поляк әскері: 1,000,000 ; Финдық әскері: 90,000 ; Украиндық әскері: 100,000 ; Латвияның әскері: 69,232 ; Эстонияның әскері: 86,000 ; Литваның әскері: 20,000 ; Қолдау кезінде: Сондай-ақ:
Шығындар
1,500,000 ; 259,213 қаза тапты; 616,605 аурудан/жарадан қайтыс болды; 60,059 хабар-ошарсыз кеткен; 548,857 жаралылар/үсік шалғандар; 3878 адам жазатайым оқиғалар/суицидтерден қайтыс болды;	1,500,000 ; 127,000 қаза тапты; 784,000 өлім жазасына кесілді/қаза тапты; 450,000 жаралылар/науқастар; 6,500 қаза тапты; +938 қаза тапты; 596 қаза тапты; 13,000 қаза тапты; 350 қаза тапты; 179 қаза тапты;
	400,000 ; 57,000 қаза тапты; 113,000 жаралылар; 50,000 әскери тұтқын; 125,000 ; 15,000 қаза тапты; 5,000 ; 3,500 қаза тапты; 1,650 өлім; 3,888 қаза тапты; 3,046 қаза тапты; 1,444 қаза тапты; 55 қаза тапты; 500 қаза тапты;
Жалпы шығындар
	7,000,000 — 12,000,000 Жалпы құрбандар, соның ішінде азаматтық және әскери емес тұлғалар Ресейден тыс 1-2 миллион босқын
	7,000,000 — 12,000,000 Жалпы құрбандар, соның ішінде азаматтық және әскери емес тұлғалар Ресейден тыс 1-2 миллион босқын
	Бұл үлгіні: көру • талқылау • өңдеу

1917 ж. 25 қазаннан Ресей империясының астанасы – Санкт-Петербургте төңкерісшіл жұмысшы солдаттар мен матростар отряды Қысқы сарайды тіке шабуылмен алып, Уақытша үкіметті құлатты. Сол күні жұмысшылар мен шаруалар республикасы дүниеге келді. Алғашқы КСРО республикасы РКФСР деп аталған.

Алайда Қазан төңкерісіне ұшыраған патша генералдары мен чиновниктері Ресейдің бұрынғы тәртіпі қайта орнатпақ болды. Олар өздерінің ақ әскерлерін жасақтап, жұмысшылар мен шаруалардан кұрылған Қызыл Әскері қарсы шықты. Азамат соғысының өрті тұтанды.

Сібір және Орал майданы

Ұлыбритания, Франция, АҚШ, Жапония және басқа елдердің үкіметтері Ресейге өз әскерлерін жіберіп, ақ генералдарға көмек көрсетті. Шетел соғыс интервенция бысталды.

Совет республикасы жаудың темір кұрсауында қалды. Жапондар мен американдар Қиыр Шығысқа әскер бөлемдерін түсірді. Ресейдің солтүстігіне, Орта Азия мен Закавказьеге ағылшын әскерлері басып кірді, неміс басқыншылары Украина, Беларусь мен Прибалтиканы басып алды. Одесса мен Севастопольде француз кемелері тұрды. Орал өзені бойында, Еділдің орта шені мен Кама жағалауында ақтар армиялары топтасты. Олар Мәскеуге қауіп төндірді. Көп елдер Ресей Империясынан шығып өз тәуелсіз жариялды.

Олар:

Еуропада – Финляндия, Латвия, Литва, Эстония, Польша, Украина, Беларусь, Кубань Халық Республикасы және РКФСР;

Орта Азияда – Алаш автономиясы,Түркістан автономиясы. Хиуа хандығы және Бұхара әмірлігі;

Кавказда – Армения, Грузия, Әзірбайжан және т.б.

Сібір мен Оралды басып алған бұрынғы патша адмирал Колчак, ол Сібірде Приморск Республикасы деп жариялды. Оған шет мемлекеттер қол ұшын берген еді. Колчак Еділге дейін тұмсық тіреп келіп қалған-ды. Осы кезде Большевиктердың партиясы «Колчакқа қарсы күреске шығындар!» деген ұран тастады. Қызыл әскерлер Шығыс майданға аттанды, оларды қолбасшы Фрунзе бастады. Колчакқа қарсы соғыста Чапаев дивизиясы даңққа бөленді.

Совет өкіметінің жауларына қарсы Қостанай облысының Маринск аулында көтеріліс болды. Тарбағатайда «Қызыл тау қырындары» тобы құрылып, Қазақстанның шығысын жаулан азат ету жолында ерілікпен шайқасты. Қазақстан жеріндегі ұлт-азаттық көтерілісінің қолбасшыларың бірі Аманкелді Иманов осынау ел басына қауіп төнген жылдары қызыл партизандар отрядын ұйымдастырып Совет өкіметін қорғау және нығайту барысында ерлік күрес жүргізді.

1919 жылғы қазанда Қызыл Армия бөлімдері Колчактың елордасы Омбі қаласы – алды. 1920 жылдың басында Колчак армиясы талқандалды.

Қиыр Шығыста жапон интервенттері партизан отрядтарымен күрес жүргізді. 1922 ж. Қызыл Әскері бөлімдері партизан отрядымен бірлесе отырып Владивостокты алды.

Тәуелсіздік жарияланған мемлекеттер

Батыста

Польша (Тәуелсіз 1918 бастап)
Украина (Тәуелсіз 1917-1921)
Беларусь (Тәуелсіз 1918-1919.

Балтикада

Финляндия (Тәуелсіз 1918 бастап)
- Финляндия азамат соғысы
Эстония
Латвия
Литва

Ресейде

- Идель-Урал
- Дон Республикасы (Тәуелсіз 1918-1919 ж. РКФСРмен басып алынған)

Шығыста

Сібір
Приморск

Кавказда

Әзірбайжан (Тәуелсіз 1918-1920. Сосын Azerbaijan SSR)
Армения (Тәуелсіз 1918-1921. Сосын Armenian SSR)
Грузия (Тәуелсіз 1918-1921. Сосын Грузин КСР)
Кубань Халық Республикасы (Тәуелсіз 1918-1920. РКФСРмен басып алынған)

Орталық Азияда

Түркістанмен and Қазақстанда:
- Хива (Тәуелсіз 1918-1920. Сосын Хорезм Халық Кеңес Республикасы)
- Бұқара (Тәуелсіз 1918-1920. Сосын Бұқар Халық Кеңес Республикасы)
- Алаш аутономиясы

Батыс майданы

Сібірде шайқастар әлі жүріп жатса да, Ресейдің оңтүстігінде, Солтүстік Кавказда және Украинада – бұрынғы патша генералы Деникин армиясы бас көтерді. Ағылшын және француз үкіметтері оны танк бригадысымен және винтовкалармен жабдықтады. 1919 ж. қарашада Деникин Орел қаласы басып алды. Оның Мәскеуға жетуіне 300 км жол қалған еді.

Азамат соғысы басталысымен С. М. Буденный атты әскер отрядын құрды. 1919 ж. қарашада Бірінші атты әчкер армиясы ұйымдыстырылды. Оны даңкты басшы Буденный, Ворошилов, Шайденко басқарды.

1919 ж. 20 қазанда Қызыл Армия әскерлері Орел қаласы алды, ал үш күннен кейні Буденныйдың атты әскерлері генерал Шкуроның таңдаулы атты әскер бөлемдерін Воронежден куып шықты. Қызыл Армия Деникин талқандады. Петроград тубінде Юденичтің армиясы талқандалды.

Ақтардың әскерлері тек Қиыр Шығыста, Орта Азия мен Қырымда ғана қалғанды. Бірақ 1920 жылдың көктемінде Польшаның сарбазтар өз тауелсіз жариялып Батыс Украинаға басып кірді. Осы кезде Қырымда генерал Врангель армиясы құрылып, күш жинап келе жатты. Қызыл Армияның бірнеше құрамалары Врангельге қарсы күреске аттанды.

Қырым түбегі жіңішке Перекоп мойнағы арқылы құрлықпен жалғасады. Ақ гвардияшылар бұл араны мықтап бекініске айналдырды. Қылтадан өте алмайтын биік қорған салынып, алдынан терең ор қазылды.

8 қарашада Қызыл Армия бөлімдері Перекопқа тіке шабуылға шықты. Бір тәулектен кейін Перекоп алынды. Қырымды жаудан босату кезеңі басталды.

Шайқастары және операциялары

Қолбасшылар

Қызыл Армия:

Фрунзе Михаил Васильевич
Ворошилов, Климент Ефремович
Троцкий, Лев Давидович
Буденный, Семён Михайлович
Тухачевский Михаил Николаевич

Ақ гвардия:

Врангель, Пётр Николаевич
Колчак Александр Васильевич
Деникин, Антон Иванович

Тағы қараңыз

Дереккөздер

This article uses material from the Wikipedia Қазақша article Ресейдегі азамат соғысы, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Мәлімет CC BY-SA 4.0 лицензиясы аясында қолжетімді (басқа шарттар көрсетілмеген жағдайда). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Қазақша (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.