ყირიმელი თათრები თურქეთში

მე-20 საუკუნემდე ყირიმელი თათრები ყირიმიდან თურქეთში სამ ეტაპად გადავიდნენ. პირველი ეტაპი დაიწყო 1783 წელს ყირიმის რუსეთის იმპერიასთან ანექსიის შემდეგ, მეორე ეტაპი 1853-1856 წლების ყირიმის ომის შემდგომ პერიოდს დაემთხვა და მესამე ეტაპი რუსეთ-თურქეთის შემდეგ დაიწყო 1877-1878 წლების ომი.

ყირიმელი თათრების ემიგრაციის ფენომენი და ყირიმელი თათრული დიასპორის ფორმირება ოსმალეთის იმპერიაში უნიკალური მოვლენა იყო მსოფლიო ისტორიის პრაქტიკაში, სულ მცირე, ორი ასპექტის მიხედვით :

• რაოდენობრივი თვალსაზრისით, " დემოგრაფიულად ყირიმელი თათრების რესურსი" თანამედროვე თურქეთში რაოდენობრივი თვალსაზრისით უფრო დიდია, ვიდრე რაც ისტორიულ სამშობლოში - ყირიმში.
• ხარისხობრივ (ინტელექტუალურ) განზომილებაში ყირიმელი თათრების მონაწილეობას ოსმალეთის იმპერიისა და თურქეთის სოციალურ-პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, კულტურულ და საგანმანათლებლო ცხოვრებაში დიდი და ზოგჯერ გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდა მათ განვითარებაში.

ყირიმელი თათრების დიასპორა ოსმალეთის იმპერიაში

ყირიმელი თათრების მონაწილეობა ოსმალეთის იმპერიის სოციალურ-პოლიტიკურ და კულტურულ ცხოვრებაში არ შემოიფარგლება უშუალოდ ოსმალეთის პერიოდით ყირიმის სახანს ისტორიაში, რომელიც გაგრძელდა 1475 წლიდან 1774 წლამდე. სახანოსა და ოსმალეთის იმპერიას შორის კონტაქტები არსებობდა როგორც კაფას აღებამდე — XIV-XV საუკუნეებში, ასევე რუსეთისა და ოსმალეთის იმპერიებს შორის კიუჩუკ-კაინარჯის სამშვიდობო ხელშეკრულების ხელმოწერის შემდეგ — XX საუკუნის ოციან წლებამდე. შედეგად ასობით ყირიმელმა თათარმა და მათმა შთამომავლებმა, ასე თუ ისე, შესამჩნევი კვალი დატოვეს თვით ოსმალეთის იმპერიის ისტორიაში.

უფრო მეტიც, რუსეთის იმპერიის მთავრობის პოლიტიკამ ანექსირებული ყირიმის მიმართ განაპირობა ყირიმელი მიგრანტების ნაკადის მუდმივი ზრდა თურქეთში: განსაკუთრებით მე-18 საუკუნის ბოლოდან მე-20 საუკუნის 20-იან წლებამდე პერიოდში. ამ პერიოდში ყირიმი მინიმუმ 1 800 000 ადამიანმა დატოვა. ყირიმელმა თათრებმა და მათმა შთამომავლებმა დაიწყეს მნიშვნელოვანი როლის თამაში ოსმალეთის იმპერიის სოციალურ-პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და კულტურულ ცხოვრებაში: მათ დაიკავეს მაღალი თანამდებობები მთავრობაში და მთელი რიგი საკვანძო პოზიციები სახელმწიფო ადმინისტრაციის სტრუქტურაში; დიდი პოპულარობა მოიპოვა თურქეთის სამეცნიერო სფეროში, განათლებაში, ლიტერატურასა და ხელოვნებაში.

ზოგადად, ყირიმელი თათრების დიასპორა, მკვლევარებმა დაყვეს შემდეგ ჯგუფებად:

• სხვადასხვა სახელმწიფო, ადმინისტრაციულ-პოლიტიკური, ფინანსური და სასამართლო დეპარტამენტების მმართველი აპარატის წარმომადგენლები, როგორც ცენტრში (ცენტრალური ხელისუფლების ჩათვლით), ასევე პროვინციებში ;
• ოსმალეთის ისლამური სასულიერო პირების უმაღლესი ხელმძღვანელობა;
• სულთნების სხვადასხვა სასახლის სამსახურის ადმინისტრაციული აპარატის წარმომადგენლები;
• სამხედრო დეპარტამენტების მაღალჩინოსნები და გენერლები ;
• სხვადასხვა წარმომადგენლობითი ორგანოების წარჩინებულები ;
• მეცნიერების, განათლების, ლიტერატურისა და ხელოვნების მოღვაწეები.

ყირიმელი თათრები ოსმალეთის იმპერიის მმართველ ორგანოებში

ყირიმელ თათრებს ფართო წარმომადგენლობა ჰყავდათ ოსმალეთის იმპერიის მმართველ ორგანოებში: უპირველეს ყოვლისა, ეს გამოიხატა სულთნის დივანში (დივან-ი ჰუმაიუნი) "კრიმჩაკების" თანდასწრებით, ისევე როგორც სხვა ძალაუფლების სტრუქტურებში, რომლებიც ასრულებდნენ. მმართველ ფუნქციებს. კერძოდ, სადრაზამ აჰმედ ტევფიკა ფაშა, ოსმალეთის უკანასკნელი დიდი ვეზირი, მინისტრთა კაბინეტს ხელმძღვანელობდა ოთხჯერ და სამჯერ სახელმწიფოსთვის ყველაზე რთულ პერიოდში: პირველ მსოფლიო ომში დამარცხების შემდეგ, 1918-1922 წლებში.

თათრებს სხვა გავლენიანი თანამდებობებიც ეკავათ: მათ შორის იყვნენ ნიშანჯები - სულთნის ბეჭდის მცველები (მეჰმედ საიდ ხალეთ-ეფენდი), ანატოლიის კადიასკერი, დეფტერდარა ( ხაზინადარი, ფინანსთა მინისტრები), "საგარეო საქმეთა მინისტრები". ყირიმელი თათრები იმყოფებოდნენ სხვადასხვა ფინანსური განყოფილების ხელმძღვანელებს შორის - ნაზირი, ვაკფები და ა.შ. პ. - ასევე საბაჟო და საგადასახადო დეპარტამენტების მაღალჩინოსნებს შორის.

ბევრ ეთნიკურ თათარს ეკავა ოსმალეთის იმპერიის სხვადასხვა პროვინციების ( ეიალეტები ) და დიდი ტერიტორიების ( სანჯაკები ) გუბერნატორების თანამდებობები ( ბეილერბეი, ვალი). ყირიმის მკვიდრნი სხვადასხვა დროს ხელმძღვანელობდნენ ოცდაათზე მეტ ოსმალეთის პროვინციას : კეფე, ტუნისი, ოზიუ ( ოჩაკოვი ), ბოსნია, თესალონიკი, სკოპიე, პრიზინერი, კრეტა, ადანა, ტრაპიზონი, ჰიჯაზი, ტირჰალა, სტამბოლი, ანკარა, რუმელია, მარაში, შარაზორი., სილისტრა, ნიშ, კიუსტენდილი, ვიდინი, ჯანიკი, იზმიტი, ნიგბოლუ, კაისერი და სხვა.

ყირიმელ თათრებს შორის იყვნენ ოსმალეთის სხვადასხვა წარმომადგენლობითი ორგანოების ხელმძღვანელები: კერძოდ, იუსტიციის უმაღლესი საბჭო, სახელმწიფო საბჭო (შურა-ი და დევლეთი), სამხედრო საბჭო (სერასკერიათუ - დარ-ი შურა-ი და ასკერი). ოსმალეთის იმპერიის არაერთი ელჩი და საელჩოს თანამშრომელი ავსტრია-უნგრეთში, გერმანიაში, საბერძნეთში, იტალიაში, დიდ ბრიტანეთში, საფრანგეთსა და რუსეთში მიეკუთვნებოდა დიასპორას .

ოსმალეთის უმაღლესი სასულირო პირები

ყირიმელი თათრები ასევე ფართოდ იყვნენ წარმოდგენილი ოსმალეთის იმპერიის უმაღლეს მუსლიმ სასულიერო პირებში. მათ შორის, სალიჰ მეჰმედ ეფენდი — ოსმალეთის ულემისა და ავტორიტეტის ხელმძღვანელი თეოლოგიისა და ისლამური სამართლის საკითხებში (1758 — 1759) — ანატოლიის და რუმელიის კადიასკერი, სხვადასხვა რანგის მუფტი .

მეცნიერება და ხელოვნება

ყირიმელმა თათრებმა მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს ოსმალეთის მეცნიერების განვითარების ისტორიაში — მათემატიკა, ქიმია, სამხედრო საქმეები, მედიცინა, ეგრეთ წოდებული "მუსლიმური" მეცნიერებები, კერძოდ ისლამური სამართალი ( ფიხი ). ყირიმიდან ემიგრანტებს შორის ბევრი მწერალი, პოეტი და ისტორიკოსი იყო. თურქეთში განათლების სფეროში რეფორმების ისტორია დაკავშირებულია მე-18 საუკუნის ბოლოს — მე-19 საუკუნის დასაწყისის მათემატიკოსის, სახელმწიფო მოღვაწე ჯედიდ ჰუსეინ რივკა კრიმსკის სახელთან.

მე-19 საუკუნის ბოლო მეოთხედში ოსმალეთის იმპერიის დაცემის შემდეგ ყირიმელი თათრების უმეტესობა გადასახლდა ანატოლიაში .

• Peter Alford Andrews, Rüdiger Benninghaus. Ethnic groups in the Republic of Turkey. — Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag, 1989. — Т. 2. — ISBN 3-88226-418-7.
• Peter Alford Andrews. Türkiye'de Etnik Gruplar. — Aralık: ANT Yayınları, 1992. — ISBN 975-7350-03-6.