Թունիսի Ֆրանսիական Պրոտեկտորատի Պատմություն

 

Քանի որ արդեն 19-րդ դարն էր, Հուսեյնյան Բեյի տոհմը մնաց երկրի ժառանգական կառավարիչը։ 18-րդ դարի սկզբից Թունիսը փաստացի ինքնավար էր, թեև դեռ «պաշտոնապես» օսմանյան նահանգ էր։ Նապոլեոնյան պատերազմներից հետո Եվրոպայի հետ հաղորդակցումն ու առևտուրը կտրուկ աճեցին։ Արևմտյան առևտրականները, հատկապես իտալացիները, ժամանեցին Թունիս խոշոր քաղաքներում բիզնես ստեղծելու նպատակով։ Թունիս են ներգաղթել նաև իտալացի ֆերմերներ, առևտրականներ և բանվորներ։ Եվրոպայի հետ շփումների արագ աճի հետ մեկտեղ աճեց նաև արտաքին ազդեցությունը։

Ահմադ Բեյի կառավարման տարիներին (1837-1855) սկսվեցին լայնածավալ ժամանակակից բարեփոխումներ։ Ավելի ուշ՝ 1861 թվականին Թունիսը հռչակեց արաբական աշխարհի առաջին սահմանադրությունը։ Այնուամենայնիվ, պետության և տնտեսության արդիականացման Թունիսի ձգտումը հանդիպեց դիմադրության։ Բարեփոխիչները հիասթափվեցին հարմարավետության ձգտող տեղաբնակներից, քաղաքական անկազմակերպվածությունից, տարածաշրջանային դժգոհությունից և գյուղական աղքատությանից։ 1864 թվականի ապստամբությունը Սահիլ շրջանում դաժանորեն ճնշվեց։ Ավելի ուշ, անարդյունավետ միջոցառումների ձախողումից հետո, առաջատար բարեփոխիչ Խաիր ալ-Դինը (Խաիրեդին) դարձավ գլխավոր նախարար 1873–1877 թթ., բայց նա նույնպես ի վերջո պարտություն կրեց խորամանկ պահպանողական քաղաքական գործիչների կողմից։

Եվրոպական բանկերը Բեյլյան կառավարությանը միջոցներ տրամադրեց արդիականացման նախագծերի համար, ինչպիսիք են քաղաքացիական բարելավումները, ռազմական, հասարակական աշխատանքներն ու զարգացման նախագծերը, նաև գումար են հատկացրել Բեյի անձնական գործածաման համար։

Վարկերի վերաբերյալ հաճախ անբարենպաստ տոկոսադրույքներով և պայմաններով բանակցություններ են վարվել։ Այս արտաքին պարտքի մարումն ի վերջո դարձավ ավելի ու ավելի դժվար կառավարելի։ 1869 թվականին Թունիսն իրեն սնանկ հայտարարեց։ Այնուհետև ձևավորվեց Միջազգային ֆինանսական հանձնաժողով (Financière Internationale), որ գլխավորում էր Ֆրանսիան և ներառում էին Իտալիան և Բրիտանիան։. Այդ հանձնաժողովն այնուհետ իր վերահսկողության տակ վերցրեց Թունիսի տնտեսությունը։

Այստեղ ներկայացված են Պրոտեկտորատի սկիզբը և վաղ պատմությունը, ներառյալ հիմնական կերպարները, տնտեսական ձեռքբերումները և բարեփոխումները։ «Ընդհանուր առմամբ, Թունիսի բնակչության քաղաքային և բնակեցված հատվածները Առաջին Համաշխարհային պատերազմի ժամանակաշրջանում ֆրանսիական պրոտեկտորատի նկատմամբ մեծ թշնամանք չցուցաբերեցին»։ Փոփոխվող քաղաքական ձևակերպումները, որոնք տարբեր կերպ գերիշխող են Մետրոպոլիտեն Ֆրանսիայում նույնպես ամփոփված են։

Հիմնադրում

Իրականում, Իտալիան այն եվրոպական երկիրն էր, որն ամենից շատն էր շահագրգռված Թունիսն իր ազդեցության տակ վերցնելու հարցում։ Իտալիայի ուժեղ շահագրգռվածությունը բխում էր այն արտագաղթած քաղաքացիների զգալի թվից, ովքեր արդեն բնակվում էին իտալիայնում՝ համապատասխան բիզնես ներդրումներով, մոտ աշխարհագրության շնորհիվ։ Այնուամենայնիվ, նոր միավորված (1861) իտալական պետության ձևավորվող ազգային գիտակցության մեջ ուղղակիորեն կառավարվող գաղութի ստեղծումն այդ ժամանակ քաղաքական օրակարգի համար առաջնահերթ հետաքրքրություն չառաջացրեց.

 

Ֆրանսիան, որի տիրապետության տակ էր Ալժիրիը՝ սահմանակից էր Թունիսին, և Բրիտանիան, որն այն ժամանակ իշխում էր Մալթա փոքրիկ կղզուն, որն էլ գտնվում էր իր սահմանին մոտ, նույնպես հետաքրքրված էին բարեփոխումներով։ Բրիտանիան ցանկանում էր խուսափել Սիցիլիայի նեղուցի երկու կողմերը վերահսկող մեկ տերությունից։ 1871–1878 թվականներին Ֆրանսիան և Բրիտանիան Իտալիայի քաղաքական ազդեցությունը զսպելու նպատակով համագործակցում էին։ Չնայած ավելի հաճախ այս երկու երկրները մրցակիցներ էին։ «Իրենց պաշտոնավարման մեծ մասը [երկուսն էլ սկսվել են 1855 թվականին], Ռիչարդ Վուդը և Լեոն Ռոշը, համապատասխանաբար Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի հյուպատոսները, կատաղի մրցում էին միմյանց հետ՝ Թունիսում տնտեսական կամ քաղաքական առավելություն ստանալու համար:"

1878 թվականին Բեռլինի վեհաժողոը գումարվեց՝ քննարկելու Օսմանյան կայսրությանը՝ Եվրոպայի «հիվանդ մարդու» հարցը, Ռուսաստանից նրա վճռական պարտությունից հետո՝ կենտրոնանալով նրա մնացած բալկանյան ունեցվածքի վրա։ Կոնգրեսում ոչ պաշտոնական փոխըմբռնում ձեռք բերվեց բրիտանացիների, գերմանացիների և ֆրանսիացիների միջև՝ համաձայնելով, որ Ֆրանսիան ընդգրկի Թունիսը, թեև այդ փոխըմբռնման շուրջ բանակցություններն այն ժամանակ գաղտնի էին պահվում իտալացիներից։ Ֆրանսիայի արտաքին գործերի նախարար Ուիլյամ Վադինգթոնը այդ հարցը լայնորեն քննարկել է բրիտանացի լորդ Սոլսբերիի և Օտտո ֆոն Բիսմարքը հետ, ի սկզբանե դեմ լինելով՝ նա Թունիսը դիտարկել է որպես ֆրանսիացիների՝ մայրցամաքային Եվրոպայից հեռու մնալու իդեալական միջոց Կոնգրեսի ժամանակ։. Իտալիային խոստացան Տարաբուլուսը, ներկայիս Լիբիան։ Բրիտանիան աջակցում էր ֆրանսիական ազդեցությանը Թունիսում՝ Կիպրոսի նկատմամբ սեփական պրոտեկտորատի դիմաց (վերջերս «գնվել» է օսմանցիներից), և Ֆրանսիայի համագործակցությանը Եգիպտոսում ազգայնական ապստամբության վերաբերյալ:Այդ ընթացքում, սակայն, իտալական մի ընկերություն, ըստ երևույթին, գնեց Թունիս-Գոլետտա-Մարսա երկաթուղային գիծը. դեռևս ֆրանսիական ռազմավարությունն աշխատեց շրջանցել այս և այլ խնդիրներ, որոնք ստեղծվել էին թունիսցի-իտալացիների մեծ գաղութի կողմից։ Ֆրանսիացիների ուղղակի փորձերը բեկի հետ բանակցելու, իրենց մուտքը Թունիս ձախողվեցին։ Ֆրանսիան սպասում էր՝պատճառներ փնտրելով ՝ արդարացնելու կանխարգելիչ գործադուլի ժամկետը, որն այդ ժամ ակտիվորեն դիտարկվում էր։ Իտալացիները նման գործադուլը կոչում են «Schiaffo di Tunisi»:

 

Թունիսի հյուսիս-արևմուտքում Խրումիր ցեղը էպիզոդիկ արշավանքներ էր սկսել շրջակա գյուղերում։ 1881 թվականի գարնանը նրանք ներխուժեցին ֆրանսիական Ալժիրի սահման։ Ֆրանսիան պատասխանեց՝ ներխուժելով Թունիս՝ ուղարկելով մոտ 36000-անոց բանակ։ Նրանց կարողացան արագորեն առաջխաղացումը ցուցաբերել դեպի Թունիս։ Բեյը շուտով ստիպված եղավ հաշտվել ֆրանսիացիների կողմից երկրի գրավմանը՝ մի շարք պայմանագրերից առաջինով։ Այս փաստաթղթերը նախատեսում էին, որ բեյը կշարունակի լինել պետության ղեկավարը, սակայն ֆրանսիացիներին տրվել է արդյունավետ վերահսկողություն Թունիսի կառավարման մեծ մասի վրա՝ ի դեմս Թունիսի ֆրանսիական պաշտպանության։

Թունիսում իր սեփական շահերը ունենալով՝ Իտալիան բողոքեց, բայց Ֆրանսիայի հետ առճակատման ռիսկի չդիմեց ։ Այսպիսով, Թունիսը պաշտոնապես դարձավ Ֆրանսիայի պրոտեկտորատ 1881 թվականի մայիսի 12-ին, երբ կառավարող Սադիկ բեյը (1859–1882) իր պալատում ստորագրեց Բարդոյի պայմանագիրը (Al Qasr as Sa'id)։ Ավելի ուշ՝ 1883 թվականին, նրա կրտսեր եղբայրը և իրավահաջորդ Ալի բեյը ստորագրեցին Լա Մարսայի կոնվենցիաները։ Հարավում տեղական ինքնավար ուժերի դիմադրությունը, որը խրախուսվում էր օսմանցիների կողմից Տարաբուլուսում, շարունակվեց կես տարուց ավելի երկար, իսկ անկայունությունը պահպանվեց մի քանի տարի։

Պոլ Կամբոնը՝ Ֆրանսիայի պրոտեկտորատի առաջին ռեզիդենտ-նախարարը (1885թ.-ից հետո կոչվել է գեներալ-ռեզիդենտ), ժամանել է 1882 թվականի սկզբին։ Համաձայն պայմանավորվածության՝ նա ստանձնել է բեկի արտաքին գործերի նախարարի պաշտոնը, մինչդեռ ֆրանսիական զորքերի հրամանատար գեներալը ստանձնել է պաշտպանության նախարարի պաշտոնը։ Շուտով մեկ այլ ֆրանսիացի դարձավ ֆինանսների գլխավոր տնօրեն։ Սադիկ բեյը մահացավ մի քանի ամսվա ընթացքում։ Կամբոնը ցանկանում էր ցույց տալ Թունիսում օսմանյան հավակնությունների ամբողջական ցրումը։ Օսմանցիները նախապես որոշել էին լուռ համաձայնել։ Համապատասխանաբար, Կամբոնը նախագծել և կազմակերպել է Ալի Բեյի (1882–1902) գահակալության արարողությունը։ Կամբոն անձամբ ուղեկցում էր նրան իր Լա Մարսա նստավայրից մինչև Բարդո պալատ, որտեղ Կամբոնը նրան կնքեց որպես նոր բեկ Ֆրանսիայի անունով։

Տնտեսական առաջընթաց

Ֆրանսիացիներն աստիճանաբար ստանձնեցին ավելի կարևոր վարչական պաշտոններ։ 1884 թվականին նրանք ղեկավարում կամ վերահսկում էին Թունիսի կառավարական բյուրոները, որոնք զբաղվում էին ֆինանսների, փոստի, կրթության, հեռագրության, հասարակական աշխատանքների և գյուղատնտեսության հարցերով։ Որոշելով երաշխավորել Թունիսի պետական պարտքը (հիմնականում եվրոպացի ներդրողներին), պրոտեկտորատը վերացրեց միջազգային ֆինանսական հանձնաժողովը։ Երկրում ակտիվորեն խրախուսվում էին ֆրանսիական բնակավայրերը. Ֆրանսիական գաղութների թիվը 1891-ին 10000-ից աճեց, 1911-ին հասավ 46000-ի, իսկ 1945-ին հասավ 144000-ի։

 

Տրանսպորտային համակարգը բարելավվել է երկաթուղիների և մայրուղիների, ինչպես նաև ծովային նավահանգիստների կառուցմամբ։ Արդեն 1884 թվականին Compagnie du Bône-Guelma-նն երկաթուղային գիծ էր կառուցել Թունիսից արևմուտք՝ 1600 կմ դեպի Ալժիր՝ անցնելով Բեջայայի մոտ գտնվող Մեջերդա գետի բերրի հովտով և բարձր լեռնաշղթայի վրայով։ Ի վերջո, ամբողջ ափի երկայնքով երկաթուղային գծեր կառուցվեցին հյուսիս-արևմուտքից՝ Տաբարկայից մինչև Բիզերտե, Թունիս և Սուս, Սֆաքս և Գաբես; Ներքին ուղիները ծովափնյա նավահանգիստներից գնում էին Գաֆսա, Կասերին և Էլ Կեֆ։ Կառուցվել են նաև ավտոճանապարհներ։ Ֆրանսիական հանքարդյունաբերական ընկերությունների երկրաբանները մանրակրկիտ ուսումնասիրեցին հողում թաքնված ռեսուրսները և ներդրումներ կատարեցին տարբեր նախագծերում։ Երկաթուղիները և նավահանգիստները հաճախ դառնում էին հանքարդյունաբերության օժանդակ զարգացումներ։ Հայտնաբերված և արտահանման նպատակով արդյունահանված հանքավայրերի թվում ֆոսֆատները (ֆոսֆորաթթվի աղ, որն օգտագործվում է հիմնականում որպես պարարտանյութ) դարձել են ամենակարևորը, որոնք արդյունահանվել են հարավ-կենտրոնական Գաֆսա քաղաքի մոտ։ Մի ընկերության հանքերի շահագործման և երկաթուղու կառուցման թույլատվությունն է տրվել, մյուսին՝ Սֆաքսում նավահանգստային օբյեկտների կառուցման։ Compagnie des Phosphates et Chemins de Fer de Gafsa-ն դարձավ Պրոտեկտորատի ամենամեծ գործատուն և հարկատուն։ Երկաթ և այլ օգտակար հանածոներ, այդ թվում՝ ցինկ, կապար և պղինձ, նույնպես առաջին անգամ շահութաբեր արդյունահանվել են ֆրանսիական ժամանակաշրջանում։

Թունիսցի ազգայնականները կբողոքեին, որ այդ բարելավումները, օրինակ՝ երկաթուղային և հանքարդյունաբերական աշխատանքները, նպատակ ունեն օգուտ բերել հիմնականում Ֆրանսիային. Ֆրանսիացիներն ամենաշատն էին շահույթ ստանում, և աշխատանքի հնարավորություններն ավելի շատ բաց էին ֆրանսիական գաղութների, քան թունիսցիների համար։ Ֆրանսիական ընկերությունները տրամադրեցին իրենց ինժեներներին, տեխնիկներին, կառավարիչներին և հաշվապահներին, ինչպես նաև հմուտ աշխատուժի մեծ մասին։ Ազգայնական քննադատների մեկ այլ հիմնական դժգոհությունը վերաբերում էր Թունիսի շուկա մուտք գործող էժան ապրանքների «հեղեղին»։ Այս մրցակցումը ավերեց խոշոր արհեստավորների դասը, որոնք մինչ այդ լավ առողջ ու եռանդուն էին, ովքեր ավանդույթի համաձայն ձեռքով համեմատելի ապրանքներ էին պատրաստում։ Այստեղ ֆրանսիացիները ոչ այլ ինչ արեցին, քան պասիվ կերպով Թունիս ներմուծեցին առաջադեմ արտադրական տեխնիկայի պտուղները, այնուհետև թույլ տվեցին, որ շուկայի չեզոք ուժերը կործանեն տեղական վաճառականներին, ովքեր չէին կարող սկարկել գնի վերաբերյալ։

Պրոտեկտորատի օրոք սոցիալական ենթակառուցվածքը նույնպես բարելավվեց, օրինակ՝ դպրոցների կառուցմամբ (տես ստորև՝ Կրթության բարեփոխում) ժողովների և ներկայացումների համար հասարակական շենքերի կառուցմամբ։ Քաղաքացիական բարելավումները ներառում էին մաքուր ջրի նոր աղբյուրների ապահովում և հանրային սանիտարական կառույցների կառուցում Թունիսում և այլ խոշոր քաղաքներում։ Կառուցվեցին հիվանդանոցներ, ավելացավ բժիշկների թիվը, պատվաստումները սովորական դարձան, հետևաբար՝ համաճարակների և այլ հիվանդությունների հետևանքով մահացության դեպքերը նվազեցին. տարեկան մահացության մակարդակը կտրուկ նվազեց։ Արդյունքում Թունիսի բնակչությունը կտրուկ ավելացավ, իսկ մուսուլմանների թիվը մոտ կրկնապատկվեց 1881-ից 1946 թվականներին։

Գյուղատնտեսության հետ կապված ֆրանսիացի վերաբնակիչներն ու ընկերությունները այնպիսի քանակությամբ գյուղատնտեսական հողեր ձեռք բերեցին , որ առաջացրեց թունիսցիների դժգոհությանը։ Հաբիսի գյուղական սեփականությունները (հողերը, որոնք պահվում են կրոնական տրեստում կամ վաֆքում), ինչպես նաև ընդհանուր տնօրինվող ցեղային հողերը, հասանելի են դարձել դրամական գնման համար՝ պրոտեկտորատի կողմից օրենսդրած հողային օրենսդրության հիմնարար փոփոխությունների պատճառով։ Գյուղատնտեսական հողերի սոցիալական օգտակարությունը, իր չափով և ինտենսիվությամբ, առաջադիմել է հատկապես ձիթապտղի և խաղողի այգիների արտադրության հարցում։

Գյուղական շրջաններում ֆրանսիական վարչակազմը ուժեղացրեց տեղական պաշտոնյաներին (կաիդներին) և թուլացրեց անկախ ցեղերին։ Ամբողջ երկրում ստեղծվել էր լրացուցիչ դատական համակարգ եվրոպացիների համար,բայց ընդհանուր առմամբ հասանելի էր, ստեղծված առանց Շարիաթի գործող դատարաններին միջամտելու, ինչպես միշտ հասանելի թունիսցիների իրավական հարցերի համար:։

Կրթական բարեփոխումներ

Ֆրանսիայի ներկայությունը, չնայած իր բացասական կողմերին, իսկապես թունիսցիներին հնարավորություն տվեց ավելի լավ ծանոթանալու եվրոպական վերջին առաջընթացին։ Արդիականացման նախագծերն արդեն իսկ եղել են բեյերի օրոք նախաձեռնված բարեփոխումների շարժումների հստակ նպատակը ֆրանսիացիներից առաջ։ Հետազոտությունների ոլորտներից, որոնք փնտրվում էին իրենց գործնական արժեքի համար, էին գյուղատնտեսությունը, հանքարդյունաբերությունը, քաղաքային սանմաքրումը, բիզնեսը և առևտուրը, բանկային գործը և ֆինանսները, պետական կառավարումը, արտադրությունը, տեխնոլոգիաները և կրթությունը։

Պրոտեկտորատից առաջ թունիսցիների մեծամասնության համար բաց դպրոցները կրոնական էին, օրինակ՝ բազմաթիվ տեղական քութաբները, որոնց ուսումնական ծրագիրը կենտրոնացած էր Ղուրանի անգիր սովորելու և ուսումնասիրելու վրա։ Այս դպրոցները սովորաբար մոտ էին մզկիթին և ղեկավարվում էր իմամի կողմից։ Աշակերտները կարող էին սովորել առաջադեմ դպրոցներում ՝ուսուցման հետագա զարգացման նպատակով:Այս առումով առանձնահատուկ ուշագրավ է, բայց ամենաբարձր մակարդակով, Կայրուանի Ուքբա մզկիթի առաջատար աստվածաբանական կառույցը, որը հիմնադրվել է մոտ 670 թվականին։ 9-11-րդ դարերում, բացի կրոնական առարկաներից, ուսուցանվում էր նաև բժշկություն, բուսաբանություն, աստղագիտություն և մաթեմատիկն։ Ամենից առաջ Ուքբա մզկիթը այն ժամանակ եղել է Մալիքիի իրավունքի դպրոցի կենտրոնը։ Մուսուլման գիտնականները՝ ամբողջ հյուսիսային Աֆրիկայի ուլամաները, եկել էին այստեղ սովորելու

 

Այնուամենայնիվ, կրթական արդիականացումը սահմանափակ չափով նախորդել էր ֆրանսիացիներին։ Թունիսի Զիտունա մզկիթի դպրոցը, որն ընդունում էր քութաբի հիմնական դպրոցների լավագույն շրջանավարտներին, սկսել էր ավելի շատ աշխարհիկ թեմաներ ավելացնել իր հիմնականում մուսուլմանական ուսումնական ծրագրին։ Բացի այդ, բարեփոխվող վարչապետ Խեյր ալ-Դինը Թունիսում 1875 թվականին հիմնեց Սադիկի քոլեջը՝ միջնակարգ դպրոց (լիցեա), որն առաջինից դասավանդում էր ժամանակակից աշխարհին ուղղված ուսումնական ծրագիր՝ ուսուցումը արաբերենով և նաև մի քանի եվրոպական լեզուներով էր։ Հրեաները նույնպես պահպանում էին իրենց դպրոցները, ինչպես և վերջերս ժամանած իտալացիները։

Ֆրանսիական պրոտեկտորատի օրոք, ընդհանուր առմամբ, թունիսցի մանկավարժների նպատակները կայանում էին՝ ավելի շատ ներառել փորձաքննության ժամանակակից ոլորտների ներդրումը, մասնավորապես՝ Եվրոպայում կիրառվող ուտիլիտար գիտելիքին տանող ոլորտները։ Այդուհանդերձ, Ֆրանսիայում նման հմտությունները լավ հայտնի էին, և ֆրանսիական տեխնիկական բառապաշարը գործածության մեջ մտավ Թունիսում տարբեր պրոտեկտորատի նախագծերի համար՝ առևտրային և արդյունաբերական։ Ֆրանսերենը նախընտրելի միջոցն էր Ֆրանսիական եկեղեցու կողմից ստեղծված նոր դպրոցներում, որոնք ի սկզբանե ստեղծվել էին հիմնականում ֆրանսիացի վերաբնակիչների երեխաների համար, ինչպիսին էր Սեն-Շառլ դե Թունիս քոլեջը 1875 թվականին:. Այնուամենայնիվ, շատ քաղաքային թունիսցիներ փնտրում էին իրենց երեխաներին սովորելու հնարավորություններ՝ ուղղված աշխատավայրում օգտակար ժամանակակից հմտությունների ձեռքբերմանը։ Թունիսի վերնախավը պայքարում էր պրոտեկտորատի դիմադրության նման մուտքի դեմ:. Ժամանակի ընթացքում և ոչ առանց վիճելի հարցերի, ստեղծվեց կրթական նոր ռեժիմ, ներառյալ ֆրանսերենով բաց ուսուցումը թունիսցիների համար։ Այն տեղի է ունեցել պրոտեկտորատի քաղաքական համատեքստում, իհարկե, ազդելով գոյություն ունեցող մուսուլմանական ուսումնական հաստատությունների վրա, Թունիսի աշխարհիկ առաջընթացը և երիտասարդ ֆրանսիական կոլոնների ուսուցման վրա։

 

Կրթության ոլորտում նորամուծությունները Թունիսում են սոցիալական լուրջ խնդիրներ բարձրացրել։ Այնուամենայնիվ, նման հակասություններից շատերը նորություն չէին ֆրանսիացիների համար, որոնց սեփական կրթական հաստատությունները հիմնարար փոփոխություններ են կրել 19-րդ դարում։ Քանի որ Ֆրանսիան եկել էր զարգացնելու և կիրառելու նոր տեխնոլոգիաներ և արդյունաբերական դարաշրջանի ուսուցում, ֆրանսիական դպրոցը հարմարվեց և բաց դարձավ քննության համար։ Ավանդական բարոյականության ուսուցման և ժամանակակից ուտիլիտարիստական հմտությունների միջև հավասարակշռությունը, ինչպես նաև այն, թե ինչպես և ինչպիսի բարոյականություն ուսուցանել, մեծապես վիճարկվեց կրոնական և աշխարհիկ արժեքների միջև ֆրանսիական ավելի լայն բանավեճի լույսի ներքո. այն ներառում էր ձախ հանրապետական հակակղերական քաղաքականություն։ Նմանատիպ հարցեր առաջացան ավելի ուշ Թունիսում, այդ թվում՝ ազգային շարժման տեսակետներ։

Թունիսում ֆրանսիացիները 1883 թվականին ստեղծեցին Direction de l'Enseignement Public (Հանրային կրթության տնօրինություն)՝ ֆրանսիացի պաշտոնյաների և կոլոնիստների երեխաներին ուսուցանելու, դպրոցները խթանելու և ֆրանսերեն լեզվի տարածումը խթանելու համար։ Նրա նպատակներն ընդլայնվեցին՝ ներառելով ընդհանուր կրթությունը։ Այս տնօրինությունը ի վերջո կառավարեց կամ ղեկավարեց Թունիսի բոլոր տարբեր կրթական հաստատությունները և համակարգերը, որին նա ձգտում էր արդիականացնել, համակարգելը, աճելը և ընդլայնելն էր։ Շուտով Թունիսում հիմնվեցին նոր Ալաուի խառը քոլեջը, իսկ կանանց համար՝ նոր École Rue du Pacha և École Louise René Millet դպրոցը։

Մի քանի առանձին կրթական համակարգեր ի վերջո հայտնվեցին պրոտեկտորատի իշխանության տակ։ Ֆրանսիական գաղութներին և թունիսցիներին ծառայելը առաջնային և երկրորդական համակարգ էր, որը սերտորեն համակարգված էր Մետրոպոլիտեն Ֆրանսիայի հետ՝ օգտագործելով ֆրանսերենը։ Այստեղից ուսանողները կարող են հաճախել Ֆրանսիայի համալսարան։ Կառավարությունը նաև ղեկավարեց դպրոցների ժամանակակից աշխարհիկ համակարգ՝ օգտագործելով և ֆրանսերենը և արաբերենը։ Քութաբի տարրական դպրոցները մնացին, պահպանելով իրենց կրոնական ուսուցումը, սակայն ուժեղացված թվաբանությամբ, պատմությամբ, ֆրանսերենով և հիգիենայով. Դասավանդվել է հիմնականում արաբերենով, քութաբը ստացել է կառավարության աջակցությունը։ Այսպիսով, Զիտունա մզկիթի ուսանողները կարող են գալ կամ խառը աշխարհիկ կամ քութաբ կրոնական դպրոցներից։ Զիտունայի կրթությունը շարունակեց ընդլայնվել՝ չորսամյա միջնակարգ դպրոցներ ստեղծելով Թունիսում, Սֆաքսում և Գաբեսում, ինչպես նաև ծրագիր համալսարանական մակարդակով՝ մնալով ավանդական իսլամական հաստատություն։ Սադիկի քոլեջը, այնուամենայնիվ, դարձավ երկրի գլխավոր լիցեն, որը թունիսյան վերնախավին առաջարկեց աշխարհիկ, լավ զարգացած, ֆրանսալեզու ծրագիր։ Այս բարեփոխումները հիմք դրեցին անկախությունից ի վեր Թունիսի կրթության հետագա առաջընթացին։

Ֆրանսիական համատեքստ

Ֆրանսիացիներն իրենց մշակույթի բոլոր հակասություններն ու ներքին հակամարտությունները հասցրին Հյուսիսային Աֆրիկա։ Համառոտ ակնարկը հետևում է այն լայն համատեքստին, որտեղ Ֆրանսիան մոտեցավ, առևտուր արեց և ֆինանսավորեց, ներխուժեց և հետո կառավարեց Թունիսը։ Կտեսնենք, որ ժամանակակից ֆրանսիական քաղաքականությունը ոչ միայն առաջնորդում էր ֆրանսիական գաղութատիրական նախաձեռնության ուղղությունը, այլև անուղղակիորեն և ավանդույթների հետ միասին տեղեկացրեց իր հաճախորդների՝ Թունիսի ժողովրդի և նրանց ղեկավարության քաղաքականությունը։

Ֆրանսիային անծանոթ չէր օտարերկրյա պետությունների տիրապետությունը, այսինքն՝ ընդլայնման երկու հստակ փուլեր Եվրոպայից դուրս, և մեկը՝ 16-18-րդ դարերի արշավանքները Հյուսիսային Ամերիկայում և Հնդկաստանում, որոնք միապետությունը կորցրել էին 1763 թվականին մինչև ֆրանսիայի Հեղափոխությունը; Նապոլեոնի նվաճումները արևմտյան և կենտրոնական Եվրոպայի մեծ մասի կորուստը 1815 թվականին; և այնուհետև 19-րդ և 20-րդ դարերի գաղութատիրությունը Աֆրիկայում, Ասիայում և Օվկիանիայում։

 

Վերջին ընդլայնումը սկսվեց այն ժամանակ, երբ վերականգնված ռոյալիստական ռեժիմը գրավեց Ալժիրը 1830 թվականին։ Այնուամենայնիվ, նույն տարում լեգիտիմիստ Բուրբոնների թագավորը գահընկեց արվեցբ Հուլիսյան հեղափոխությամ՝ հօգուտ նոր Օրլեանիստ թագավորի։ Այնուամենայնիվ, սահմանադրական միապետության այս նոր տարբերակը, գուցե ավելի հումնիստական, չլուծեց մշտական սոցիալական հակամարտությունը (ա) ավանդական ռոյալիստների (այժմ բաժանված), (բ) ժամանած և սիրված միջին խավի և (գ) անտեսված հանրապետականների միջև (կոչվում է. «նեո-յակոբիններ» ֆրանսիական հեղափոխությունից հետո)։ Վերջինս աջակցում էր ժողովրդավարական ժողովրդական ինքնիշխանությանը և հեռվից ձևավորվող քաղաքային բանվոր դասակարգին

Ե՛վ արիստոկրատների, և՛ գյուղացիների մոտ կրոնական պրակտիկան հիմնականում ամուր է մնացել։ Առաջացող միջին խավում կրոնը մրցում էր աշխարհիկ արժեքների հետ, որոնց աջակցում էր «գիտությունը»։ Քաղաքային շատ աշխատողներ սկսեցին անտեսել կրոնական պրակտիկան, 19-րդ դարի վերջին հանրապետական հակակղերականությունը հասավ իր գագաթնակետին։ Այստեղ ակնհայտ տարամիտ տեսակետները, տարբեր քողարկումների ներքո, շարունակեցին պառակտել ֆրանսիական հասարակությունը, նրբանկատորեն, կտրուկ, կամ աղետալիորեն մինչև 20-րդ դարը։ Ժամանակակից և անկախ Թունիսի քաղաքական դինամիկայի մեջ կարելի է նկատել միանման, թեև որոշակիորեն համանման սոցիալական զանգված։

 

1848 թվականին ֆրանսիացիները տապալեցին Լուի-Ֆիլիպ թագավորի հուլիսյան միապետությունը. Այնուամենայնիվ, արմատական քաղաքային աշխատողները ճնշվեցին:Չնայած որոշ ժամանակ դեմոկրատիան փոխարինեց ռոյալթին, ընտրողները մնացին պահպանողական՝ դեռևս վախենալով հանրապետական ձախերի անկայունությունից և ավանդական սոցիալական հիերարխիայի ազդեցության տակ գտնվելուց։ Հանրապետական թեկնածուի նկատմամբ Նապոլեոն III-ը հաղթեց 1848 թվականի դեկտեմբերի ընտրություններում հսկայական ջախջախիչ հաղթանակով։ Այնուհետև 1851 թվականի հեղաշրջումը հաստատեց ՝ Երկրորդ Ֆրանսիական կայսրությունը:. 1871 թվականին Գերմանիայից կրած պարտության պատճառով Ֆրանսիան կորցրեց իր երկդարյա դիրքը՝ որպես մայրցամաքային Եվրոպայի առաջատար ուժ։ Այնուամենայնիվ, նոր Ֆրանսիական Երրորդ Հանրապետությունը (1871–1940) առաջացավ և արագ բարգավաճեց։ Ասիայից, Աֆրիկայից և Ամերիկայից շատ առաջադեմներ դեռ «Փարիզը համարում էին աշխարհի հոգևոր մայրաքաղաքը»։

Ֆրանսիան վերադարձավ ժողովրդական ինքնիշխանությանը. Սկզբում դիմելով սահմանադրական միապետներին, որոնք, այնուամենայնիվ, ստեղծեցին հանրապետությունը, ընտրողները հետագայում ընտրեցին հանրապետականներին և արմատականներին, երբեմն նույնիսկ սոցիալիստներին։ Աջը խափանվեց սեփական պատրանքներով, օրինակ՝ Դրեյֆուսի գործով։. Թեև սոցիալապես և քաղաքականապես բաժանված էր, հաջորդ հակամարտությունում՝ աղետալի համաշխարհային պատերազմում (1914–1918), Ֆրանսիան հաղթած դուրս եկավ։

1881 թվականին Ժյուլ Ֆերին (1832–1893), հանրապետական վարչապետը և հոգևոր առաջնորդը, բանակցություններ էին վարում քաղաքական կոնսենսուսի շուրջ՝ նրան հնարավորություն տալու հրամայել ֆրանսիական բանակին գրավել Թունիսը։ Հետագա պրոտեկտորատի ժամանակ Ֆրանսիայի ներքաղաքական վիճակի փոփոխությունը կարող էր ուղղակիորեն ազդել Թունիսի խնդիրների վրա։ Օրինակ, 1936-ին Լեոն Բլումի և Front Populaire-ի (Ժողովրդական Ծակատ) ընտրությունները բարելավեցին ֆրանսիական պաշտոնական պատկերացումները Թունիսի նկրտումների վերաբերյալ։

1920-ականներին Հաբիբ Բուրգիբան, երբ սովորում էր Փարիզի համալսարանում իր իրավաբանության աստիճանի համար, խելամտորեն առաջին հայացքից նկատեց, թե ինչպես են ֆրանսիացի քաղաքական գործիչները ձևակերպում և ստրատեգավորում իրենց ներքին օրակարգերը։ Քաղաքական առումով Բուրգիբայի միտքը «ձևավորվելն էր Երրորդ Հանրապետության Փարիզում»։ Որպես անկախության առաջնորդ և հետագայում Թունիսի առաջին նախագահ Հաբիբ Բուրգիբան (1903–2000) դարձավ հանրապետության սահմանադրության ճարտարապետը.

Հիմնականում առնչվելով ստատուս քվոյի և ֆրանսիական պրոտեկտորատի վաղ տասնամյակների հետ՝ այստեղ քննարկված քաղաքական գործոնները պահպանվել են Թունիսում ֆրանսիական տիրապետության ողջ ընթացքում։ Նրանց հարաբերական ուժեղ կողմերը ժամանակի ընթացքում զգալիորեն փոխվեցին:.

Թունիսում ֆրանսիական դարաշրջանի ընդգծված նշանակությունը գնահատելիս բացատրական պատճառներից մեկը կարող է լինել եվրոպացիների մեծ թիվը, ովքեր դարձել են երկրում մշտական բնակիչներ։ Համեմատած օսմանցիների, ովքեր իրենց կայսրությունից մի քանի տասնյակ հազարավորների բնակեցրել են Թունիսում, իսկ ֆրանսիացիները և նրանց իտալացի «դաշնակիցները» բնակեցրել են հարյուր հազարավորների։

Իսլամական համատեքստ

Թունիսցիների մեծ մասը սովոր է հիշատակումներին, որոնք արվում են իսլամական աշխարհի մասին՝ հոգևոր ոգեշնչման, գրական փոխաբերության, պատմական անալոգիայի համար։ Իսլամում մշակութային երեք հիմնական ոլորտները, որոնցից յուրաքանչյուրը բխում է համաշխարհային էթնո-լեզվական քաղաքակրթությունից, հետևյալն են՝ արաբական, իրանական, թուրքական։ Նրանցից յուրաքանչյուրն ազդել է իսլամի վրա, որպես ամբողջություն, ինչպես վկայում են նրա բարդ մշակութային ուրվագծերը, և օգուտ քաղեց Թունիսին։

Թունիսում ֆրանսիական պրոտեկտորատից առաջ օսմանյան թուրքերը տարբեր աստիճանի գերիշխանություն էին իրականացնում, և Թունիսի իշխող շերտերը ժամանակին խոսում էին թուրքերեն։ Նրա արաբ տիրակալների՝ գրեթե անկախ բեյերի օրոք, փորձ արվեց ժամանակակից բարեփոխման, որը որպես օրինակ օգտագործեց Օսմանյան կայսրության նմանատիպ բարեփոխումները։ Կառավարության միջոցով իրանական ոլորտի ազդեցությունը Թունիսի վրա շատ հազվադեպ եղել է, օրինակ՝ 8-10-րդ դարերի Ռուստամիդների պետության, և ալ-Աֆղանիի կողմից

 

Արաբական մշակույթը խիստ ազդել է Թունիսի վրա 8-րդ դարի նվաճումից և դրան հաջորդած արաբական գաղթից հետո։ Թունիսը դարձավ արաբախոս, իսլամադավան երկիր, որը սերտորեն կապված էր Մաշրիքի (արաբական արևելք) հետ:. Եվրոպայի վերջին վերելքից շատ առաջ և դարեր շարունակ հեռավոր Չինաստանի հետ կիսելով այս տարբերությունը, մուսուլման-արաբական քաղաքակրթությունը առաջնորդեց աշխարհը իր քաղաքացիների կատարելագործման և բարգավաճման համար։ Այդուհանդերձ, այն ժամանակվանից, երբ թուրքական բանակները ժամանեցին Կենտրոնական Ասիայից, և թուրքերը, ի վերջո, ստացան տարբեր մուսուլմանական քաղաքականությունների ղեկավար պաշտոններ, սկսած մոտ 10-րդ դարից։ Այնուհետև արաբներն իբր հանգստացան իրենց օտար, թեև իսլամական իշխանության ներքո։ Ավելին, մոտավորապես 1500 եվրոպացի քրիստոնյաներ, ովքեր ժամանակին իրենց բավականին հիմար և հետամնաց հարևաններն էին Միջերկրական ծովի ափին, «վերջապես բռնեցին և առաջ անցան իսլամից, թեև վերջինս բոլորովին անտեղյակ էր, թե ինչ էր կատարվում»։

Այնուամենայնիվ, արաբները դեռևս վայելում էին կրկնակի հարգանք՝ որպես հին աշխարհի ամենավաղ քաղաքակրթությունների ստեղծողներ (երբ մեծամասնությունը խոսում էր մեկ այլ սեմական լեզվով, այսինքն՝ աքքադերեն, քանաներեն կամ արամեերեն, կամ խոսում էր եգիպտերեն), և ավելի ուշ որպես նրբագեղ, հարատև իսլամական քաղաքակրթության համահեղինակներ՝ անապատի արաբների հետ (Մուհամեդի սկզբնական ժողովուրդը), որոնց կցվեցին որպես «որդեգրված» սեմական զարմիկներ։ Արաբները, չնայած վաստակելով և վայելելով այդպիսի բարձր հարգանք, վերջին ժամանակներում երիտասարդացման և նորացման ծարավ էր։ 19-րդ դարում մեծ վերածնունդ սկսվեց արաբների և ընդհանրապես իսլամադավան ժողովուրդների շրջանում՝ ի հայտ բերելով տարբեր բարեփոխիչների, որոնք փոխանցում էին իրենց քաղաքական և գաղափարական ուղերձները։

Ոգեշնչող և առեղծվածային՝ Ջամալ ադ-Դին ալ-Աֆղանին (1839–1897) լայնորեն ճանապարհորդեց՝ համախմբելու իսլամական աշխարհը միասնության և ներքին բարեփոխումների համար։ Ավելի ուշ, երբ 1884 թվականին Փարիզում էր, ալ-Աֆղանին Մուհամմադ Աբդուի հետ հրատարակեց «Ալ-Ուրվա ալ-Ութքա» («Ամենաուժեղ կապը») ամսագիրը՝ իր ուղերձը քարոզելու համար։ Նա ինքը ձգտում էր ղեկավար պաշտոն ունենալ կառավարությունում՝ աշխուժացնող բարեփոխումներ նախաձեռնելու համար։ Նրան հաջողվեց որոշ ժամանակ շփվել օսմանյան սուլթանի, իսկ ավելի ուշ՝ Իրանի շահի հետ, բայց ոչ մի արդյունք։ Թեև պաշտպանելով համաիսլամական լուծումը, Ալ-Աֆղանին նաև ուսուցանեց իսլամական սկզբունքների համաձայն համընդհանուր պատճառի ընդունումը, որով իսլամադավան հասարակությունները կարող էին բարեփոխվել և այնուհետև տիրապետել եվրոպական գիտություններին. արդյունաբերությունն ու առևտուրը կփոխեն իսլամական նյութական մշակույթը։ Նման արդիականացումը չհամոզեց ուլեմաների մեջ ավելի ավանդապաշտներին, բայց աշխուժացրեց իսլամի հանրաճանաչ հետևորդներին, որոնք հավատարիմ դարձան բարեփոխումների օրակարգերին։ Նման ռացիոնալ սկզբունքները հաճախ ողջունվում էին թունիսցի ազգայնականների կողմից։

 

Թունիսում երկարատև ազդեցություն ունեցող մեկ այլ բարեփոխիչ էր եգիպտացի Շեյխ Մուհամմադ Աբդուհը (1849–1905), ալ-Աֆղանիի հետևորդը։ Որպես շնորհալի ուսուցիչ՝ նա ի վերջո դարձավ Եգիպտոսի մուֆթի։ Աբդուհը զարգացրեց բանականությունը և ուներ հակասական տեսակետ, որ իսլամական օրենսդրության մեջ իջթիհադի դռները բաց են, այսինքն՝ թույլ են տալիս սովորողներին կատարել սուրբ տեքստերի բնօրինակ մեկնաբանությունը:Աբդուհը երկու անգամ այցելեց Թունիս Ալ-Աֆղանին և Աբդուհին միասին անվանվել են «իսլամական մոդեռնիզմի երկու հիմնադիրները»։

Թունիսում նույնպես բարեփոխիչ հայտնվեց։ Խաիր ալ-Դին ալ-Թունսի (1810–1889) [թուրքական անունը՝ Հայրեդդին փաշա] չերքեզական ծագումով վաղ բարեփոխիչ էր։ Երեխա ժամանակ նա սովորեց թուրքերեն և ի վերջո դարձավ օսմանյան փաշա։ Երիտասարդ տարիքում նրան բերեցին Թունիս՝ մտնելու անկում ապրող թուրքալեզու էլիտայի մեջ։ Այստեղ նա մի քանի տասնամյակ անցկացրեց մի քանի բեյերի ծառայության մեջ (1840-1877 թթ.), ընտրելով Մաղրիբն և սովորելով արաբերեն։ Խաիր ալ-Դինի մասին խոսվել է նախկինում։ Նա նախորդում էր ալ-Աֆղանիին և թվում էր, որ ավելի ավանդական կրոնական էր։ Նա հասունացել է Օսմանյան Թանզիմաթի ժամանակաշրջանում, որը սկսվել է 1839թ.-ին սկսված մի շարք ժամանակակից բարեփոխումների ժամանակ։ Խաիր ալ-Դինը պաշտպանում էր ժամանակակից ռացիոնալիզմը հասարակության և կառավարության բարեփոխման մեջ, սակայն հարգում էր իսլամական ինստիտուտները։ Իր բարեփոխումներն իրականացնելու համար Թունիսում իշխանության գալով (1873–1877թթ.), Խայր ալ-Դինը հանդիպեց կոշտ ընդդիմությանը և կեսից փոխարինվեց։

Հետագայում թունիսցի շեյխ Մահամմադ ալ-Սանուսին գլխավորեց մի խումբ, որը «հավատարիմ էր Ջամալ ադ Դին ալ-Աֆղանիի և Շեյխ Մուհամմադ Աբդուհի կողմից արտահայտված գաղափարախոսությանը»։

1881թ.-ին սկսվեց Բեկի ծառայությունը մինչև հովանավորչությունը, որից հետո ալ-Սունուսին ուխտագնացությամբ ճանապարհորդեց դեպի արևելք, որտեղ նա պնդում էր, որ մտել է «հակարևմտյան գաղտնի հասարակություն», որը հիմնադրել է ալ-Աֆղանին։ Շուտով Աբդուհն այցելեց Թունիս, որտեղ նրան դիմավորեցին Խայր ալ-Դինի «ռեֆորմիստ ուլամա»-ի կողմնակիցները։ Հաջորդ տարվա ընթացքում 1885 թվականին տեղի ունեցավ պաշտոնական բողոք Բեյին ընդդեմ ֆրանսիական նոր ռեժիմի հարկային և մաքսային միջոցների։ Ներգրավված էին 60 նշանավոր մարդիկ, ովքեր մասնակցում էին ալ-Սանուսի հասարակական ցույցերին. այն, հավանաբար, ստեղծում էր «դաշինք մզկիթի և շուկայի միջև»։ Սակայն բողոքն անարդյունավետ էր. վեճը հարթվել էր. Բնավորությամբ այս բողոքի խումբը տարբերվում էր գալիք ազգայնական շարժումից, բայց քննադատում էր այն։ Ֆրանսիացիների կողմից վտարված ալ-Սանուսին պատասխանել է «հաշտարար նամակով» և վերականգնվել իր պաշտոնը։ Իր առաջին երկու տասնամյակների ընթացքում սուբյեկտները մնացին «բավարարված՝ հետամուտ լինելով Թունիսի զարգացմանը պրոտեկտորատի շրջանակներում»:."

Համայնիսլամականի կողքին շաղկապված էին էթնիկական հայացքները, այսինքն՝ հակասական պանարաբական և պանթյուրքական հայացքները։ Օսմանյան տիրապետության տակ գտնվող արաբախոս շատ երկրներ արդեն հոգնած էին. Արաբական ազգայնականության ներքո ինքնակառավարման ժողովրդական ցանկություն առաջացավ:Այս առումով Թունիսը տարբերվում էր. արաբերեն խոսող երկիր, բայց արդեն վաղուց ազատագրված օսմանցիներից, կառավարվում էր ինքնավար բեկի կողմից, որտեղ կայսերական ձեռքը պարզապես ծիսական էր։ Թունիսը ոչ մի կռիվ չի ունեցել թուրքական կայսրության դեմ, մինչդեռ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ շատ մաշրիկ արաբներ կռվել են թուրքական բանակների դեմ իրենց անկախության համար։

Այնուամենայնիվ, 1881 թվականին Թունիսը ընկավ եվրոպական տիրապետության տակ, ինչպես Եգիպտոսը 1882 թ. Մարոկկոն և Լիբիան 1912 թ. իսկ Սիրիան ու Իրաքը 1919թ. 20-րդ դարի սկզբին ի հայտ եկավ Թունիսի դիմադրության շարժումը ընդդեմ Ֆրանսիայի։ Այն հետագայում կվայելի իսլամական քաղաքական մշակույթի երկու տարբեր աղբյուրներ։ Մուսուլման եղբայրության համար, օրինակ՝ մի ֆորումի համար, որտեղ կարելի է համեմատել գաղափարներն ու ծրագրերը, թունիսցիները կարող էին ընտրություն կատարել՝ օսմանցիների (վերջին Թուրքիա) և արաբական աշխարհի արևելքի (Մաշրիք և Եգիպտոս) միջև։

Ազգայնական ծագում

 

Թունիսի բեկը ավանդական, ավտորիտար կառավարիչ էր։ Պրոտեկտորատի ներքո բեկի իշխանությունը շարունակվում էր դե յուրե, սակայն երկրի դե ֆակտո կառավարումը անցնում էր Փարիզում նշանակված ֆրանսիական ռեզիդենտ գեներալին և նրա նախարարներին։ Բեյը շարունակեց իր ավելի փոքր դերը որպես գործիչ միապետ։ Այնուամենայնիվ, նրա դիրքերը արատավորվել էին դատարանի «անառակության և կոռուպցիայի» և ցինիկ արիստոկրատիայի պատճառով։ Սահիլում 1864 թվականի ապստամբության կոշտ ճնշումը դեռևս հիշվում էր մեկ դար անց։ Առաջին տասնամյակի ընթացքում նշանավոր և պահպանողական թունիսցիները դիմել էին Ալի բեյին՝ արդյունավետորեն միջամտել ֆրանսիացիների ապստամբությանը։ Նրա մանևրելու կարողությունը խիստ սահմանափակված էր։ «Թունիսում բեկին հնազանդվելը նշանակում էր ենթարկվել ֆրանսիացիներին»։ Այդուհանդերձ, բեյը թունիսյան որոշ մշակութային արժեքներ խառնեց օտար բաղադրատոմսերի հետ։

Իրոք, շատ թունիսցիներ սկզբում ողջունում էին ֆրանսիացիների կողմից իրականացված առաջադեմ փոփոխությունները, սակայն ընդհանուր համաձայնությունը, որը ձևավորվեց, այն էր, որ թունիսցիները գերադասում էին տնօրինել իրենց գործերը։ Մինչ ֆրանսիական նվաճումը, 1860-ական և 1870-ական թվականներին Խաիր ալ-Դինը Թունիսում արդիականացնող բարեփոխումներ էր իրականացրել։ Նրա նորարար գաղափարները, թեև ընդունում էին Եվրոպայի գերակայությունը, մնացին ծանոթ իսլամական ավանդույթներին և հավանություն էին տալիս իսլամական տերմիններով բարեփոխումներին։ Նա ազդեցիկ գիրք է գրել.

 

Գիտական արաբական շաբաթաթերթ ալ-Հադիրան [մայրաքաղաքը] հիմնադրվել է 1888 թվականին բարեփոխվող բեյլական նախարար Խաիր ալ-Դինի ուղեկիցների և հետևորդների կողմից։ Շաբաթաթերթը քննարկում էր քաղաքականությունը, պատմությունը, տնտեսությունը, Եվրոպան և աշխարհը, այն լույս էր տեսնում մինչև 1910 թվականը։ Թունիսյան տնտեսության այս համեստ ամսագիրը արտահայտում էր տեսակետներ, որոնք հաճախ ուղղված էին բալդիյային (առևտրականներին) և ուլամաներին (հոգևորականներին և իրավագետներին)։ Այն բարձրաձայնում էր Խաիր ալ-Դինի 1867թ.-ի իսլամի մասին գրքում հայտնաբերված հեռանկարները, որոնք առերեսվելով ժամանակակիցների հետ։ «Բարեփոխիչների և հայրենասերների ստեղծած մարմինը», որը սկսեց շաբաթաթերթը, ազդվել էր եգիպտացի Մուհամմադ Աբդուհի և 1884-1885 թվականներին Թունիս կատարած նրա այցի ազդեցությունից։ Շեյխ Աբդուհը զսպվածության կողմնակից էր։ Ալ-Հադիրահի ողջամիտ խմբագրականներից շատերը գրվել են աս-Սանուսիի կողմից։ Ըստ թունիսցի գրող Իբն Աշուրի, տասնամյակներ անց գրելով, ալ-Սանուսիի տհաճ փորձը ֆրանսիական տիրապետության դեմ թունիսյան վաղ հակազդեցության հետ ստիպել է նրան դրականորեն վերագնահատել Պրոտեկտորատը։

«Ազ-Զուհրա» հիմնական շաբաթաթերթը բացահայտորեն քննադատում էր ֆրանսիական քաղաքականությունը և գործում էր 1890-ից մինչև 1897-ին ճնշվելը։ Ստատուս-քվոյի հետ կապված և ֆրանսիական իշխանությունների կողմից դադարեցված մեկ այլ պարբերական էր Սաբիլ ալ-Ռաշադը, 1895-1897 թթ. Այն հրատարակել է Աբդ ալ-Ազիզ ալ-Թաալիբին, ով կրթություն է ստացել Զեյթունայում։ Երիտասարդ Թաալիբին, ում վիճակված էր առաջատար մտավոր դեր կատարել, նա ևս մեկն էր, ով ուղղակիորեն ոգեշնչված էր Կահիրեի Աբդուհից և ավելի վաղ տեղական բարեփոխիչներից, օրինակ՝ Մահմուդ Քաբադունից։.

1896 թվականին Բաշիր Սֆարը և ալ-Հադիրայից բարեփոխման այլ ջատագովներ հիմնեցին al-Jam'iyah Khalduniya-ն [Խալդունների միությունը]; նրա կանոնադրությունը հաստատվել է ֆրանսիական հրամանագրով։ Հասարակությունը ֆորում է տրամադրել բարդ քննարկումների համար. այն անվանվել է Թունիսի միջնադարյան հայտնի պատմաբան Իբն Խալդունի պատվին։ Ըստ պրոֆեսոր Լարուի, այն «ընդգծում էր կրթության և ընտանիքի աստիճանական բարեփոխումների անհրաժեշտությունը»։ Խալդունիան նաև նպաստեց Ուլամայի առաջադեմների դերին Զիտունա մզկիթում։ Խալդունիան, գրում է Լարուն, «ավելի ֆրանսիացի էր դառնում ինչպես մտածելակերպով, այնպես էլ լեզվով»:Խալդունիայի հասարակությունը «ճանապարհ բացեց դեպի Արևմուտք արաբախոս թունիսցիների համար», - մեկնաբանում է պրոֆեսոր Պերկինսը։ Այն հանրությանը առաջարկում էր եվրոպական գիտությունների անվճար դասընթացներ։ Շատ տասնամյակներ անց, ինչ վերաբերում է «Նեո-Դեստուր» նոր քաղաքական կուսակցությանը, Խալդունիան (և Սադիկի քոլեջը) «բազմաթիվ երիտասարդ տղամարդկանց և մի քանի կանանց մտցրեց կուսակցություն»:" Խալդունիան նաև օգնեց Թունիսում պահանջարկ ստեղծել արտասահմանյան արաբական թերթերի և ամսագրերի համար։

Թունիսի մյուս պարբերականները շարունակում էին մուտք գործել գաղափարների շուկա։ Ալի Բախ Համբան 1907 թվականին հիմնադրել է «Le Tunisien» ֆրանսերեն ամսագիրը՝ մասամբ եվրոպական հանրությանը Թունիսի տեսակետները տեղեկացնելու նպատակով։ Նրա հայտնած կարծիքները կարծես թե ոչ միայն փոխըմբռնում էին, այլև ավելացնում էին անհանգստությունն ու տագնապ։ 1909 թվականին Թաալիբին Թունիսում հիմնեց իր արաբերեն տարբերակը, որը, ի թիվս այլ հարցերի, մարտահրավեր էր նետում օսմանամետ Հանբային ավելի «թունիսյան» տեսանկյունից։ Թաալիբին (1876-1944) նկարագրվում էին 1902 թվականին, երբ նա վերադարձավ Եգիպտոսից, որպես «տարօրինակ հագուկապով, հակումներով, մտքով ու գրիչով»։ Նրա բարեփոխումների գաղափարները հարվածեցին «պահպանողական առաջնորդներին» և անվանվեցին «հարձակում իսլամի վրա»։ 1903 թվականին Աթ-Թաալիբին «նեղադրվեց որպես ուրացող» և «դատապարտվեց երկու ամսվա ազատազրկման»։."

Քանի որ ֆրանսիական տիրապետությունը շարունակվում էր, ավելի ու ավելի վճռական մնալ ֆրանսիացիներին և եվրոպացիներին գերադասելու էին բնիկ թունիսցիներին։ Համապատասխանաբար, Թունիսի պատասխանի ընդհանուր երանգը դառնացավ և կարծրացավ՝ դառնալով դժվար վճռականություն։ Այստեղ պրոֆեսոր Քենեթ Փերկինսը նշում է «սոցիալական փոփոխությունների ջատագովությունից անցում դեպի քաղաքական ակտիվություն։ «1911 թվականին Զեյթունի համալսարանի ուսանողների կողմից քաղաքացիական անկարգություններ բորբոքվեցին։ Արդյունքներից մեկն այն էր, որ Բախ Համբան և Թալիբին համաձայնության եկան։ Սկսվեց քաղաքական կուսակցություն՝ «Ալ-Իթիհադ ալ-Իսլամի», որն այդպիսով արտահայտում էր համաիսլամական հակումներ։

 

1911-ի վերջում Ջելազի մուսուլմանական գերեզմանատան հետ կապված խնդիրները Թունիսում մեծ ազգայնական ցույցեր հետևանք դարձան։ Բողոքի ակցիաների և անկարգությունների հետևանքով տասնյակ թունիսցիներ և եվրոպացիներ են զոհվել։ Ֆրանսիացիները հայտարարեցին ռազմական դրություն։ Նրանք մեղադրում էին քաղաքական ագիտատորներին։ 1912 թվականին հետագա ցույցերը հանգեցրին Թունիսի տրամվայի հանրաճանաչ բոյկոտին։ Ի պատասխան ֆրանսիական իշխանությունները փակեցին ազգայնական թերթերը և աքսորեցին Թունիսի առաջնորդներին, օրինակ՝ Թալիբիին և Բախ Համբային։ Ավելի ուշ Թալիբին կվերադառնա Թունիս.

Ըստ պրոֆեսոր Նիկոլա Զիադեի, «1906-1910 թթ. ընկած ժամանակահատվածը Թունիսում տեսավ ազգային շարժման որոշակի Լճացում։ Այս Լճացումը կենտրոնացած էր իսլամի շուրջ»։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին (1914–1918 թթ.) թունիսյան «ազգայնականները» զարգացել էին, և դրա հետևորդները հնարավորություն ունեցան հրապարակայնորեն իրենց սահմանել ոչ միայն ներքին, այլև համատարած միտումների և արտաքին իրադարձությունների լույսի ներքո։ Պանիսլամը առաջ էր քաշվել օսմանյան սուլթան Աբդուլհամիդից, և նման գաղափարներ զարգացան նաև Եգիպտոսում և Հնդկաստանում և դիպչեցին Թունիսին։ Պրոտեկտորատի ավելի պահպանողական հակառակորդներն ավելի ուժեղ էին զգում նրա ազդեցությունը։ Հետո 1909 թվականին այս սուլթանը գահընկեց արվեց։ 1924 թվականին Թուրքիայում խալիֆայությունը դադարեցվեց Մուստաֆա Քեմալի կողմից։

"Մտավորականները, բուրժուազիան, գիտնականները, պրոլետարիատը դեմ էին ֆրանսիական վարչակազմին և տնտեսական միջոցառումներին . նրանք պաշտպանեցին իրենց աշխատանքային իրավունքը ներգաղթյալների դեմ. նրանք պահանջում էին իրավական հավասարություն օտարների հետ. նրանք ցանկանում էին պահպանել Թունիսի ինքնիշխանության սկզբունքը»։

Վերոնշյալ նեյսանտ քաղաքական կուսակցության կորիզը վերածվեց «Երիտասարդ թունիսցիների հեղափոխական կուսակցության»։ Ի վերջո, այն դարձավ պարզապես Թունիս ալ-Ֆաթաթ [Երիտասարդ թունիսցիներ]։ Այնուամենայնիվ, 1912-ին ֆրանսիական բռնաճնշումների հետևանքով նրա ղեկավարության կորուստը նվազեցրեց դրա արդյունավետությունը։ Համաշխարհային պատերազմից հետո Թունիս ալ-ֆաթաթը վերածվեց ազատ եզրույթի, որն ընդգրկում էր թունիսյան կարծիքի քաղաքական-մշակութային լայն սպեկտր՝ «կոմունիստներից» մինչև les Vieux Turbans [Հին Թուրբանս]։ 1920-ականներին ի հայտ եկավ նրա ամենակարևոր, ցենտրիստական տարրը՝ նոր դասակարգում, քաղաքական կուսակցությունը, որը կոչվում էր Destour [Սահմանադրություն]։ Դեստուրը «նպատակ ուներ վերականգնել 1861 թվականի Սահմանադրությունը»։.

Բնակիչների դիրքերը

Երբ ֆրանսիական բանակը գրավեց Թունիսը, այնտեղ քիչ եվրոպացիներ էին բնակվում, որոնց մեծ մասը Իտալիայից էր։ 1884 թվականին այտեղ ապրում էին 19000 եվրոպացիներ, որոնց մեծ մասը իտալացիներ էին

1901 թվականին եվրոպացիները 111000 էին, այդ թվում՝ 72600 իտալացի, 24200 ֆրանսիացի և 12000 մալթացի (մալթերեն խոսող մոտակա կղզուց, այն ժամանակ բրիտանական գաղութից)։ Ֆրանսիական կառավարությունը շուտով փորձեց գտնել ուղիներ ֆրանսիական բնակչության թվաքանակն ավելացնելու համար։ Տարբեր առաջարկներ, հիմնականում տնտեսական, սկսեցին առաջարկվել այն քաղաքացիներին, ովքեր տեղափոխվելու էին Թունիս։ Քանի որ Ֆրանսիան ինքն ուներ ավելի բարձր կենսամակարդակ, գրավիչ լինելու համար պոտենցիալ վերաբնակիչների համար խթանները պետք է բավականին զգալի լինեին՝ համեմատած Թունիսի եկամուտների հետ։

 

Չնայած միշտ համեմատաբար փոքր թվով (գագաթնակետին հասնելով մոտ 250,000-ի),Ֆրանսիացի վերաբնակիչները կամ գաղութականները Թունիսում դարձան շատ ազդեցիկ սոցիալական շերտ։ Նրանք համատեղեցին առևտրաարդյունաբերական փորձը և գիտելիքները՝ կառավարության արտոնությունների հետ։ Թեև ոչ բոլոր ֆրանսիացիներն էին հավասարապես բարեկեցիկ՝ հարուստներից մինչև աղքատ, այնուամենայնիվ խմբակային համախմբվածությունը ամուր էր։ Ֆրանսիական կապիտալը ներդրումներ կատարեց այնպիսի գործունեության մեջ, ինչպիսին են հանքարդյունաբերությունը և երկաթուղին, ինչը հանգեցրեց մեծ եկամուտների։ Նրանց կողմից ժամանակակից տեխնոլոգիաների կիրառումը պահանջում էր պատրաստված աշխատուժ, և ֆրանսիացի ներգաղթյալներն անփոփոխ աշխատողներ էին։ Նման հմուտ աշխատատեղերը Թունիսում ամենաբարձր վարձատրվողներից էին։ Բնակիչների տները և քաղաքային թաղամասերը հաճախ կառուցվում էին ֆրանսիական մոդելներով։ Ի վերջո, երկրի ժամանակակից զարգացման մեջ հպարտության և ձեռքբերումներ զգաց և վայելեց նոր գերիշխող ֆրանսիական համայնքը։ Տեղական թունիսցիները որոշ վերաբնակիչների կողմից կարծրատիպեր ստացան որպես սահմանափակ և կողմնակալ, որքան ավելի գյուղական բնիկ բնակչություն, այնքան ավելի պարզունակ կամ շփոթված։ Վերաբնակիչները բաժանվեցին շահագրգիռ խմբերի, որպեսզի պահպանեն իրենց առաջատար դիրքը, պաշտպանեն փող աշխատելու իրենց կարողությունը և Թունիսի համեմատաբար արագ զարգացման աղբյուրը։

Թունիսցիներին դուր չէր գալիս իրենց երկրում երկրորդ կարգի քաղաքացիներ դառնալուց։ Ֆրանսիական հասարակական հարաբերություններում հիմնական կետը, որը կարժանանա Թունիսի օգտին, տնտեսությունն ու վարչակազմը արդիականացնելու ֆրանսիական կարողությունն էր։ Թունիսցիները, սակայն, ցանկանում էին մասնակցել ֆրանսիացիների կողմից կառուցված նոր ձեռնարկությունների աշխատանքին և պարգևներին։ Ի վերջո, ռեզիդենտ ֆրանսիացի ադմինիստրատորների միջև ավելի հեռատես կառավարիչները ներգրավվեցին ֆրանսիական զարգացման ծրագրերի մշակման մեջ, որպեսզի ներառեն Թունիսի ժողովրդի զգալի մասնակցությունը։ Այնուամենայնիվ, ֆրանսիացի այլ ադմինիստրատորներ ավելի շատ հակված էին բիզնեսի և աշխատանքի հնարավորություններ շնորհելու ֆրանսիացի վերաբնակիչներին, ինչպես տեղական քաղաքական պատճառներով, այնպես էլ գաղութային քաղաքականության համար։

 

Սովորաբար, ի պատասխան առաջարկվող ցանկացած տնտեսական զարգացման, ֆրանսիացի վերաբնակիչները կառավարում էին իրենց ազդեցությունը՝ մեծ օգուտներ քաղելու համար։ Շատ ֆրանսիացիների համար նման առավելությունները Թունիսում ապրելու պատճառն էին։ Եթե տեղի ֆրանսիացի ադմինիստրատորը ժամանակ առ ժամանակ նրանց դեմ որոշումներ կյացներ, նրանք կշտապեին դիմել Փարիզում իրենց քաղաքական շփումներին։ Այդ ամենը նրանք խնամքով մշակում էին, օրինակ՝ «Parti-Colonial» մեծ քաղաքական ճնշման խմբի միջոցով։ Բնականաբար, աճող հակամարտություն առաջացավ վերաբնակիչների և թունիսցիների շահերի միջև. պայքար, որն ավելի ու ավելի է սրվում։ ֆրանսիացի պաշտոնյաները, երբեմն անհարմարորեն բաժանվում էին այն հարցում, թե որ կողմ պետք է անցնեն և կոնկրետ ինչպես դա անեն։

Վերաբնակիչները արտահայտել են իրենց տեսակետները քաղաքական և մշակութային ասոցիացիաներում և առևտրային խմբերում։ Թերթեր և ամսագրեր ֆրանսերեն հրատարակվում էին վերաբնակիչների համայնքների կողմից դրանցից էր օրինակ՝ La Tunisie Française-ը։ Այս զանազան ֆորումները հնարավորություն տվեցին անհատ վերաբնակիչին հետևել քննարկումներին, որոնք արտահայտում էին իրենց հույսերն ու անհանգստությունները, կարդալ լրագրողներին հոդվածները, որոնց զեկույցները համահունչ էին իրենց տեսակետներին, և հասկանալ իրենց քաղաքական գործիչների խոսակցությունները, նրանցից յուրաքանչյուրն էլ բարձրացնում էին իրենց համերաշխության ու արդյունավետության հարցը:Ֆրանսիայում վերաբնակիչների շահերը կարող են բազմազան լինել սոցիալական խնդիրների ամբողջ տիրույթում , մինչդեռ Հյուսիսային Աֆրիկայում նրանք միավորվել էին իրենց ընդհանուր առավելություններն ու արտոնությունները պաշտպանելու պայքարի համար։

Այնուամենայնիվ, որոշ ֆրանսիացի վերաբնակիչներ հայտնի դարձան մաղրիբանական քաղաքական նկրտումներին իրենց դիրքով կամ աջակցությամբ։ Թեև կոլոն համայնքի փոքրամասնությանը, նրանց թիվը Թունիսում բավարար էր ֆրանսալեզու Petit Monde հրատարակությանը աջակցելու համար։ Այն ներկայացնում էր հումանիստական հոդվածներ, որոնք փորձում էին անցնել օտարության անդունդը, կարեկցում էին թունիսցիներին և քննարկում էին ինքնակառավարումը։ Այնուամենայնիվ, մյուս երկու կետերը կարող են արհամարհել ցանկացած այդպիսի եվրոպացի, ով խախտել է շարքերը։ Հակառակ կոլոններից մեկը ֆրանսիացի պաշտոնյա, իսկ ավելի ուշ ակադեմիկոս Ժակ Բերկն էր։ Մեկ ուրիշը՝ հայտնի հեղինակ Ալբեր Քամյուն, գիտակցաբար աջակցում էր իր հայրենի Ալժիրին։ Նրա 1942 թվականի «L'Étranger» վեպը նկարագրում էր երիտասարդ ֆրանսիական կոլոնի դիմանկարը, նրա սոցիալական անջատվածությունը, նրա հանցագործությունն ու դատավարությունը:Քամյուն աշխատել է հակամարտող կողմերի միջև փոխըմբռնում ստեղծել:. Նույնիսկ ֆրանսիական գաղթից հետո Բերքը մնաց կապված Մաղրիբի հետ և կապված իր նորանկախ ժողովուրդների հետ։ Բերկին կարողացավ ընդունել նաև ֆրանսիական իրավիճակի բազմաթիվ դեպքերը և դրա շերտավորված ենթատեքստը։ Նա նշում է, որ 1934 թվականի ծանր տնտեսական անհանգստության ժամանակ Թունիսի գաղութները քաղաքական ցույց կազմակերպեցին Գամբետտա այգում և քողարկված երկիմաստությամբ հայտարարեցին.«Մենք սիրում ենք այս երկիրը, մենք սիրում ենք նրա մթնոլորտը, թեկուզ դաժան, և նույնիսկ նրա բնիկներին, որոնց հետ մենք ցանկանում ենք բարեկամական հարաբերություններ հաստատել…»::

Ֆրանսիական քաղաքականություն

Թեև ֆրանսիացիները հաճախ Թունիսում ներկայացնում էին միասնական ճակատ, ներքուստ նրանք իրենց հետ Հյուսիսային Աֆրիկա էին բերել իրենց երկարամյա ազգային ստորաբաժանումները։ Չնայած նման վեճերին, քաղաքական ձախը և քրիստոնեական եկեղեցիներից շատերը ի վերջո համաձայնեցին համագործակցել ֆրանսիական մշակույթի «առավելությունները» Աֆրիկայում և Ասիայում տարածելու համար։ Այնուամենայնիվ, հակագաղութատիրական այլախոհությունը պահպանվեց։ Ֆրանսիացի առաջատար գաղութատեր Ալբեր Սարոն «1935 թվականին ողբում էր, որ ֆրանսիացիների մեծ մասն անտարբեր է մնում գաղութների նկատմամբ»։ Թունիսում ձևավորվեց հիերարխիա՝ առաջին տեղում ֆրանսիական պետության նախագծերն էին, որոնք հետևում էին ֆրանսիացի վերաբնակիչների շահերին։ Ավելի շատ իտալացի վերաբնակիչները ֆրանսիացիների մրցակիցներն էին, որոնք հետագայում դարձան դաշնակիցներ, սակայն մնացին տարբեր։ Թունիսի հրեաները, շատ ընտանիքներ, որոնք բնակվում էին վաղ-անտիկ ժամանակներից, մյուսները՝ համեմատաբար նոր ներգաղթածներ Իտալիայից, հաճախ թվում էր, թե անորոշ դիրք են զբաղեցնում տեղական հաստատված ավանդույթների և նոր եվրոպական արդիության միջև։ Թունիսցի մուսուլմանների մեծամասնությունը ուշադիր հետևում էր ֆրանսիական օկուպանտների վաարչակարգին։ Նրանք առանձնանում էին ֆրանսիական քաղաքականության նկատմամբ իրենց վերաբերմունքով, լինի դա համոզիչ ներդրողներ, չեզոքներ, պահապաններ, իսկ ավելի ուշ քաղաքական հակառակորդներ։

Ֆրանսիական վարչակարգի օրոք խրախուսվում էին տարբեր միջոցառումներ։ Եկեղեցին միսիոներներ ուղարկեց, որոնք ուղղորդվեցին Թունիսի նոր տաճարից, հարավային Սահարայից այն կողմ, որը դարձավ Ֆրանկոֆոն Սև Աֆրիկա, այնտեղ էլ ստեղծվեցին բազմաթիվ միսիոներական համայնքներ։ Այնուամենայնիվ, 1930-ին Թունիսում տեղի ունեցած Հաղորդության համագումարը առաջ բերեց մուսուլմանների հանրային նախատինքը։ Պրոտեկտորատի նախագծերում ներգրավված էին քաղաքացիական ինժեներներ և քաղաքային նախագծողներ, որոնք մշակեցին նախագծեր, ինչից էլ կառուցվեցին բազմաթիվ հանրային բարելավումները։ Սրանք սպասարկում են համայնքի ջրի, կապի, առողջության, սանիտարական մաքրման, ճանապարհորդության և տրանսպորտի կարիքները։ Բարձրացվել է քաղաքացիական հարմարավետությունը։ Բազմապատկվեցին բիզնես և կոմերցիոն հնարավորությունները։

Թունիսի բնակչությունը գնահատում էր նման բարելավումների ներդրումը, սակայն նկատում էր այն առավելությունները, որ Պրոտեկտորատը տալիս էր եվրոպացի եկվորներին։ Համայնքի ղեկավարները սկսեցին դիմել ֆրանսիական պետության ինքնահռչակ հասարակական առաքինություններին, օրինակ՝ droit humane-ին, որպեսզի հավասար վերաբերմունք ստանային ֆրանսիական գաղութների հետ։ Այդուհանդերձ, սկզբում նման դիմումներն ավելի հաճախ հանգեցրին հիասթափության, ավելի ու ավելի շատ, այնքան, որ շատ թունիսցիներ ցինիկ դարձան պրոտեկտորատի պահանջների վերաբերյալ։ Զանգվածային շարժումներ են առաջացել։ Այնուամենայնիվ, ոչ բոլոր ֆրանսիացի պաշտոնյաները չէին արձագանքում։ Ի սկզբանե գաղութային ձեռնարկության հիմնարար բնույթը վիճարկվում էր։ Պաշտպանության օրոք առաջարկվել են տարբեր պատճառներ և/կամ հիմնավորումներ՝ որպես դրա ինքնաբացատրություն՝ եկամուտների և բնական ռեսուրսների, արտահանման շուկաների, մշակութային ընդլայնման և ազգային հեղինակության, կարիերայի հնարավորությունների և աշխատատեղերի համար ժամանող կոլոնների համար, կամ որպես սահման զինվորականների համար։ Ֆրանսիական քաղաքականությունը, փորձելով բավարարել ռացիոնալների բազմազանություն, կարող էր ուշադրությունը փոխել մեկից մյուսը, հաճախ կախված նրանից, թե որ ֆրանսիացի ադմինիստրատորն է կատարել ընտրությունը և անմիջական հանգամանքները։ Որպես բնական արդյունք, ֆրանսիական քաղաքականությունը միշտ չէ, որ հետևողական է եղել։ Պրոտեկտորատի վերջին տասնամյակների ընթացքում տեղի ֆրանսիացի պաշտոնյաները նույնպես ձգտում էին ավելի լավ բավարարել Թունիսի ժողովրդի կարիքները, բողոքները և պահանջները։ Շատ հարցերում պրոտեկտորատը կարող է բախվել իր հակասական նպատակներին և հիմքում ընկած քաղաքական հակամարտություններին, որոնք կհանգեցնեին բարդ որոշումների կամ բանակցությունների կայացման։

Ավանդական արվեստները շարունակվեցին Թունիսում, օրինակ՝ երաժշտության մեջ մալուֆը, որը անդալուզյան ձևն է։ Ինչ վերաբերում է երաժշտության բոլոր ձևերին, ապա առաջին անգամ ձայնագրման տեխնիկայի ներդրումը թույլ տվեց պահպանել երաժշտությունը՝ հետագայում վայելելու և սերունդներին փոխանցելու համար։ Իրոք, կերպարվեստը խթանվեց և մարտահրավեր նետվեց ոչ միայն եվրոպական տեխնոլոգիաների, այլև ֆրանսիական օրինակների և արվեստի տեսությունների կողմից։ Գրականության մեջ, մինչ արաբական պոեզիայի պայմանականությունները շարունակում էին զարգանալ և զարգանալ, այլ գրողներ որդեգրեցին ֆրանսիական գրականության օրինակով նոր ձևեր, ինչպիսին է վեպը։ Պրոտեկտորատի տակ գտնվող թատրոնների կառուցումը նաև մեծացրեց հանրային ներկայացումների հնարավորությունները՝ ինչպես հին թունիսյան ձևերի, այնպես էլ նոր ժանրերի փորձարկումների համար։ Մասնավորապես, լույսի և ձայնի միաժամանակյա գրավման շուրջ ժամանակակից գյուտերը հնարավոր դարձրին արվեստի միանգամայն նոր ձևը՝ կինոն։

Վերսալներ 1919

Կազմակերպված ազգայնական տրամադրությունները թունիսցիների շրջանում, որոնք 1912 թվականին ժողովրդական ցույցերից հետո ֆրանսիացիների կողմից ընդհատակ են մղվել, նորից ի հայտ եկան Մեծ պատերազմից հետո։ Ուղևորվելով դեպի Փարիզ Աբդել Ազիզ Թաալիբին փորձում էր ներկայացնել Վերսալի խաղաղության կոնֆերանսի գործն ընդդեմ պրոտեկտորատի։ Նա նաեւ հրապարակեց իր գիրքը La Tunisie Martyre, որը, ի թիվս այլ բաների, հաստատեց սահմանադրական ծրագիրը, հիմնված 1861-ի նախադեպի հիման վրա։

Խրախուսանքը գալիս էր բազմաթիվ կողմերից։ 1919 թվականին հիմնադրվել է Ազգերի լիգան։ Այստեղ շատ երկրներ քարոզչական աշխատանքներ են իրականացրել ինքնիշխանության համար, այդ թվում՝ Եգիպտոսի Վաֆդիստական Թաֆվիդը (պատվիրակությունը)։ Թուրքիան Աթաթուրքի օրոք մերժեց ՎԵՐՍԱԼԻ սահմանները և հաջողությամբ պայքարեց սեփական պայմաններով իր ազգային անկախությունը հաստատելու համար։ Ռուսաստանում բոլշևիկյան հեղափոխությունը բերեց նոր պետական ուժ, որը զայրացած ընդդիմանում էր միջազգային կարգին և սկսում էր կազմակերպել և ֆինանսավորել դիվերսիոն խմբեր՝ գոյություն ունեցող ռեժիմները տապալելու համար։ Գաղութատիրական կարգերը, թեև նախկինի պես նույն ամրության, լրջորեն ցնցվեց պատերազմի կործանումնեից։ Մարգարեները կարող են նկատել, որ սա գաղութատիրության դարաշրջանի վերջի սկիզբն էր։

Թունիսայի Սահմանադրությունը

Ազգայնականները ստեղծեցին «Դեստուր» (Սահմանադրություն) կուսակցությունը 1920 թվականին։ «Le Destour», պաշտոնական անվանումը եղել է al-Hisb al-Horr Ad-Destouri At-Tounsi կամ Le Parti Libre Concientnelnel Tunisien: Թաալիբին եղել է հիմնադիր անդամ։ Կուսակցությունը ոչ պաշտոնական դաշինք կնքեց բեկի հետ, ինչը զայրացրեց ֆրանսիացիներին։ 1922-ին ֆրանսիացի նոր ռեզիդենտ գեներալ Լյուսիեն Սանիտը փոքր բարեփոխումներ կատարեց. Արդարադատության նախարարությունը Թահիր բ. Խայր Ալ-Դինը և Թունիսի մեծ խորհուրդը, որը զուտ խորհրդատվական էր, և որում ֆրանսիացիները չափազանց ներկայացված էին։ Այս ձախողումը խռովություն է առաջացրել Դեսուր կուսակցությունում։ Ֆրանսիական սպառնալիքի տակ Թաալիբին լքեց Թունիսը 1923 թվականին։ Ազգայնականների ուշադրությունը կենտրոնացած էր տնտեսական խնդիրների վրա 1924 թվականին։ Ստեղծվեց փոխօգնության հասարակություն, որը չդիմացավ ցնցումների ալիքի հետևանքով առաջացած տնտեսական ավերածություններին։ Ֆրանսիական սպառնալիքի ներքո, Թալիբին լքեց Թունիսը 1923 թվականին։ Ազգայնական ուշադրությունը կենտրոնացավ 1924-ին տնտեսական խնդիրների վրա։

The Confection Générale des Travailleurs Tunisiens (CGTT) ստեղծվել է Մամադ Ալիի կողմից Դեսուրս կուսակցության օգնությամբ։ CGTT-ն ազգայնական այլընտրանք էր CGT-ի արմատացած կոմունիստական, ֆրանսիական դաշինք։ Այնուհետև նա մեծ թվով հաջողություններ արձանագրեց թունիսցի աշխատողներին CGT-ի շարքերից։ CGTT-ն ապացուցեց, որ ավելի ագրեսիվ է և ակտիվորեն ներգրավված է Թունիսի հարցերում և ազգայնական քաղաքականության մեջ։ 1924 թվականին պրոտեկտորատը կնքեց իր առաջնորդներին։ «Դեստուր» կուսակցությունն արդեն լքել է իրեն։ 1940-ական թվականներին Ֆարհատ Հահիդն այնուհետև հետևեց օրինակին և կազմակերպեց Թունիսի գլխավոր միությունը (UGTT)՝ արագորեն երկարատև դաշինք կնքելով Նեո-Դուստուրի հետ։

«Նեոդեստուր» կուսակցությունը ստեղծվել է 1934 թվականին՝ Դեզուրի ղեկավարության երկպառակությունների պատճառով։ Հաբիբ Բուրգիբան և մյուսները այն հաստատել են որպես Դեստրայի սկզբնական ոգու հաջորդ սերնդի շարունակությունը։ Ավելի ուշ ֆրանսիական իշխանությունները ձերբակալեցին իրենց առաջնորդներին և հետապնդեցին Նեո Կոդիին՝ նվազեցնելով նրա ներկայությունն ու արդյունավետությունը։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

Ինչպես առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ թունիսցիների զորքերը տեղափոխվեցին Ֆրանսիա, այնպես է նրանք Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ՝ գերմանական բանակների դեմ կռվելու համար։ Երեք հետևակային գունդ մեկը մյուսի հետևից իջավ Մարսել՝ սկսած 1940 թվականի մարտից և մտավ Ֆրանսիայի ճակատամարտ։ Ֆրանսիացիների պարտությունից հետո նրանք սեպտեմբերին վերադարձան Թունիս։ Այնուամենայնիվ, թունիսյան ստորաբաժանումները կրկին կռվեցին։ 1942 թվականի նոյեմբերին ֆրանսիական զորքերը Թունիսում գործում էին դաշնակիցների կողմից։ Թունիսի զորքերը ֆրանսիական դրոշի ներքո այնուհետև Թունիսում կռվեցին գերմանական և իտալական բանակների դեմ։ Հետագայում թունիսյան ստորաբաժանումները միացան դաշնակիցների Իտալիա ներխուժմանը` մտնելով Հռոմ; հետո նրանք կռվեցին Ֆրանսիայի ազատագրման համար։ Պատերազմի ավարտին 1945 թվականին թունիսցիները հյուծված էին նաև Շտուտգարտում։

1940 թվականին Ֆրանսիայի անկումից անմիջապես հետո, Թունիսի ֆրանսիական իշխանությունները աջակցեցին Վիշիի ռեժիմին, որը շարունակում էր կառավարել Ֆրանսիայի հարավային նահանգները գերմանական ուժերին կապիտուլյացիայից հետո։Շատ թունիսցիներ որոշակի բավարարվածություն զգացին Ֆրանսիայի պարտությունից։ 1942 թվականի հուլիսին Հուսեյնիդների գահին բարձրացավ Մոնսեֆ բեյը։ Նա անմիջապես ազգայնական դիրք բռնեց՝ պաշտպանելով Թունիսի իրավունքները Վիշիի կողմից նշանակված նոր ռեզիդենտ գեներալի դեմ։ Նա շրջել է երկրում՝ բեյլիկ արձանագրությամբ բարելավումներ կատարելով։ Շուտով դառնալով շատ հայտնի՝ որպես թունիսցիների նոր ձայն, Մոնսեֆ բեյը ստանձնեց Դեստուր և Նեո Դեստուր կուսակցությունների առաջնորդը, որոնք դեռևս փաստացիորեն ճնշվում էին ֆրանսիացիների կողմից։

 

Ալեքսանդրիայի մոտ, Եգիպտոսում, գերմանացի գեներալ Էրվին Ռոմելը, չունենալով պաշարներ և համալրումներ՝ 1942 թվականի նոյեմբերին պարտվեց Ալ-Ալամեյնի վճռական ճակատամարտում բրիտանացի գեներալ Բեռնարդ Մոնտգոմերիի նոր համալրված ուժերին։ Մարտերն ավարտվեցին 1942 թվականի նոյեմբերի 4-ին։ Դրան հաջորդեց քարոզարշավը Թունիսում։ Նոյեմբերի 7-ին դաշնակիցները ամերիկացի գեներալ Դուայթ Էյզենհաուերի հրամանատարությամբ ամֆիբիական վայրէջք կատարեցին Մարոկկոյում («Ջահ» օպերացիա)։ Մինչդեռ գերմանական Afrika Korps-ը իտալական բանակի հետ Եգիպտոսից արևմուտք նահանջեց դեպի Թունիս և պաշտպանական դիրքեր գրավեց Գաբեսից հարավ գտնվող Մարետ գծում:Բրիտանացին հետևում էր նրան։ ուժեղանալով՝ Աֆրիկյան կորպուսը որոշակի հաջողություն ունեցավ «կանաչ» ամերիկացիների և «ազատ ֆրանսիացիների» դեմ՝ առաջ շարժվելով արևմուտքից։ Սա թույլ տվեց գործողություններ իրականացնել բրիտանացիների դեմ Մարետ գծի երկայնքով, որոնք, ի վերջո, ձախողվեցին, հնարավոր է, որ Ultra-ի խափանումների պատճառով։ Դաշնակիցները ճեղքեցին առանցքի գծերը և դաշնակիցների ինտենսիվ օդային արշավը ստիպեց Աֆրիկյան կորպուսին հանձնվել 1943 թվականի մայիսի 11-ին։ Գեներալ Մեսեի իտալական բանակը վերջին հուսահատ ճակատամարտը մղեց Բոն հրվանդանում և Էնֆիդավիլում և երկու օր անց հանձնվեց։ Ավելի ուշ այդ տարի Թունիսը դարձավ Սիցիլիա ներխուժման բեմական տարածք։ Գեներալ Էյզենհաուերը հետագայում գրեց Թունիսի օկուպացիայի մասին (ըստ երևույթին հակագաղութային քաղաքականության հետևում, բայց դեռ փոխզիջման գնաց). «Մենք հեռու ենք նվաճված երկիր կառավարելուց, մենք միայն փորձել ենք ստիպել աստիճանաբար ընդլայնել կառավարման բազան՝ բոլոր ներքին գործերը ժողովրդի վերահսկողությանը հանձնելու վերջնական նպատակով»։

1942 թվականի վերջին Մարոկկոյում դաշնակիցների ժամանումից հետո Վիշիի Ֆրանսիայի և Թունիսի կառավարությունները գերմանական ուժերի կողմից հափշտակվեցին։ Այս ժամանակահատվածում (1942 թվականի նոյեմբերից մինչև 1943 թվականի մայիս) Մոնսեֆ բեյը «խոհեմաբար հրաժարվեց նրանց կողմը բռնել»։ Այնուամենայնիվ, նա օգտագործեց բոլոր լծակները, որոնք կարող էր օգտագործել 1881 թվականից ի վեր Թունիսի առաջին կառավարությանը նշանակելու համար, որը հաշվի էր առնում երկրի այն ժամանակվա քաղաքական դաշտը և պարունակում էր դաշնակցամետ որոշ տարրեր։ Ավելի ուշ, դաշնակիցների հաղթանակով և դաշնակիցների վերահսկողության հաստատմամբ, ֆրանսիական շարասյուները սկսեցին կեղծ կերպով դատապարտել Մոնսեֆ բեյին որպես գերմանացի համագործակից՝ ձգտելով նրա անհապաղ հեռացմանը. նրանք խաղաղվեցին։«1943-ի վերջին Մուսիֆ բեյը տապալվեց ֆրանսիացիների կողմից՝ թշնամու հետ համագործակցելու պատրվակով։"

Հաբիբ Բուրգիբային՝ Նեոդեստուր կուսակցության առաջատար գործիչ, բանտարկված Վիշի Ֆրանսիայում, գերմանացիները տարան Հռոմ և այնտեղ տոնեցին Թունիսում իտալական հետագա նախագծերը. այնուհետ նա հայրենադարձվել է Առանցքի կողմից գրավված իր հայրենիք։ Բայց Բուրգիբան մնաց անկախության կողմնակից, բայց ոչ հակաֆրանսիական (նրա կինը ֆրանսիացի էր)։ Այնուամենայնիվ, Թունիսում Դեստուրի գերմանամետ առաջնորդներից ոմանք պատրաստ էին աշխատել Երրորդ Ռեյխի հետ՝ չնայած Բուրգիբայի համառ նախազգուշացումներին։ Պատերազմից հետո Բուրգիբայի ամերիկյան կապերը կարողացան մաքրել նրան կոլաբորացիոնիզմի կեղծ մեղադրանքներից։ Այնուհետև նրա հայրենակից Սալահ Բեն Յուսեֆի և այլոց հետ սկսվեց «Նեոդեստուր» քաղաքական կազմակերպության վերականգնումը։

Հետպատերազմյան համատեքստ

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ֆրանսիացիներին հաջողվեց վերականգնել վերահսկողությունը Թունիսի, ինչպես նաև Հյուսիսային Աֆրիկայի այլ կառավարվող տարածքների վրա։ Սակայն ազգային անկախության համար պայքարը շարունակվեց ու սրվեց։ Այս երևույթը հատուկ չէր Թունիսին կամ Հյուսիսային Աֆրիկային։ Առանձին կազմակերպված անկախության շարժումները լայն տարածում էին ստանում ողջ Ասիայում և Աֆրիկայում։

 

 

Խորհրդային Միության՝ իր իբր «հակագաղութատիրական» գաղափարախոսությամբ, բարձրացել է պատերազմում առաջնային հաղթողի դիրքը։ Նրա դոկտրինները պահանջում էին կոշտ դատողություն Հյուսիսային Աֆրիկայում գտնվող ֆրանսիացիների նկատմամբ։ Այս ուղղությամբ շարունակեցին գրողները, ովքեր գուցե կոմունիստ չեն եղել։ Ֆրանսիական ներկայության ժամանակ մաղրիբանական դիմադրությունը արտահայտվեց ավելի սուր և մարտական ձևով, քանի որ անկախության շարժումներն ուժեղացան։ Հատկապես դառը մեղադրանքի մեջ էին Ալժիրի խորհրդանշական, հակագաղութատիրական գրող Ֆրանց Ֆանոնի ստեղծագործությունները։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները, պատերազմից հետո մյուս խոշոր հաղթողն ու կառավարողը, նույնպես արտահայտեց դիրքորոշում գաղութների շարունակական գոյության դեմ՝ չնայած եվրոպական գաղութատիրական պետությունների հետ դաշինքի մեջ մնալուն։ Այնուամենայնիվ, պատերազմի ավարտից մի քանի տարի հետո Սիրիան, Լիբանանը և Եգիպտոսը անկախացան, ինչպես նաև Հնդկաստանը և Պակիստանը, Շրի Լանկան, Բիրման, Ինդոնեզիան և Ֆիլիպինները։

1945 թվականին Կահիրեում ստեղծվեց Արաբական լիգան, որը շուտով ներառում էր Եգիպտոսը, Իրաքը, Հորդանանը, Լիբանանը, Սաուդյան Արաբիան, Սիրիան և Եմենը։ Շուտով Դեստուրի Հաբիբ Բուրգիբան գաղտնի ճանապարհորդեց Կահիրե, որտեղ նա բնակություն հաստատեց՝ առաջ մղելով քաղաքական գործերը, օրինակ՝ Մաղրիբի ազատագրման կոմիտեն։ Ինչպես Ազգերի լիգան ոգեշնչել էր ազգային խղճի զարթոնքի աճը հպատակ ժողովուրդների շրջանում Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, այնպես էլ եղավ Միացյալ ազգերի կազմակերպության հիմնադրումը Սան Ֆրանցիսկոյում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո։ ՄԱԿ-ը տրամադրեց ֆորում, որտեղ ազգերի անկախության հարցը կարող էր առաջ քաշվել «համաշխարհային հասարակական կարծիքի» դեմ։ Ուստի Թունիսում անկախության համար պայքարը դարձավ գլոբալ խոսակցության առարկա։

Քաղաքական պայքար

 

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Հաբիբ Բուրգիբայի և Սալահ բեն Յուսուֆի ղեկավարությամբ վերածնվեց Նեոդեստուր կուսակցությունը։ Բուրգիբան արդեն ապահովել է ազգային արհմիության՝ Թունիսի ընդհանուր արհմիության (UGTT) աջակցությունը։ Դա Համադաշնության Թունիսի արհմիությունների կարճատև կազմակերպության (CGTT) իրավահաջորդն էր, որը ֆրանսիացիները ջախջախեցին 1924 թվականին։ 1940-ական թվականներին Ֆարհատ Խաչեդը հետևեց CGTT-ի առաջնորդությանը և կազմակերպեց UGTT-ն, որը ազգայնական էր և կապ չուներ կոմունիստների գլխավորած ֆրանսիական CGT արհմիության հետ։ Շուտով UGTT-ն ամուր դաշինք կնքեց Neo-Dustour-ի հետ։ Որպես կուսակցության գլխավոր քարտուղար՝ Բեն Յուսուֆը վարում էր այն բոլոր թունիսցիների համար բացելու քաղաքականությունը։ Նա դաշինքներ ստեղծեց խոշոր առևտրային շահերի հետ՝ Զեյթունա մզկիթի ակտիվիստների և բեկի աջակցությունը վայելող համաարաբական խմբերի հետ։

1950 թվականին Փարիզում Բուրգիբան ֆրանսիական կառավարությանը ներկայացրեց աստիճանական անկախության ծրագիր։ Ֆրանսիացիները, ի վերջո, անցան սահմանափակ բարեփոխումների, օրինակ, երբ ազգայնականը կստանար օրենսդիր խորհրդում տեղերի կեսը, իսկ մյուս կեսը կմնար ֆրանսիացի վերաբնակիչներին։ 1954 թվականի ընթացքում զգալի առաջընթացի բացակայության պատճառով թունիսցիների զինված խմբերը, որոնք կոչվում էին ֆելագա, սկսեցին հավաքվել և իրականացնել ֆրանսիական տիրապետության դեմ դիմադրության գործողություններ՝ սկսած լեռներում հարձակումներից։

Թունիսցիներն իրենց ազգային պայքարը համակարգում էին Մարոկկոյի և Ալժիրի անկախության շարժումների հետ, թեև Թունիսը կարծես ավելի լավն էր իր ազգայնական ուժերը մոբիլիզացնելու առավել նուրբ կետերում։ Մարոկկացի պրոֆեսոր Աբդուլլահ Լարուին ավելի ուշ գրեց Մաղրիբի երեք տարբեր երկրներում անկախության շարժումների սոցիալական և պատմական նմանությունների մասին։

Ներքին հակամարտություններ

Ֆրանսիայի հետ Թունիսի հետագա բանակցությունների ընթացքում հակամարտություն բռնկվեց Neo-Destour-ի հակառակորդ առաջնորդների միջև։ Հաբիբ Բուրգիբան առավելություն տեսավ միջանկյալ ինքնավարություն ընդունելու մեջ՝ նախքան լիարժեք անկախության վերջնական մղումը։ Սալահ բեն Յուսուֆը պահանջեց ոչ պակաս, քան անհապաղ լուծում վերջնական մրցանակի համար։ Շարժման վերահսկողության համար հաջորդած քաղաքական մրցավեճում Բուրգիբային հաջողվեց լավագույնս հաղթել Բեն Յուսուֆին, որն ի վերջո հեռացվեց Նեոդուստուրից։ Այնուհետև նա մեկնել է Թունիսից՝ բնակություն հաստատելու Կահիրեում.

Վերջնական բանակցություններ

Ի վերջո, բախվելով Վիետնամի Dien bien Phu-ում միաժամանակյա պարտությանը և Ալժիրում հեղափոխության վերելքին, Ֆրանսիան համաձայնեց Թունիսում պրոտեկտորատի ավարտին։ Անկախության համար տասնամյակներ տեւած պայքարում նեոդեստուրների առաջնորդները կարողացան մանևրել և նրբանկատորեն ձեռք բերել Թունիսի անկախությունը։

Ֆրանսիայի դուրսբերումը

Թունիսում Ալբերտ Մեմմին ավելի քիչ հուզական տեսակետ էր արտահայտել, քան Ֆանոնինը,բայց, այնուամենայնիվ, նա ոչ այնքան համակրելի էր, եթե ոչ այնքան կոշտ է գնահատում բազմաթիվ ֆրանսիացի վերաբնակիչներին։ Նա գրում է հաստ աղիքի մասին, որ եթե «իր կենսամակարդակը բարձր է, դա պատճառը գաղութացվածների ցածր մակարդակն է»։ Մեմմին նկարագրում է վերաբնակչի նյութական դրդապատճառներն ու ինքնությունը.

«Գաղութ տեղափոխվելու հետ կապված փոփոխությունը առաջին հերթին պետք է զգալի շահույթ բերի…Դուք գնում եք գաղութացման, քանի որ աշխատատեղերը երաշխավորված են, բարձր աշխատավարձ, կարիերան ավելի արագ և բիզնեսը ավելի շահավետ։ Երիտասարդ շրջանավարտին առաջարկվում է պաշտոն, պետական ծառայողին ավելի բարձր կոչում, գործարարին էապես ցածր հարկեր, արդյունաբերող հումք և աշխատուժ՝ գրավիչ գներով»։ ***Միգուցե հետագայում «հաճախ լսում ենք, թե ինչպես է նա բարձրաձայն երազում. ևս մի քանի տարի, և նա կթողնի այս եկամտաբեր քավարանը և տուն կգնի իր երկրում»։ *** Այնուհանդերձ, եթե իրականում «մի օր նրա կենսապահովումը տուժում է, եթե «իրավիճակները» իրական վտանգի տակ են, ապա վերաբնակիչը վտանգված է զգում և այս անգամ լրջորեն մտածում է իր հողըվերադառնալու մասին »։

Սա ներկայացնում է հաստ աղիքի բավականին մռայլ դիմանկարը նրա մոտալուտ ողբերգությունից առաջ։ 1956 թվականին Թունիսի անկախության ձեռքբերումից հետո նոր ինքնիշխան ռեժիմը սկսեց տարբերել իր քաղաքացիներին Թունիսում ապրող օտարերկրացիներից։ Կանգնած լինելով էկզիստենցիալ ընտրության առաջ՝ ֆրանսիացիների մեծ մասը, ներառյալ ընտանիքները, որոնք սերունդներ 7արունակ ապրել են Թունիսում, այնուհետև պայմանավորվեցին վերադառնալ իրենց «սեփական հող»։ Թունիսցիները զբաղեցրել են իրենց թափուր տեղերը. «1955-1959 թվականներին 170,000 եվրոպացիներ՝ ընդհանուրի մոտ երկու երրորդը, լքել են երկիրը»։ Այս աղետալի ավարտը հերքում է ֆրանսիական դարաշրջանի խառը, բայց ոչ անբարենպաստ արդյունքները։ Ժակ Բուրկը գրում է. «Պետք է ավելի շատ առաջընթաց գրանցել, շատ տառապանքներ կրել, նախքան կողմերից մեկը համաձայնվի [պատմության մեջ] ճանաչել մյուսին»։ Ավելի ուշ Բերկը զգուշացնում է, որ պետք է «զերծ մնալ մակերեսային անախրոնիստական դատողություններից, երբ հաշվի ենք առնում անցյալ դարաշրջանի իրերն ու մարդկանց»։