Յակուտսկ

Քաղաք
Յակուտսկ
յակուտ.՝ Дьокуускай
Դրոշ Զինանշան
Ռուս-ասիական բանկի վերականգնված շինությունը
Երկիր	Ռուսաստան
Երկրամաս	ՅակուտիաՅակուտիա
Ներքին բաժանում	8 օկրուգ, քաղաքային օկրուգը ներառում է 7 քաղաքամերձ գյուղ
Ղեկավար	Այսեն Սերգեևիչ Նիկոլաև
Հիմնադրված է	1632 թ.
Տվյալ կարգավիճակում	1643 թվականից
Մակերես	122 կմ²
ԲԾՄ	95 մ
Կլիմայի տեսակ	խիստ ցամաքային
Պաշտոնական լեզու	ռուսերեն
Բնակչություն	▲311 760 մարդ (հունվարի 1, 2018)
Ազգային կազմ	յակուտներ` 47 %, ռուսներ` 38 %, այլ` 15 %
Կրոնական կազմ	ուղղափառներ, կաթոլիկներ, մուսուլմաններ, այլ
Ժամային գոտի	UTC+9
Հեռախոսային կոդ	4112
Փոստային ինդեքս	677ххх
Փոստային դասիչ	677000–677999
Ավտոմոբիլային կոդ	14
Պաշտոնական կայք	якутск.рф
Յակուտսկ Վիքիպահեստում

Քաղաքի օրը նշվում է սեպտեմբերի 14-ին։

 

1632 թվականի սեպտեմբերի 25-ին ենիսեյան հարյուրապետ Պյոտր Բեկետովի ջոկատը, ուսումնասիրելով Լենա գետի ափը, աջ ափին` ներկայիս Յակուտսկի գտնվելու վայրից 70 կմ ներքև, հիմնադրեց Յակուտյան բերդաքաղաքը։ Հենց սկզբից բերդաքաղաքը բազմամարդ էր։ Նրա կայազորում ներառված էր 300 կազակ։ 1634 թվականին այն պաշարվեց յակուտների կողմից։ 1635 թվականին տեղացի կազակները իրավունք ստացան կոչվել յակուտյան կազակներ։ 1638 թվականին բերդաքաղաքը դարձավ նորաստեղծ Յակուտական վոյեվոդության կենտրոնը։ 1642-1643 թվականներին բերդաքաղաքը տեղափոխվեց ներկայիս վայր` Թույմաադայի հովիտ։

Վերանվանվել է Յակուտսկ 1643 թվականին։ Լինելով ամբողջ Լենայի շրջանի ռազմական-վարչական և առևտրական կենտրոնը` Յակուտսկը ենթարկվում էր Սիբիրյան նահանգին, իսկ 1822 թվականից` Արևելասիբիրյան գեներալ-նահանգապետությանը։ 1822 թվականին Յակուտսկը դարձավ մարզային քաղաք, իսկ 1851 թվականին ստացավ ինքնուրույն երկրամասի կարգավիճակ` Յակուտսկ կենտրոնով։

 

Յակուտսկի առավել ակտիվ զարգացումը կապված է Իվան Կրաֆտի նահանգապետության շրջանի հետ (1907—1913)։ Քաղաքում կառուցեցին էլեկտրակայան, հեռախոսային կայան, բացվեց թանգարան, հիմնվեց Ռուսական աշխարհագրական ընկերության մասնաճյուղ։

Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին քաղաքում էր գտնվում Ալսիբի օդային երթուղու կառավարումը, որով ԱՄՆ-ից ինքնաթիռներ էին տեղափոխում։

1922-1991 թվականներին Յակուտսկը Յակուտական ինքնավար սովետական սոցիալիստական հանրապետության մայրաքաղաքն էր։ 1991 թվականից Յակուտսկը Սախայի հանրապետության մայրաքաղաքն է։

Քաղաքը տեղակայված է Թույմաադայի հովտում` Լենա գետի ձախ ափին, միջին հոսանքում։ Գտնվում է հյուսիսային լայնության 62 աստիճանի զուգահեռականից փոքր-ինչ հյուսիս, ինչի արդյունքում ամռանը դիտարկվում է սպիտակ գիշերների տևական ժամանակահատված, իսկ ձմռանը (դեկտեմբերին) օրվա մեջ լուսավոր է լինում 3-4 ժամ։ Քաղաքի մակերեսը կազմում է 122 կիլոմետր քառակուսի։ Յակուտսկը Հավերժական սառցույթի շրջանում տեղակայված ամենամեծ քաղաքն է։

Մակերևույթ

 

Յակուտսկը տեղակայված է հարթավայրային շրջանում։ Քաղաքի տարածքում կան շատ լճեր։ Ափերը ավազոտ են, ծանծաղուտներում աճում են եղեգներ։ Լենայի ձախ հիմնական ափը Թույմաադայի հովիտ է հասնում մեծ խորշով, որի բարձրությունը հասնում է շուրջ 100 մետրի։ Քաղաքի կողմից այդ զառիթափերը հիշեցնում են լեռնաշղթա։ Դրա մի հատվածն էլ կազմում է Չոչուր Մուրան լեռը։

Յակուտսկի կենտրոնական մասը Լենա գետի հունից առանձնանում է խոտածածկ ընդարձակ հարթավայրով, այսպես կոչված «Կանաչ մարգագետնով», որը հանդիսանում է Լենայի հովտամասը և ողողվում է դրա ջրերով։

Կլիմա

Քաղաքի կլիման խիստ ցամաքային է, տեղումների ոչ մեծ քանակով։

• Տարեկան միջին ջերմաստիճանը` −8,8 °C
• Քամու տարեկան միջին արագությունը` 1,7 մ/ս
• Օդի տարեկան միջին հարաբերական խոնավությունը` 69 %

Յակուտսկում ձմեռը խստաշունչ է, հունվարին միջին ջերմաստիճանը կազմում է -40 °C, երբեմն կարող է գրանցվել մինչև -60 °C (վերջին անգամ այդպիսի ջերմաստիճան գրանցվել է 1951 թվականի հունվարի 2-ին)։ Ձմեռը տևում է հոկտեմբերից մինչև ապրիլ ներառյալ, գարունը և աշունը շատ կարճատև են։ Ձնհալը դեկտեմբերից մարտն ընկած ժամանակաշրջանում բացառվում է։

Ամռանը բնորոշ է տեղումների ոչ մեծ քանակություն և հաճախ` շատ շոգ։ Ջերմաստիճանը կարող է բարձրանալ մինչև +40 °C, ինչը հյուսիսային քաղաքի համար շատ բարձր ցուցանիշ է։ Յակուտսկի տարեկան ամպլիտուդը երկրագնդի վրա ամենախոշորներից է, գերազանցում է 100 °C (102,8 °C)։

 

 

 

2016 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ բնակչության քանակով քաղաքը գտնվում էր 67-րդ տեղում Ռուսաստանի Դաշնության 1112 քաղաքների շարքում:

1726 թվականին, երբ Յակուտսկով անցնում էր կամչատական առաջին էքսպեդիցիան, այնտեղ հաշվվում էր, ինչպես իր մատյանում նշել է լեյտենանտ Ալեքսեյ Չիրիկովը, ռուսական 300 բակ, իսկ քաղաքի մերձակայքում կար 30 000 յակուտ։

Վերջին մարդահամարի արդյունքներով Յակուտսկի բնակչության թիվը երկու ցուցակագրումների (2002 և 2010) արդյունքում ավելացել է 20,1 տոկոսով։

1990-ական թվականների սկզբից նկատվում է հանրապետության շրջաններից դեպի Յակուտսկ ակտիվ միգրացիա։ 1990-ականների սկզբից մինչև 2000-ականների սկիզբը տեղի էր ունենում ռուսախոս բնակչության հոսք. ներկայումս բնակչության ռուսախոս բաժինը մնում է գրեթե անփոփոխ։ 2000-ականներից սկսած` նկատվում է միգրացիա Միջին Ասիայից, Կովկասից և Չինաստանից։

Յակուտսկի բնակչության թիվը աճում է` ի հաշիվ բնական աճի և միգրացիայի։ Ծագում է խնդիր` բնակչությանն ապահովել անհրաժեշտ ապրուստով, մանկապարտեզներով, դպրոցներով և հիվանդանոցներով։

Բնակչության կազմ

Յակուտսկը բազմազգ քաղաք է։ Մեծամասնություն են համարվում յակուտները (141 հազար) և ռուսները (113 հազար)։ Քաղաքում ապրում են նաև բուրյաթներ, ուկրաինացիներ, բաշկիրներ, թաթարներ, չեչեններ, ինգուշներ, օսեր, ղրղզներ, լեհեր, լիտվացիներ, դաղստանցիներ, էվենկներ, ուզբեկներ, տաջիկներ, հայեր, մոլդովացիներ, հաներ, կորեացիներ։

2004 թվականի նոյեմբերի 3-ին Սախայի Հանրապետության պետական ժողովի որոշման հիման վրա Մարխի և Կանգալասի ավանները ներառվեցին Յակուտսկի քաղաքային սահմանագծում։

Յակուտսկի քաղաքային կազմի մեջ մտնում են Մագան, Տաբագա, Հին Տապագա, Խատասի, Տուլագինո, Կապիտոնովկա, Կիլդյամցի, Սիրդախ, Պրիգորոդնոե, Վլադիմիրովկա գյուղերը։

Սախայի հանրապետության` 2004 թվականի նոյեմբերի 30-ի օրենքով վճռվել է, որ Ժատայը հանդիսանում է ինքնուրույն և միակ մունիցիպալ կառույցը, որը չի մտնում Յակուտսկ քաղաքի քաղաքային օկրուգի կազմի մեջ։

Վարչական օկրուգներ և միկրոշրջաններ

 

1. Ավտոդարոժնի օկրուգ (ռուս.՝ Автодорожный округ)
2. Գագարինսկի օկրուգ (ռուս.՝ Гагаринский округ)
3. Գուբինսկի օկրուգ (ռուս.՝ Губинский округ)
4. Օկտյաբրսկի օկրուգ (ռուս.՝ Октябрьский округ)
5. Պրոմիշլեննի օկրուգ(ռուս.՝ Промышленный округ)
6. Սայսարսկի օկրուգ (ռուս.՝ Сайсарский округ)
7. Ստրոիտելնի օկրուգ (ռուս.՝ Строительный округ)
8. Ցենտրալնի օկրուգ (ռուս.՝ Центральный округ)
9. Մարխի միկրոշրջան (ռուս.՝ микрорайон Марха)
10. Կանգալասի միկրոշրջան (ռուս.՝ микрорайон Кангалассы)

 

Դպրոցներ, լիցեյներ և գիմնազիաներ

Բարձրագույն և միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատություններ

Գիտական կենտրոններ

• Ռուսական գիտությունների ակադեմիայի սիբիրյան բաժանմունքի յակուտական գիտական կենտրոնի գիտական ինստիտուտներ
• Համալիր բժշկական խնդիրների յակուտական գիտական կենտրոն
• Յակուտական գիտագործնական կենտրոն

 

 

Ստեղծագործական միություններ

• Սախայի Հանրապետության գրողների միություն
• Սախայի Հանրապետության նկարիչների միություն
• Սախայի Հանրապետության թատերական գործիչների միություն
• Սախայի Հանրապետության ճարտարապետների միություն

Թատրոններ

• Պ.Ա.Օյունսկու անվան ակադեմիական թատրոն
• Ռուսական դրամատիկական թատրոն (Յակուտսկ)
• Սախայի Հանրապետության օպերայի և բալետի պետական թատրոն
• Սախայի Հանրապետության էստրադայի պետական թատրոն
• Սախայի Հանրապետության պատանի հանդիսատեսի թատրոն
• Սախայի Հանրապետության պարի ազգային թատրոն
• Թատրոն Օլոնխո

Կրկես

• Սախայի Հանրապետության պետական կրկես

Թանգարաններ

• Հյուսիսի ժողովուրդների պատմության և մշակույթի յակուտական պետական միացյալ թանգարան
• Ազգային գեղարվեստական թանգարան
• Մամոնտի թանգարան
• Դրամագիտական թանգարան պետական համալսարանում
• Պ.Ա.Օյունսկու անվան գրականագիտական թանգարան
• «Յակուտիայում քաղաքական հղման պատմություն» տուն-թանգարան
• Հնագիտության, ազգագրության և բարձրագույն դպրոցի թանգարան
• Յակուտիայի կապի պատմության թանգարան
• Յակուտիայի ժողովուրդների երաժշտության և ֆոլկլորի թանգարան
• Արևմտաեվրոպական արվեստի պատկերասրահ

Գրադարաններ

• Ա.Պ.Հայդարի անվան մանկական գրադարան
• Գիտական գրադարան
• Սախայի Հանրապետության ազգային գրադարան
• Հանրապետական գրադարան կույրերի համար
• Վ.Գ.Բելինսկու անվան քաղաքային կենտրոնական գրադարան

• Ազգային պետական կինոընկերություն «Սախաֆիլմ»
• Սախայի Հանրապետության պետական ֆիլհարմոնիա
• Մշակույթի և հանգստի այգի
• Յակուտական կենդանաբանական այգի

Էներգետիկա

• Յակուտական ՊՇԷԿ
• Յակուտական ՋԷԿ

Արդյունաբերություն

 

Լինելով շրջանի վարչական և մշակութային կենտրոնը՝ Յակուտսկը չունի շատ զարգացած արդյունաբերություն։ Հիմնական բնագավառները ապահովում են քաղաքի կենսագործունեությունը։ Կեսից ավելին (53,3 %) բաժին է ընկնում ջերմաէներգետիկ համալիրի արտադրանքին, 17,7 % - ը՝ սննդային արդյունաբերությանը, 11,1 % - ը՝ ալմաստի երեսակմանը, 4,3 % - ը՝ շինարարական նյութերի արդյունաբերությանը, 3,2 % - ը՝ մետաղամշակմանը։ Առավել մեծ ձեռնարկություններն են.

• Յակուտական հացի գործարան
• Յակուտական թռչնաֆաբրիկա
• Կանգալասյան ածխի հանք
• Մարծինյան շինարարական նյութերի գործարան
• Շինարարական նյութերի և կոնստրուկցիաների յակուտական կոմբինատ
• Տնաշինական կոմբինատ
• Յակուտական գազավերամշակման գործարան
• Մետաղական կոնստրուկցիայի գործարան
• Փայտասղոցարան
• Սախաբազալտ

Առևտուր

Յակուտսկը Յակուտիայի առևտրի և բիզնեսի մեծագույն կենտրոնն է։ Ձեռնարկատիրությունը կազմում է քաղաքի տնտեսության հիմքը։ Աշխատունակ քաղաքացիների գրեթե 60 % - ը, ինչպես նաև հանրապետության շրջաններից և այլ երկրներից ներգաղթածների մեծ մասը զբաղված է առևտրի և ծառայությունների ոլորտում։ Քաղաքում կա մի քանի շուկա (Ստրոիտելնի, Սայսարի, Կրիտի, Ստրոիտելնի, Ավտորինոկ), առևտրի կենտրոններ, խանութներ և կրպակներ։ Կոմերցիոն ծառայությունների ոլորտում ներկայացված են ավտոսրահներ, սրճարաններ, հյուրանոցներ, գեղեցկության սրահներ, մասնավոր պոլիկլինիկաներ, լվացքատներ, անշարժ գույքի գործակալություններ, շինարարական և տրանսպորտային ընկերություններ։

 

Քաղաքում գործում է գետային նավահանգիստ։ Երկաթուղային տրանսպորտի բացակայության պայմաններում բեռնափոխադրման մեծ մասն իրականացվում է հենց նավահանգստի միջոցով։ Բացի այդ, ջրային մարդատար տրանսպորտը քաղաքը կապում է Լենայի ավազանի այլ բնակավայրերի հետ։ 2008 թվականին տնտեսական և տեխնիկական պատճառներով դադարեցվեցին կանոնավոր ռեյսերը դեպի Խանդիգա։

Ավտոմոբիլային տրանսպորտով հասնել Յակուտսկ դժվար է. А360 «Լենա» դաշնային մայրուղին հասնում է մինչև Նիժնի Բեստյախ ավան, որը տեղակայված է Լենայի աջ ափին՝ Յակուտսկի դիմաց։ Յակուտսկի հետ կապն ամռանն իրականացվում է բեռնամարդատար լաստերի, ձմռանը (դեկտեմբեր - ապրիլ)՝ գետի սառույցի միջոցով, սառցահոսանքի և սառցակալման շրջանում տեղափոխումը հնարավոր է միայն օդային ուղիներով։

Մինչև վերջերս ճանապարհները հիմնականում ունեին մանրախճային մակերես, սակայն վերջին շրջանում իրականացվում են մայրուղու վերականգնման և ասֆալտապատման մասսայական աշխատանքներ։ 2007 թվականին «Վիլյույ» ավտոճանապարհն ընդգրկվեց դաշնային ճանապարհների ցանկում, թեև փաստացի այդպիսի ճանապարհ գոյություն չունի։

Ավիատրանսպորտ

Քաղաքում գործում է երկու օդանավակայան.

• «Յակուտսկ» (հիմնական, իրականացնում է ներքին հանրապետական, ռուսական և միջազգային չվերթներ)
• «Մագան» (պահեստային, գտնվում է քաղաքամերձ համանուն ավանում)։

Հասարակական տրանսպորտ

Քաղաքային և քաղաքամերձ մարդատար տրանսպորտը ներկայացված է ավտոբուսների միջոցով։ Էլեկտրատրանսպորտ չկա։ Մոտ 2005 թվականին Յակուտսկում տեղի ունեցավ մունիցիպալ տրանսպորտի լիարժեք փոխարինում կոմերցիոնով։

Գոյություն ունի նաև միջքաղաքային ավտոբուսային փոխադրում Յակուտսկի ավտոկայանից, որը մայրաքաղաքը կապում է համեմատաբար մոտ վայրերին։ Քաղաքից ավտոբուսային ռեյսեր կան նաև մինչև Ալդան։

Թերթեր

Ամսագրեր

Տեղեկատվական գործակալություններ

• Yakutsk.ru /Якутск.ру/
• Ինտերնետ-պորտալ News.Ykt.Ru
• ИА SakhaLife.ru

Քաղաքում առկա է սառցե պալատ, արհեստական խոտածածկույթով մարզադաշտեր, սպորտի պալատ, սպորտային համալիրներ և սպորտային այլ շինություններ։

Ռուսական արենայում քաղաքը ներկայացնում է «Զարյա» (ռուս.՝ «Заря») մինի ֆուտբոլային ակումբը։ 2008 թվականին թիմը զբաղեցրեց 4-րդ տեղը մինի ֆուտբոլի Ռուսաստանի Բարձրագույն լիգայում։

Տարբեր տարիներին քաղաքը ներկայացրել են «Դինամո» (ռուս.՝ «Динамо») ֆուտբոլային ակումբը, «Սախա» (ռուս.՝ «Саха») բասկետբոլի ակումբը, «Յակուտյանոչկա» (ռուս.՝ «Якутяночка») վոլեյբոլի կանանց ակումբը, «Սախիանկաս» (ռուս.՝ «Сахаинкас») մինի ֆուտբոլի ակումբը։

2011 թվականից «Յակուտիա» (ռուս.՝ «Якутия») ֆուտբոլային ակումբը նորից բարձրացավ պրոֆեսոնալ մակարդակի և համարվում է ֆուտբոլի Ռուսաստանի առաջնության երկրորդ դիվիզիոնի մասնակից։

Յակուտսկը համարվում է «Դետի Ազիի» (ռուս.՝ «Дети Азии») միջազգային սպորտային խաղերի անցկացման վայրը։ Դրանք անցկացվել են 1996, 2000, 2004, 2008 և 2012 թվականներին։

2014 թվականին քաղաքում անցկացվեց մաս-ռեստլինգի աշխարհի առաջին առաջնությունը։

2005 թվականից քաղաքում ակտիվորեն զարգանում է հեծանվային շարժումը։ Պարբերաբար անցկացվում են մրցույթներ։

Յակուտսկում կրոնական կազմակերպությունները բավականին շատ են, կա աղոթատների մի ամբողջ շարք։

Քաղաքում գործում է Ռուս Ուղղափառ եկեղեցու հինգ ծխական համայնք։ Կա նաև հնածեսության համայնք։

Յակուտսկում կան կաթոլիկներ, ընդ որում, բավականին վաղուց՝ դեռևս 20-րդ դարի սկզբից։ Կան նաև իսլամ դավանողներ։ 2005 թվականի սեպտեմբերի 23-ին քաղաքում բացվեց մզկիթ։ Քաղաքում բնակվում են նաև բուդդիզմի և այլ կրոնների ներկայացուցիչներ։

2006 թվականից Յակուտսկը համարվում է «Միացյալ քաղաքներ և տեղական իշխանություններ» (ռուս.՝ ОГМВ) միջազգային կազմակերպության Եվրասիական տարածաշրջանային բաժանմունքի անդամ։

• Латкин, Николай Васильевич (1890–1907). «Якутск». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) (ռուս.)

• Քաղաքի պաշտոնական կայք Արխիվացված 2021-01-27 Wayback Machine
• Կայք yakutskhistory.net Արխիվացված 2013-01-09 Wayback Machine
• YakutskCity.com — Гид по Якутску Արխիվացված 2012-12-12 Wayback Machine
• Султанов Н. В. Остатки якутскаго острога и некоторых других памятников деревяннаго зодчества в Сибири.
• Տեղագրական քարտեզի էջեր P-52-068-C,D Արխիվացված 2014-02-22 Wayback Machine և P-52-080-A,B Արխիվացված 2016-03-05 Wayback Machine
• Якутск предновогодний. Ֆոտոռեպորտաժ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Յակուտսկ» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 114)։