Amri Wandel: Astrofizikisto kaj israela esperantisto

Amri Wandel
Amri Wandel ĉe la UK 2023. Torino, Italio.
Persona informo
עמרי ונדל
Naskiĝo	20-an de januaro 1954 (1954-01-20) (70-jaraĝa) en Tel-Avivo
Lingvoj	Esperanto • hebrea vd
Ŝtataneco	Israelo vd
Profesio
Okupo	esperantisto vd
Laborkampo	astrofiziko vd
Postenoj Postenoj komitatano de UEA • estrarano de UEA • Prezidanto de Tutmonda Esperantista Junulara Organizo vd
Honorigoj Honorigoj Honora Prezidanto de TEJO vd
Membrecoj Membrecoj Akademio de Esperanto • Akademio Internacia de la Sciencoj San Marino • Universala Esperanto-Asocio • Internacia Astronomia Unio vd
vd	Fonto: Vikidatumoj
v • d • r

Profesoro ĉe la Universitato de Jerusalemo, li esploras astrobiologion, nigrajn truojn kaj aktivajn galaksiojn.

Kiel esperantisto, li estis unu el la ĉefaj redaktintoj de Manifesto de Raŭmo kun Jouko Lindstedt kaj Giorgio Silfer. Li estis prezidanto de TEJO (1981-1983) kaj ano de la Akademio de Esperanto ekde 1992. Li deĵoris kiel prezidanto de la Akademio Internacia de la Sciencoj (AIS) de San-Marino ekde 2016 kaj ĝis la malfondo de AIS en 2020.

En 1974 li atingis la bakalaŭron pri fiziko kaj informadikon ĉe la Tel-Aviva Universitato. En la jaroj 1974-1980 li servis en la IDF. Li poste daŭrigis siajn studojn kaj atingis la gradon de magistro pri fiziko, refoje ĉe la Tel-Aviva Universitato, en 1978. En 1980 doktoriĝis pri astrofiziko ĉe la Universitato de Stony Brook. De 1983 al 1988, li post-doktoriĝis pri astrofiziko ĉe la Universitato Princeton, la Universitato de Marilando kaj la Universitato Stanford.

Li poste revenis al Israelo kaj ek-deĵoris kiel esploristo ĉe la Instituto Weizmann en 1988. Wandel restis ĉe la Instituto Weizmann ĝis 1990, kiam li eklaboris ĉe la Hebrea Universitato. En 1999 li kreis kurson titole «Astrofiziko kaj vivo en la Universo», kiun li ankaŭ instruis.

Dum la sabata jaro 1998–1999 li estis vizitanta profesoro ĉe la Departemento pri Astronomio ĉe la Universitato de Kalifornio, Los-Anĝeleso (UCLA), kie li instruis kvar astrofizikajn kursojn. Dum tiu jaro Wandel kunlaboris ĉe UCLA pri esploro de Aktiva galaksiaj kernoj kune kun Profesoro Math Malkan, eldonante tri artikolojn sur la temo de masivaj nigraj truoj. Unu el liaj artikoloj, kiu estis la unua prezentanta la interrilaton inter la amaso kaj brileco de masivaj nigraj truoj en aktivaj galaksioj, estas citita pli ol 600 fojoj. Sekve, Wandel kaj Malkan gajnis esploran stipendion de la Fondaĵo BSF. Ekde tiam, Wandel instruadas iujn jarojn en someraj kursoj ĉe UCLA, kaj havas tie esplorajn kunlaborojn.

Ekde 2018, li estis la prezidanto de la Israela Asocio pri astrobiologio kaj komenco de la vivo.

Wandel deĵoras kiel supera sciencisto ĉe la Instituto Racah pri Fiziko ĉe la Hebrea Universitato de Jerusalemo. En Scopus, li havas H-indekson 16 (aprilo 2023). Li estas membro de la Internacia Astronomia Unio.

 

 

 

Rolo en la Esperanta movado

Wandel lernis Esperanton en 1974. Li aktivis en la Junulara Esperanto-Ligo Israela en la 1970-aj jaroj kaj estis estrarano de TEJO (de 1977), TEJO-prezidanto (1981-1983) kaj, poste, honora prezidanto.

Li servis kiel prezidanto de la Esperanto-Ligo en Israelo (1990-1996, 2008-2020). Li deĵoris kiel Komitatano de UEA ekde 1989, estrarano de UEA (1995-1998, 2004-2007, 2010-2013 kaj 2019-2022). Ekde 2007, li estas sekretario de IKU, kaj estas fondinto kaj rektoro de la Internacia Vintra Universitato. Nacie, li krome aktivis kiel organizanto kaj prezidanto de la LKK de la Universala Kongreso de 2000 en Tel-Avivo. Li estis redaktisto de la periodaĵo Israela Esperantisto (ekde 2008)

En 1992 li aliĝis al la Akademio de Esperanto. Ekde 1995 estas li UEA-estrarano pri Scienca kaj Faka Agado. En Israelo, li servis kiel prezidanto de la Esperanto-Ligo en Israelo (1990-1996; 2008-2020) kaj redaktisto de ties bulteno titole «Israela Esperantisto» (2008–2019).

Li estis, kune kun Jouko Lindstedt kaj Giorgio Silfer, unu el la ĉefaj redaktintoj de la Manifesto de Raŭmo (1980), kiu startigis la bazojn por la raŭmismo. Li estis prezidanto de TEJO (1981-1983) kja ĝia honora prezidanto. Li estas ano de la Akademio de Esperanto ekde 1992. Li deĵoris kiel prezidanto de la Akademio Internacia de la Sciencoj (AIS) de San-Marino ekde 2016 kaj ĝis la malfondo de AIS en 2020. Li estas ofta kontribuanto de la Internacia Kongresa Universitato (IKU), ĝia sekretario kaj redaktis multajn IKU-librojn. Ĉe IKU-konferencoj, li prelegis pri diversaj temoj inkluzive de la serĉo de ekstertera vivo, la inkaa astronomio, ĉina kaj orienta astronomio, la evoluo de teleskopoj de Galileo al Hubble, la fenomeno de la aŭroro, la scienca revolucio de Albert Einstein, astrobiologio, kaj nigraj truoj kaj gravitaj ondoj.

Dum 1996-1998 kaj en 2006, kiel tiama estrarano de UEA pri scienca kaj faka agado, Amri Wandel vizitis plurfoje la sidejojn de Unesko kaj de la Internacia Asocio de Universitatoj (IAU) en Parizo, informante pri IKU kaj AIS.

En 2015, li eldonis studon pri la nombro de Esperanto-parolantoj en la sociaj retejoj, kiu taksis proksimumon de du milionoj da parolantoj tutmonde. Ĉi tiu studo iĝis dum kelkaj jaroj referenco por la nombro de Esperanto-parolantoj en la retejo Ethnologue.

En 2012, li registris enretan 33-lecionan Esperanta versio de sia astrofizika kurso ĉe la Hebrea Universitato de Jerusalemo kiel parto de la «Universitato de Esperanto».

Dum intervjuo de 2023 al Jewish News Syndacate, li klarigis, ke «Esperanto naskiĝis dum la sama epoko, kiam estis la reviviĝo de la moderna hebrea [lingvo]», pludirante, ke «Kelkaj judoj elektis la hebrean, dum aliaj elektis Esperanton.»

Opinio pri la estonteco de Esperanto

Dum konferenco okaze de la Universala Kongreso de Esperanto de 2010 ĉe Havano, Wandel asertis ke la neŭtraleco de Esperanto, kiu estis grava argumento en la dividita mondo de la malvarma milito, perdis poste sian gravecon dum la nova erao de supernacia tutmondiĝo. Laŭ Wandel, dank'al aŭtomataj traduksistemoj, kiu ebligas facilan tradukon inter lingvoj, ankaŭ la facileco de la lernado de Esperanto estas malpli grava ol en la pasinteco. En tiu okazo, li ankaŭ sugestis, ke Esperanto kaj la angla lingvo ne nepre endas esti rivaloj.

En aliaj okazoj, Wandel asertis, ke la nuntempa lingva status quo povas ŝanĝi favore al Esperanto, se, kaj kiam, la internaciaj, ekonomiaj kaj politikaj fortoj ŝanĝos en la direkton de pli granda ekvilibro inter la gravaj lingvoj, dum la bezono de ununura lingvo por komunikados pliiĝas. Laŭ Wandel, en tia situacio neŭtrala kaj facile lernebla lingvo probable elektiĝos kaj li taksas Esperanton natura kandidato por ĉi tiu pozicio.

Deklaro de 2023 pri la milito en Gazao

La 13-an de novembro 2023, Wandel dissendis komunikadon de la Esperanto-Ligo en Israelo, kiu malferme subtenis la militan intervenon de Israelo en Gazao. La deklaro asertas, ke «En la spirito de la Zamenhofa revo pri monda paco, Esperanto-Ligo en Israelo kondamnas ĉiujn militojn kaj subtenas diplomatiajn solvojn de konfliktoj»; tamen, por ke la militkrimoj de la 7-a de oktobro de ripetiĝu, «nepras ekstermi la regnon de Ĥamas». La deklaro pludiras, ke «Bedaŭrinde ankaŭ la palestinaj loĝantoj de la Gaza-Strio multe suferis, suferas kaj suferos pro la milito», sed tio, laŭ Wandel, ne eviteblas «por ebligi daŭripovan solvon de la konflikto kaj estontan rekonstruon de Gaza kaj de la ĉirkaŭa regiono en Israelo, profite por ambaŭ popoloj».

Artikolo de Amri Wandel titole «אֶסְפֶרְנְטו ובעיית התקשורת הבין-לאומית» (Esperanto kaj la problemo de internacia komunikado) aperis en 2009 en la israela ŝtata ekzameno pri hebreaj esprimoj kaj lingvo; la artikolo estis origine publikigita en la revuo pri scienco kaj teĥnologio «כמעט 2000» (numero 7, somero de 1995).

Ekstrakto de lekcio de Amri Wandel titole «החיים בעולמות רחוקים» (Vivo en foraj mondoj) fermas la kanton «אין בינינו חלל» (Ne estas spaco inter ni) de la israela repisto Tuna en lia albumo «ועכשיו לחלק האינטרגלקטי» (Kaj nun por la inter-galaksia parto). La disko estas registrita kvazaŭ ĝi venintus de promenradio; Wandel fine de la kanto diras:

	„ למעשה כמה אנשים חושבים שזה על גבול המדע הבדיוני אבל כמו שנראה, יש הרבה מאוד מדע לא בדיוני שמכין אותנו לענות על השאלה שהאדם שאל את עצמו מאז ומתמיד האם אנחנו לבד? ”   „ Fakte iuj pensas, ke tio estas ĉe la limo de sciencfikcio. Tamen, kiel ni vidos, estas multe da nefikcio, kiu preparas nin respondi la demandon, kiun la homo demandis sin mem ekde antikvaj tempoj: ĉu ni estas solaj? ”

Wandel estas geedziĝita kaj loĝas ekde 2000 en la planita urbo Modiino. Li havas tri infanojn al kiu li instruis Esperanton.

En 2007 ĉe esperantista «Parko de la mondo» en Malbork (Pollando )li inaŭguris Zamenhof/Esperanto-objekton «Israelo» kaj plantis cedron omaĝe al sia patro kiu naskiĝis en apuda urbeto Skórcz. La ceremonion ĉeestis interalie la urbestroj de Malborko kaj Skórcz

Li estas instruisto de persporta navigado kaj ano de la israela asocio pri navigado. Entuziasmulo pri fotografio, liaj fotoj aperis en la loka amaskomunikilaro.

Tradukoj

El la hebrea

• Bergstein, Fanya. (1987) Amri Wandel: Venis vespero (esperante).
• Wandel, A.S.. (1982) Israelo Kantas: Modernaj Kaj Malnovaj Israelaj Kantoj En Esperanto (esperante). Jeli.
• Tova Ben-Cvi (1993). J. Kohen-Cedek: Israelo ne ĉesas kanti (esperante). Esperanto-Ligo en Israelo.
• Wandel, Amri. Venu paco (esperante).
• Kanti gefratoj kune. Alirita 13-a de aprilo 2024.

El la angla

• Kipling, Rudyard. (1993) Amri Wandel: La krabo kiu ludis kun la maro (esperante). Pizo: Edistudio.

Libroj

• (2022) La Kosmo kaj Ni, 4‑a eldono (esperante), Antverpeno: Flandra Esperanto-Ligo. La unuan eldonon premiis la Akademio Internacia de la Sciencoj de San-Marino (premio Pirlot 2001).

Vortaroj

• (1999) Hejma vortaro (esperante). Roterdamo: Universala Esperanto-Asocio. ISBN 9290170654. Okupiĝis pri hebrelingvaj terminoj.
• La nova Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto (esperante). ISBN 2950243258. Kunlaboris pri terminoj rilataj al astrofiziko.

• Amri Wandel (angle). The Racah Institute of Physics. Alirita 12-a de aprilo 2024.
• Eva. KP039 Teorio de relativeco (esperante). kern.punkto. Alirita 12-a de aprilo 2024.
• Amri Wandel (esperante). Alirita 13-a de aprilo 2024.