Ffynhonnau Môn

Gan nad oes cymaint o fynd arnynt y dyddiau hyn, mae rhai mewn cyflwr truenus ac eraill wedi mynd ar goll.

Fel mannau eraill drwy Gymru, bu cysylltiad defedol i fanau lle roedd dŵr, gan gynnwys Llyn Cerrig Bach lle canfuwyd offer ac arfau metel wedi'u taflu'n fwriadol i'r llyn. Ni wyddwn pam fod y Celtiaid yn offrymu, fel hyn, na pha mor fywiog oedd y cwltau oedd yn gysylltiedig â nhw cyn i Gristnogaeth gyrraedd tua diwedd yr 2g OC. Gwyddom fod gan y Rhufeiniaid arferion tebyg ee canfuwyd penglog ddynol yn leinin ffynnon Rufeinig Odell, Swydd Rydychen. Arferiad tebyg oedd gadael pin wedi'i blygu neu ddarn o arian ar ôl yn y ffynnon ond ni wyddom i sicrwydd pam y gwnaed hyn: naill ai er mwyn cael gras Duw neu i wella o anhwylder, neu'r ddau.

Dyma ugain o ffynhonnau sanctaidd Môn, gyda phob un wedi'i chysegru i sant; yn aml, maen nhw i'w cael ger eglwys y sant hwnnw.

Lleoliad	Enw ffynnon	Cyfeirnod grid	Mapiau	Nodiadau	Llun
Ynys Gybi	Ffynnon Santes Wenfaen	53°14′49″N 4°36′36″W / 53.247°N 4.61°W / 53.247; -4.61 (Ffynnon Santes Wenfaen)	Ffynnon Santes Wenfaen	Gwella'r felan
Rhwng Carmel a Llanerch-y-medd	Ffynnon Gybi	53°19′06″N 4°24′04″W / 53.318377°N 4.401175°W / 53.318377; -4.401175 (Ffynnon Gybi, Llanerch-y-medd)	Ffynnon Gybi	Yn ôl un traddodiad dyma ble y cyfarfyddai'r seintiau Cybi a Seiriol ac nid ger Clorach. Mae yma lif cryf ac mae’n bosib bod yna waith cerrig yn dal i fodoli islaw’r dwr ond gan fod y ffynnon wedi gorlifo does dim modd gweld
Cerrigceinwen	Ffynnon Cerrigceinwen	53°14′13″N 4°21′49″W / 53.236817°N 4.363561°W / 53.236817; -4.363561 (Cerrigceinwen)	Ffynnon Cerrigceinwen	Amryw afiechydon. Roedd y Santes Ceinwen yn chwaer i Dwynwen. Mae’r eglwys mewn pant cysgodol a’r ffynnon ar y chwith ar waelod y bryn wrth fynd i lawr ati.
Ger fferm Clorach Fawr, Clorach	Ffynnon Seiriol, Clorach	53°19′50″N 4°19′56″W / 53.330474°N 4.332107°W / 53.330474; -4.332107 (Ffynnon Seiriol, Clorach)	Ffynnon Seiriol	Yn ôl traddodiad, byddai’r saint Cybi a Seiriol yn cyfarfod â’i gilydd. Credid fod gwerth iachusol i ddŵr y ddwy ffynnon. Deuai’r cleifion at ffynnon Seiriol yn y nos a byddai’n arferiad cario’r dŵr oddi yno i’r rhai oedd yn rhyw wael i ddod at y ffynnon eu hunain. Byddai’r fan ger y ffynhonnau yn lle da i gariadol ddod i geisio cymodi ar ôl cweryl.
Llanallgo	Ffynnon Allgo	53°20′21″N 4°15′29″W / 53.339153°N 4.258133°W / 53.339153; -4.258133 (Ffynnon Allgo, Llanallgo)	Ffynnon Allgo	Hen ffynnon baganaidd. Mae Ffynnon Allgo yng nghanol Maes Carafannau Glanrafon y drws nesaf i Faes Carafannau Home Farm, tua chwarter milltir y tu draw i Eglwys Sant Gallgo, Llanallgo, ar A5025.
Llanbadrig	Ffynnon Badrig, Llanbadrig	53°25′25″N 4°26′42″W / 53.423515°N 4.445075°W / 53.423515; -4.445075 (Ffynnon Badrig, Llanbadrig)	Ffynnon Badrig	Gwella'r crydcymalau, golwg gwan, anhwylderau’r stumog, y gymalwst, pendduynnod a’r ddannodd
Llanbedrgoch	Ffynnon Llanbedrgoch	53°17′N 4°14′W / 53.29°N 4.23°W / 53.29; -4.23 (Ffynnon Llanbedrgoch)	Ffynnon Llanbedrgoch	Angen lleoliad union
Llanddona, dwyrain Traeth Coch	Ffynnon Oer	53°18′46″N 4°08′01″W / 53.312676°N 4.133635°W / 53.312676; -4.133635 (Ffynnon Oer, Llanddona)	Ffynnon Oer
Llanddwyn	Ffynhonnau Llanddwyn	53°08′19″N 4°24′45″W / 53.138679°N 4.412428°W / 53.138679; -4.412428 (Ffynhonnau Llanddwyn)	Ffynhonnau Llanddwyn	Gwellâd o boenau yn yr esgyrn, pliwrisy ac afiechydon yr ysgyfaint, yn ogystal â rhai claf o gariad. ceir sawl ffynnon: Crochan Llanddwyn, Ffynnon y Sais, Ffynnon Fair a Ffynnon Dafaden (y Ffynnon Ddwynwen wreiddiol), ger yr Eglwys (defaid ar y croen).
Llaneilian	Ffynnon Eilian	53°24′42″N 4°18′16″W / 53.411568°N 4.304448°W / 53.411568; -4.304448 (Ffynnon Eilian, Llaneilian)	Ffynnon Eilian	Arferid yfed dŵr y ffynnon ar 13 Ionawr (dydd Sant Eilian). Cedwid y rhoddion mewn cist yn yr eglwys, gerllaw. Disgrifir y ffynnon gan Gymdeithas Ffynhonau Cymru fel "ffynnon felltithio enwocaf Cymru".
Llanfaelog	Ffynnon Faelog	53°13′26″N 4°31′17″W / 53.223869°N 4.521430°W / 53.223869; -4.521430 (Ffynnon Faelog)	Ffynnon Faelog	Gweler Gwefan Coflein
Llangefni	Ffynnon Cyngar	53°15′27″N 4°18′51″W / 53.257574°N 4.314224°W / 53.257574; -4.314224 (Ffynnon Cyngar)	Ffynnon Cyngar	Mae'r ffynnon ychydig islaw Eglwys Sant Cyngar, Llangefni, mewn man coediog ar lan afon Cefni mewn ardal a elwir y Dingle.
Penmon	Ffynnon Seiriol, Penmon	53°18′23″N 4°03′24″W / 53.306461°N 4.056536°W / 53.306461; -4.056536 (Ffynnon Seiriol, Penmon)	Ffynnon Seiriol	Roedd dwy ffynnon yma ar un amser.
Penmynydd	Ffynnon Redifael	53°15′04″N 4°13′26″W / 53.251007°N 4.223790°W / 53.251007; -4.223790 (Ffynnon Redifael, Penmynydd)	Ffynnon Redifael	Mae safle’r ffynnon mewn cae bron gyferbyn â’r eglwys, ac mae gât mochyn yn arwain o’r ffordd gul i’r cae a elwir Gae Gredifael. Roedd y dŵr yn dda iawn at wella defaid ar ddwylo. Does dim byd i'w weld heddiw, gan fod y ffermwr wedi'i thorri gyda'i aradr.
Penrhosllugwy	Ffynnon Parc Mawr	53°21′35″N 4°16′37″W / 53.359736°N 4.276866°W / 53.359736; -4.276866 (Ffynnon Parc Mawr)	Ffynnon Parc Mawr	Mae hon i'w gweld ar ochr orllewinol y ffordd sydd yn arwain i Amlwch, sef yr A5025. Disgrifir ei dŵr fel 'dŵr copor' gan fod lefel uchel o haearn yn ei dŵr. Roedd yn cael ei defnyddio ar gyfer melltithio yn nechrau 20g.
Caergybi	Ffynnon Gorlas	53°18′33″N 4°39′08″W / 53.309126°N 4.652270°W / 53.309126; -4.652270 (Ffynnon Gorlas)	Ffynnon Gorlas	Ffynnon Gorlas well, yng nghornel ddwyreiniol hen gapel. Defnyddiwyd Ffynnon Gorlas yn ddyddiol gan y fferm gyfagos, tan y daeth dŵr tap yn nechrau’r 1930au, ac yna gan leianod o’r cwfent lleol tan 1955. Mae pedair ochr i’r ffynnon a wal uchel o’i hamgylch. Fe’u codwyd, yn ôl pob tebyg, i rwystro pobl rhag gweld yr ymdrochwyr neu i gadw anifeiliaid allan. Mae'r wal bresennol yn sefyll ar sylfaen o’r Oesoedd Canol o bosib.

 

• Ffynnon Rhosfawr
• Ffynnon Bioden, ar dir Y Parciau:Ffynnon Jib yn Nhreboeth
• Ffynnon Dinas
• Ffynnon Minffordd, ar dir Ty'n Llan
• Yn Llanfair Mathafarn mae tair ffynnon ond ni roddir eu henwau
• Ffynnon Pant, y Garn
• Ffynnon Bwlch a Ffynnon Oer ar draeth y Benllech
• Pwll Bragu - oddi yno y ceid dŵr i fragu cwrw yn y bragdy yn Llanfair Mathafarn Eithaf
• Ffynnon, Berthlwyd
• Ffynnon Bryn Goronwy - y ffynnon y cred rhai y bu Goronwy Owen yn tynnu dŵr ohoni
• Ffynnon Badell
• Ffynhonnau Cerrigman - Ffynnon Cerwas
• Dwy ffynnon Mynydd Gwyn
• Ffynnon Ty'n Ffynnon
• Ffynnon y Drum, Carreglefn
• Ffynnon Betws, Penrhyd.