Wilno: Stolëca Lëtewsczi

Lëczba miestnëch lëdzy w 2015 rokù wëniosła 542 990.

Nôwiãkszé w ùprocemnienim do wiéchrzeznë miasto w krajach Bôłtu, wiôldżé gòspòdarczé, finansowé, industriowé centróm; banowi, dargòwi, fligrowi transpòrt; centróm kùlturë i nôùczi, 8 ùniwersytetów, w tim Wilëńsczi.

Je wiôldżim religijnym centróm, przeszło 40 rzimskòkatolëcczich kòscołów, 20 prawòsławnëch cerkwi, 3 żëdowsczé sinagòdżi, karaimskô kienesa.

Wilno je òsoblëwie centrum pòlsczi kùlturë i nôùczi na Lëtwie. Dzejają tu chòcbë: Pòlsczé Téatralné Studio, Pòlsczi Téater, Fùndacjô Pòlsczi Kùlturë na Lëtwie, Pòlsczi Ùniwersytet.

Miasto mô prawò do aktu wëbieraniô króla.

W Wilnie mieszkô kòl 543 tës. lëdzy (2015). Wikszosc spòleznë (63,2%) to Lëtwini. Mieszkôńcë z jinszëch nôrodów to Pòlôsze (16,5%), Rusczi (12%), Biôłorusëni (3,5%), Żëdzë (0,4%) i jinszé nôrodowòscë (4,4%).

Piérszi spisënk lëdzy béł w 1873 r. Wedle niegò tedë w Wilnie bëło 96 tës. mieszkańców, a w tim wicy niż połwa to Żëdzë .

Piérszô zmiónka ò miesce pòchôdô dopiérze z 1323 r. z lëstu wiôldzédò ksãca Giedymina do papiéża Jana XXIII. W latach 1365 i 1383 Wilno najachalë Krzëżôcë, chtërny spôlëlë miasto. W 1387 rokù Lëtwa przëjãła chrzest. W tim téż rokù Wilno nabëło magdebùrsczé miejsczé prawa. W 1419 rokù ksążã Witóld zaczął bùdowac piérszi mùrowóny zómk, pózni zwóny Dólnym. Nawetka pò smiércë Witolda (1430) Wilno òstało sedzëbą wiôldżich lëtewsczich ksãżątów. W 1441 Kadzmiérz Jagiélónczëk pòtwierdzył miejsczé prawa. W latach 1503-1522 òstałé wëbùdowòné òbronné mùrë. W czasach zëgmùntowsczich nôbarżi zmieniwało sã miasto. Pòwsta tedë mennica, arsenał, młinë, mòst na Wilejce, wiele szpitalów i pałaców. Robielë przë tim architekcë i italsczi wërzinôrze. Wilno òd tegò czasu je miastem wiele nôrodów. W 1579 rokù król Sztefón Batori Akademiã, chtërną prowadzëlë jezuicë, a je ùzémkiem Wilensczégò Ùniwersytetu.

Rozrost Wilna zatrzëmôł wiôldżi òdżin w 1610. A téż wiele lëdzy w 1655rokù wëmòrdowalé Rusczi.

W 1795 r. nalazło sã w rusczim zabòrze, a jesz bëło stolëcą gùbernii.

W XIX stalatim Wilno bëło môlã, dze rozwiajało sã wiele patrjiotnëch òrganizacëjów, przëkładno filomatów, filaretów. Pò lëstopadnikòwim pòwstanim Rusczi zamklë ùniwersytet. Òb czas stëcznikòwégò pòwstaniô w òkòlim Wilna dzejałë sã òstré wòjarze.

W latach 1915-1918 r. Wilno zajimalë Niemcë. Òb czas wòjnë 1920 dobëła je Czerwònô Armia, i tak téż bëło w 1939 rokù drëdżi rôz. Sowiecë przëkôzalë miasto Lëtwinóm. Pòzni òb czas wòjnë wiele lëdzy wësedlono, a miasto òstało zbómbardowóné. Pò 1944 r. zaczãlë miasto zamieszkiwac Lëtwinowie i Pòlôszë. Òd 1917 r. Wilno je stolëcą samòstójny Lëtwë.

 

 

W 1994 rokù Wilno òstało wpisóné na spisënk swiatowi spôdkòwiznë UNESCO. W miesce je kòl 40 kòscołów.

Gòtëcczé stôrodôwnotë:

• Wieża Giedymina
• Kòscół sw. Anë
• Kòscół sw. Francëszka i sw. Bernata
• Kòscół sw. Mikòłaja

Renesansowé stôrodôwnotë

• Dólny zómk

Barokòwé stôrodôwnotë

• Kaplëca sw. Kadzmiérza
• Wilensczi Ùniwersytet
• Kòscół p.w. Wniebòwzãca NMP
• Kòscół sw. Michała
• Mònastér sw. Dëcha

• Cerkwiô i klôsztór Bazylianów
• Kòscół sw. Jakùba i Filipa
• Kòscół sw. Jana Chrzcëcela i Jana Éwagelistë
• Kòscół swiãti Katarzënë
• Kòscół sw. Piotra i Paùla
• Kòscół sw. Rafała
• Kòscół sw. Teresë

Klasycësticzné stôrodôwnotë

• Bazylika sw. Stanisława i Władisława
• Rôtësz
• Pôłôc w Werkach
• Ewangeléckò-refòrmòwóny kòscół

Eklekticzné i neòstilowé stôrodôwnotë

• Chùralnô synagòga
• Aùgbùrskò-éwangelicczi kòscół
• Filharmòniô
• Mùzeùm Òfiar Lëdzczich mòrdów

Mòderné stôrodôwnotë sprzed 1939:

• Wniesenié Trzech Krziżi
• Bernardinsczi smãtôrz w Zarzéczu
• Smãtôrz na Antokòlu
• Smãtôrz Piotra i Paùla
• Smãtzôrz sw. Rafała na Pióromònce
• Smãtôrz na Kalarëji
• Ewangelëcczi smãtôrz
• Karaimsczi smãtôrz
• Żëdowsczi smãtôrz
• Mùzelmańsczi smãtôrz

• Wilno w „Geògraficznym słowarzu Pòlsczégò Królestwa i jinëch słowiańsczich krajów”