Vilno: ĉefurbo kaj plej granda urbo de Litovio

Por samtitola artikolo vidu la paĝon Vilno (stacidomo).

Ĝi situas ĉe la enfluo de rivero Vilnelė en riveron Neris.

Panorama vido de la urbo je majo 2008

Vilno
litove Vilnius, germane Wilna, pole Wilno, hebree וילנה, beloruse Вільня
urbo
Fotomontaĵo
Flago   Blazono
Oficiala nomo: Vilnius
Kromnomo: Urbo de baroko
Ŝtato	Litovio
Distrikto	Distrikto Vilno
Historia regiono	Regno Ĵemajtio
Parto de	Dzukio
Monto	Monto de tri krucoj Trijų kryžių kalnas
Parto(j)	Seniūnija
Konataj lokoj	Reĝa palaco, Burgo de Gediminas, Katedralo de Vilno
Riveroj	Neris, Vilnia
Situo	Vilno
- alteco	112 m s. m.
- koordinatoj	54° 40′ 40″ N 25° 17′ 30″ O / 54.67778 °N, 25.29167 °O / 54.67778; 25.29167
Areo	401,0 km² (40 100 ha)
Loĝantaro	560 190 (2010)
Denseco	1 396,98 loĝ./km²
Unua skribmencio	1323
Horzono	OET (UTC+2)
- somera tempo	OEST (UTC+3)
Poŝtkodo
Telefona antaŭkodo	(+370) 5
Situo enkadre de Eŭropo
Situo enkadre de Litovio
Urba mapo
Vikimedia Komunejo: Vilnius
Retpaĝo: www.vilnius.lt

Ĝia historia centro situas sur la maldekstra bordo de Neris kaj ampleksas 3,6 km². Ĝi estas tre bone konservita kaj vidinda; de 1994 ĝi estas Monda Kulturheredaĵo de UNESKO.

En Vilno okazis la 90-a Universala Kongreso de Esperanto en 2005. Ĝia unua Esperanto-Grupo fondiĝis en 1895. Plian historian urban grupon, nomata Vilna Societo Esperantista, en 1909 fondis la 18-jara esperanta verkisto Georgo Deŝkin kun interalie K. Kepalas kaj K. Niewenglowski.

• Vilno estas naskiĝloko de Jonas Dagys, Iz. Krenicki kaj Odo Bujwid.

• En la urbo loĝis Vasilij Devjatnin kaj Zamenhof.

• Loĝantaro: Laŭ la censo de 2001 57,8 % estas etnaj litovoj, 18,7 % poloj, 14 % rusoj, 4 % belorusoj kaj 5 % alietnaj.

La Vojevodio Vilno - litove Vilniaus vaivadija - estis administra parto de la Grandduklando Litovio respektive ekde 1569 de la Respubliko de Ambaŭ Nacioj (Pollando-Litovio). Ĝi kreiĝis en la jaro 1413 kaj ekzistis ĝis la lasta el la sume tri Dispartigoj de Pollando-Litovio, do ĝis la jaro 1795. La administra unuo ĉiam havis la urbon Vilno en sia centro, sed la periferiaj limoj iom ŝanĝiĝis tra la jarcentoj.

Ekde 1918 oficiale parto de la respubliko Litovio, kvankam en la tuta regiono tiam ankoraŭ batalis diversaj armeoj, en 1920 la urbo kaj la ĉirkaŭaĵo estis okupitaj per la pola armeo, kiu proklamis pseŭdoŝtaton Centra Litovio. Du jarojn pli poste, en 1922, la teritorio aneksiĝis al la Dua Pola Respubliko kaj restis tia ĝis 1940, kiam unue la armeo de Sovetunio, post jaro tiu de Nazia Germanio kaj tri jarojn pli poste denove tiu de Sovetunio okupis tutan Litovion, sed per tiuj okupoj Vilno denove estis unuigita kun la resto de Litovio.

Dua Mondmilito

28.10.1939: Sovetaj regopovoj post la invado en Pollandon transdonis Vilnon al Litovio, al la urbo tuj eniris litova armeo, oni alinomis stratojn: Mickiewicz al Gediminas kaj Piłudski al Algirdas.

• Raduškevičius-Palaco
• Kvartalo Uĵupis, memdeklarita mikronacio

• Litova Kultura Instituto

Noto: Ĝustas ke en la multetna urbo ĉiam kunvivis litovoj, poloj, multaj judoj, belorusoj, germanoj kaj rusoj, kun gastoj aparte en muziko kaj konstruado ankaŭ el Italio kaj Francio. Ke en la sekva listo, subjektive elektita, tamen eksterproporcie multas urbanoj parolantaj la polan lingvon, sendube ŝuldiĝas al pola patriotismo, kvankam ĝustas ke pollingvaj vilnanoj havis signifan kontribuon al la kulturo de la pola lingvo, sed ankaŭ estis kaj estas aliaj urbanoj en la urbo.

• Jan Karol Chodkiewicz aŭ Jonas Karolis Chodkevičius (1560-1621), pola-litova politikisto kaj hetmano, vojevodo de la Vilna vojevodio, provincestro de Regno Ĵemajtio, unu el la plej eminentaj eŭropaj militistoj komence de la 17-a jarcento.
• Mikalojus Konstantinas Čiurlionis (1875-1911) - litova komponisto kaj pentristo.
• Ignacy Domeyko (1802-1889) - pola Wiki Esperantogeologo, Wiki Esperantomineralogo, inĝeniero pri minado, esploristo de Sudameriko.
• Konstanty Ildefons Gałczyński (1905-1953), pola poeto. Li verkis etosajn lirikajn verkojn, kun eroj da humuro, groteskeco kaj fantasto.
• Marian Iwańciów (1906-1971), pola pentristo, grafikisto kaj pedagogo.
• Emil Karewicz aŭ Emilo Kareviĉ (1923-2020) – pola aktoro filma, teatra kaj radia. Li estis plej konata pro rolo de Hermano Brunner el filmserio Ludcelo pli granda ol vivo.
• Sankta Kazimiro, la sankta Kazimiro de Pollando kaj Litovio (1458-1484) - la dua filo de Kazimiro la 4-a el la dinastio de Jogajlidoj, kiu estis grandduko de Litovio kaj reĝo de Pollando, kaj de ties edzino Elizabeta.
• Witold Kieżun (1922-2121) – pola ekonomikisto, profesoro de ekonomiko, teoriisto pri gvidado, reprezentanto de la pola prakseologia skolo, kadre de kiu disvolvas teorion de organizado kaj gvidado, disĉiplo de Tadeusz Kotarbiński (esperantisto) kaj Jan Zieleniewski, soldato de Pola Enlanda Armeo, subleŭtenanto dum la Dua Mondmilito, partoprenanto de la ribelo de Varsovio, enprizonigito de sovetiaj gulagoj. Scienca laboranto de la Akademio de Leon Koźmiński en Varsovio.
• Faustyna Kowalska (1905-1938), la pola monaĥino de la Kongregacio de Fratinoj de Sankta Dipatrino de la Mizerikordo en la Katolika eklezio, mistikulino, stigmatigita viziulino.
• Józef Ignacy Kraszewski (1812-1887) – pola verkisto, publicisto, eldonisto, historiisto, socia kaj politika aganto, aŭtoro kun la plej granda nombro de eldonitaj libroj kaj versaĵoj en historio de la pola literaturo. Uzis diversajn pseŭdonomojn.
• Joachim Lelewel (1786-1861) - pola historiisto, numismatikisto, poligloto (konis 12 lingvojn), heraldikisto kaj politika aganto. Li devenis de poligita prusa nobelaro. Lia avo estis Heinrich Lölhöffel von Löwensprung, profesoro de Universitato Vilno kaj Varsovia Universitato.
• Józef Mackiewicz (1902-1985), pola verkisto kaj publicisto.
• Adam Mickiewicz (1798-1855 en Konstantinopolo, nuntempe: Istanbulo, Turkio), pola poeto. Li estis la plej grava reprezentanto de la pola romantismo.
• Czesław Miłosz [ĉesŭaf miŭoŝ] (1911-2004]]) - pola poeto, Nobel-premiita en 1980, reprezentanto de la poezio de savo. Li ricevis la titolon justulo inter la popoloj.
• Samuel Orgelbrand (1810-1868) - unu el la plej prominentaj polaj publikigistoj de la 19-a jarcento. La persono por malkovri la verkojn de Józef Ignacy Kraszewski, li ankaŭ estis la publikigisto de Encyklopedia Powszechna (1859-1868), la unua vera moderna enciklopedio en la pola lingvo.
• Jerzy Passendorfer (1923-2003), pola filmreĝisoro.
• Ŝimon Peres (1923-2016) - israela politikisto, ricevinta en 1994 la Nobel-premion pri paco kune kun Jicĥak Rabin kaj Jaser Arafat.
• Józef Piłsudski [PiŭSUDski] (1867-1935) - pola politikisto kaj militisto, ŝtatestro (1918-1922) de la Dua Pola Respubliko.
• Emilia Plater [eMILja PLAter] (1806-1831) - pola kaj litova ina heroo, soldatino de la Novembra ribelo, filino de Franciszek Ksawery kaj Anna von der Mohl. Distingiĝis kiel unu el nemultaj virinoj en la ribela armeo, komandantino de la 1-a Kompanio de Unua Litova Regimento. Konita pro sia kuraĝo kaj obstino, sed ankaŭ pro kunsento kaj kapablo persvadi batalemon inter soldatoj. Pro longdaŭraj bataloj Emilia Plater malsaniĝis kaj mortis post provo de helpo al minacita de rusoj Varsovio.
• Lev Sapieha (Vulpo, 1557-1633). ŝtata kaj milita aganto de la Grandprinclando Litovio. Skribisto (1581-1585), subkanceliero (1585-1589) kaj granda kanceliero de la Litovio (1589-1623), Vilna vojevodo (de 1623) kaj samtempe granda hetmano de Litovio (1625).
• Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595-1640) - pola kaj litva poeto de la latina lingvo, Jezuito, nomita Horatius Christianus (Horacio kristana). Li estis unua pola poeto kiu estis fama en la tuta Eŭropo.
• Piotr Skarga, SJ, aŭ Piotr Powęski (1536-1612), pola jezuito, Wiki Esperantoteologo, verkisto kaj predikanto, grava pola reprezentanto de kontraŭreformacio, kortega predikanto de Sigismondo la 3-a Vasa, rektoro de Kolegio de Jezuitoj en Vilno, la unua rektoro de Vilna Universitato.
• Juliusz Słowacki aŭ Juliuŝ Slovacki (1809-1849), pola poeto de romantikismo, dramisto kaj epistolisto armendevena. Aŭtoro de geneza filozofio, epizode ligita kun la pola mesianismo, ankaŭ mistikulo. Unu el la plej famaj romantikaj poetoj.
• Władysław Syrokomla (1823-1862]]), belorusa kaj pola poeto, publicisto, kritikisto, tradukisto, etnografo.
• Jędrzej Śniadecki (1768-1838) - pola kuracisto, Wiki Esperantobiologo, kemiisto kaj filozofo.
• Chaim Weizmann (hebree: חיים עזריאל ויצמן‬ Hayyim Azri'el Vaytsman, 1874-1952) - estro de la Cionismo kaj politikestro de Israelo kiu estis Prezidanto de Monda Cionisma Organizaĵo kaj poste la unua Prezidento de Israelo. Li estis elektita la 16an de Februaro 1949, kaj estis en tiu posteno ĝis sia morto en 1952. Weizmann konvinkis la usonan registaron agnoski la ĵus formitan ŝtaton Israelo.
• Gaono de Vilno Elijah Ben Salomon Zalman (hebree ר' אליהו בן שלמה זלמן) respektive jide plennome Elijah ben Ŝlomo Zalman, nomata Gaono de Vilno (jide דער װילנער גאון), naskiĝis la 23-an de aprilo 1720 en Sielec kaj mortis la 9-an de oktobro 1797 en Vilno, estis matematikisto, rabeno, eminenta interpretisto de Talmudo kaj konanto de kabalo.
• Tomasz Zan, partoprenanto de liberigada movado, esploristo de naturo, verkisto, geologo, esploristo de naturaj trezoroj de Uralo, amiko de Adam Mickiewicz kaj Jan Czeczot, fondisto de unuaj revoluciaj organizaĵoj en Belorusio kaj la Grandprinclando Litovio. Ludis gravan rolon en evoluo de nova literatura tendenco - revolucia romantikismo. Unua el rondo de vilnaj poetoj, li agnoskis belorusan popolan kreadon, kiel ĉefan parton de sia poezia programo.

Laŭ datumoj de censo de 2021 jaro, en Vilno loĝas 556.490 de personoj.

Populacio de Vilno de denaska lingvo laŭ censo de 2021 jaro:

La ĉefaj lokaj fervojoj de la stacidomo de Vilno estas "Vilno–Klaipėda", "Vilno–Kaunas" kaj "Vilno–Turmantas". Sed ĝi utilas ankaŭ por internaciaj servoj al Moskvo kaj Sankt-Peterburgo.

Trolebusoj estas sistemo de publika transporto en Vilno.

Respublika ("la respubliko") estas ĉiutage aperanta gazeto en Vilno, kiu unuafoje publikiĝis la 16-an de septembro 1989. En la jaroj 1989 kaj 1990 ĝi estis la organo de la civitana movado Sąjūdis, kiu strebis kaj sukcesis pri senperforta malaliĝo de Litovio el Sovetunio kaj pri paca demokratiigo de la lando. Ekde la fino de 1990 temas pri politike sendependa gazeto.

Vilno havas partnerajn rilatojn kun la sekvaj urboj:

• Vilno (stacidomo)
• Naujoji Vilnia (stacidomo)
• Paneriai (stacidomo)
• Pavilnys (stacidomo)
• Vaidotai (stacidomo)
• Vilniaus oro uostas (stacidomo)
• Flughaveno de Vilno
• Trolebusa transporto en Vilno

• "Mapo-ĉemizoj de Vilnius" el Monato (2005/03, p.20, esperante)
• paĝoj pri la urbo (pole) Arkivigite je 2005-01-09 per la retarkivo Wayback Machine
• biografioj de judoj en Vilno (germane)
• Partizanoj en Vilno (angle)
• informoj por vojaĝantoj (litove, angle kaj ruse)
• informoj por vojaĝantoj (angle)
• multaj artikoloj pri Vilno (koree)