شا تەھماسبی یەکەم

کوڕە گەورەی ئیسماعیلی یەکەم و ھاوژینە سەرەکییەکەی، تاجلو خانم بوو. دوای مردنی باوکی لە ٢٣ی ئایاری ١٥٢٤، تەھماسب حوکمی گرتە دەست و توانی سیاسەتێکی ھاوسەنگ وەربگرێت و چارەسەرێکی ناوەندی بۆ کێشە ئایینییەکان دابنێت، ھەروەک لە سەردەمی ئەودا ئەدەب و ھونەر گەشەیان سەند.

بۆ دەستپێکردنی پڕۆسەی پاڵاوتنی وتارەکە وەک وتارێکی ھەڵبژێردراو، کرتە لێرە بکە.

تەھماسبی یەکەم
تەھماسبی یەکەم لە شاخەکان (وردەکاری)، لە نووسینی فەڕۆخ بەگ
شای ئێرانی سەفەوی
فەرمانڕەوایی	٢٣ی ئایاری ١٥٢٤ – ٢٥ی ئایاری ١٥٧٦
تاج لەسەر نان	٢ی حوزەیرانی ١٥٢٤
پێشوو	ئیسماعیلی یەکەم
جێگر	ئیسماعیلی دووەم
ھاوسەر	زۆریان، لەنێویاندا:سوڵتانوم بێگم، سوڵتان-ئاغا خانم
خانەدان	سەفەوی
باوک	ئیسماعیلی یەکەم
دایک	تاجلوو خانم
لەدایکبوون	٢٢ی شوباتی ١٥١٤ شەھاباد، ئەسفەھان، ئێرانی سەفەوی
مردن	٢٥ی ئایاری ١٥٧٦ (تەمەنی ٦٢ ساڵ) قەزوین، ئێرانی سەفەوی
ئایین	شیعەی دوازدە ئیمام
مۆر

ساڵانی سەرتای دەسەڵاتی تەھماسبی بە شەڕی ناوخۆ واتە شەڕی سەرکردەکانی قزیلباشەکان دەستی پێکرد تا ساڵی ١٥٢٥ درێژەی کێشا، بەو ھۆیەوە دەسەڵاتی خۆی زیاتر چەسپاند و پەیڕەوی سیستەمی پاشایەتی ڕەھای کرد. ھەر زوو ڕووبەڕووی شەڕێکی دێرین بووەوە لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتیی عوسمانی بەسەرکردایەتی سولەیمان قانوونی؛ کە شەڕەکە تا ساڵی ١٥٥٥ دڕێژەی کێشا و بە ڕێکەوتننامەی ئەماسییە لە ساڵی ١٥٥٥ کۆتایی ھات و بەھۆی شەڕەکانەوە عوسمانییەکان دەسەڵاتیان بەسەر بەغدا و بەشێکی زۆری کوردستان و ڕۆژاوای گورجستان سەپاند. تەھماسب لەسەر خۆراسان لەگەڵ ئۆزبەکییەکانی بوخارا ناکۆکی ھەبووە و چەندین جار ھێرشی کردە سەر ھەرات کە پایتەختیان بوو. لە ساڵی ١٥٢٨، سەرکردایەتی سوپایەکی کرد (بەپێی سەرچاوەکان تەمەنی چواردە ساڵ بوو)، و توانی لە شەڕی جامدا شکست بە ئوزباکییەکان بھێنێت؛ لەشەرەکەدا تۆپی بەکارھێنا.

تەھماسبی پاڵپشتی لە ھونەر دەکرد، بۆ ئەوەش شوێنێکی تایبەتی لە ماڵی شاھانە بۆ وێنەکێش و خۆشنووس و شاعیران دروست کرد. ھەر خۆشی بەھرەی وێنەکێشانی ھەبوو؛ بەڵام دواتر لە کاتی دەسەڵاتداریدا سووکایەتی بە شاعیران و ھونەرمەندان کرد، خۆی لە زۆرێکیان بەدوور دەگرت و دووری دەخستنەوە بۆ ھیندستان و ئیمپراتۆرییەتیی مەغۆلەکان، تەھماسب بەکەسێکی ئاییندار خواپەرست ناسراوبوو، بەو ھۆیەشەوە ڕێگە بە پیاوانی ئایینی دەدات بەشداری لە بابەتە یاسایی و کارگێڕییەکانی وڵات بکەن. لە ساڵی ١٥٤٤، داوای لە ھومایون پاشای ھەڵھاتووی ئیمپراتۆریەتیی مەغۆلی ھیند کرد ئایینەکەی بگۆڕێت بۆ ئایینی ئایینی شیعە لە بەرامبەر ھاوکاری سەربازیدا بۆ وەرگرتنەوەی تەختی پاشایەتی لە ھیندستان. لەگەڵ ئەوەشدا، تەھماسپ لەگەڵ ھاوپەیمانە مەسیحییەکانی کە کۆماری بووندقییەکان و پاشایەتیی ھابسبۆرگدا بوو دانوستانی دەکرد.

بابەتی جێنشینی ئەو پێش مردنی بووە ھۆی دروستبوونی ناکۆکی. بەتایبەت کاتێک لە ١٤ی ئایاری ١٥٧٦ تەھماسب کۆچی دوایی کرد، شەڕێکی ناوخۆیی بەدوای خۆیدا ھێنا و زۆربەی ئەندامانی بنەماڵەی شاھانە گیانیان لەدەست دا. تەھماسب نزیکەی پەنجا و دوو ساڵ فەرمانڕەوای کرد، کە ئەمەش درێژترین ماوەیە حکومڕانییە لەنێو ئەندامێکی بنەماڵەی سەفەوییەکان. لەگەڵ ئەوەی جێگای ڕەخنەی مێژوونووسە ھاوچەرخەکان بوو، بەڵام مێژوونووسانی سەردەمی نوێ وەک فەرمانڕەوایەکی ئازا و بەتوانا وەسفی دەکەن، بەوەی توانی ئیمپراتۆرییەتی باوکی بپارێزێت و فراوانتری بکات. ئەو کاریگەری لەسەر گۆڕیینی ئایدۆلۆژیای سەفەویییەکان ھەبوو، ئەمەش بە تایبەت لە کەمکردنەوە و کۆتایی ھێنان بەکاریگەری قزیلباشەکان لەسەر سیاسەت و دەسەڵات. ھەروەھا لەلایەکی دیکەوە کاریگەری ھەبوو لەسەر کۆتایی ھێنان بە پیرۆز سەیرکردنی باوکی و لەجیاتی ئەوە وێنەی کەسێکی خواپەرستی لە دید و فکری خەڵکیدا چەسپاند. لەدوای خۆی ١٤ کور و ٨ کچ (بەشێک لەسەرچاوەکان دەڵێن ١٣ کچی ھەبووە) لەدوای خۆی بەجێ ھێشت. ئیسماعیلی کوڕف بووە جێنشین و سێیەمین شای سەفەوییەکان.

تەھماسب دووەم شای بنەماڵەی سەفەوی بوو کە بنەماڵەیەکی بە ڕەچەڵەک کورد بوو کە شێخی تەریقەیەکی سۆفی بوون کە بە فەرمانی سەفەوی ناسراوە و ناوەندیان لە ئەردەبیل بوو. یەکەم شێخی فەرمانەکە، سەفیەدین ئەردەبیلی کە ناوەکەی بە ناوی خانەوادە، ھاوسەرگیری لەگەڵ کچی زاھید گیلانی کرد و بوو بە وەستای فەرمانەکەی خەزووری، زاھدییە. دوو لە نەوەکانی بە ناوەکانی شێخ جونەید و شێخ حەیدەر فەرمانەکەیان کردە سروشتی شەڕانگێزتر و سەرکەوتوو نەبوون ھەوڵیان دا زەوییەکانیان فراوان بکەن. باوکی تەھمەسپ، ئیسماعیل یەکەم، لە ساڵی ١٥٠٢ بوو بە شای ئێران؛ تا ساڵی ١٥١٢ کایەی کۆنفیدراڵی ھۆزی عەق قۆیونلو و زەوی و زارەکانی شەیبانی لە ڕۆژھەڵاتی ئێران و زۆرێک لە شار-دەوڵەتەکانی داگیرکرد. ئیسماعیل بە پێچەوانەی باوباپیرانییەوە باوەڕی بە دوازدە ئیسلامی شیعە ھەبووە و کردی بە ئایینی فەرمی ئەو کایەیە. دانیشتووانی سوننە بە ھەڵوەشاندنەوەی فەتوای سۆفی سوننە و دەستبەسەرداگرتنی موڵک و ماڵی سوننە و پێدانی بژاردەی موسڵمانبوون، مردن یان دەربەدەری بە زانایانی سوننە ناچار بوون لە مەزھەبی سوننەکانیانەوە بگۆڕدرێن بۆ مەزھەبی دوازدە شیعە. لێرەوە بۆشایی دەسەڵات سەریھەڵدا کە دەرفەتی بە زانایانی شیعە دا کە ئەرستۆکراسییەکی ڕۆحانیی دروست بکەن کە پڕ بێت لە خاوەن زەوییە سەید و موجتەھیدەکان. ئیسماعیل ھۆزەکانی قزیلباشی وەک ئەندامێکی جیانەکراوەی ئیدارەی سەفەوی دیاری کرد، بەو پێیەی ئەوان «پیاوەکانی شمشێر» بوون کە ئەویان ھێنایە سەر دەسەڵات ئەم «پیاوانەی شمشێر» لەگەڵ «پیاوەکانی قەڵەم» دا پێکدادانیان کرد، کە کۆنترۆڵی بیرۆکراسییان دەکرد و بە شێوەیەکی سەرەکی فارس بوون. ئیسماعیل نازناوی (وەکیل و نەفس و نەفس و ھۆمایون) (جێگری پاشا)ی دروست کرد بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکە. پێکدادان لە نێوان سەرکردەکانی قزیلباش و بیرۆکراتە فارسەکان بە شەڕی غەزدەوان لە نێوان نەجم سانی وەکیلی ئیسماعیل و ئۆزبەکییەکان گەیشتە لووتکە. سەرکەوتنی ئۆزبەکستان کە لەو ماوەیەدا نەجم لە سێدارە درا، لە ئەنجامی ئەوە بوو کە ھێزەکانی قزیلباش لەسەر خۆیان واکیل بەجێ بھێڵن. شەڕی چاڵدێران کە زیانی بە شکۆ و دەسەڵاتی ئیسماعیل گەیاند. ئیسماعیل پێش شەڕ لەگەڵ ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی، وێنەیەکی پیرۆزی خۆی وەک دووبارە لەدایکبوونەوەی عەلی یان حوسەین پەرەی پێدەدا.ئەو بیروباوەڕە دوای چاڵدیران لاواز بوو و ئیسماعیل پەیوەندیی تیۆلۆژی-ئایینی خۆی لەگەڵ ھۆزە نائومێدەکانی قزیلباش لەدەستدا کە بە نەدۆڕاو بینیبوویان. ئەمەش کاریگەری لەسەر ئیسماعیل ھەبوو، کە دەستی بە خواردنەوەیەکی زۆر کرد و جارێکی دیکە ھەرگیز سەرکردایەتی سوپاکەی نەکرد؛ ئەمەش ڕێگەی بە دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتدا لەلایەن ھۆزەکانی قزیلباشەوە کە سێبەری سەرەتای حوکمڕانی تەھمەسپی دانا.

لە ٢٢ی شوباتی ١٥١٤ لە شاری شەھاباد لەدایکبووە، کە گوندێکی نزیک ئەسفەھان بووە، کوڕە گەورەی ئیسماعیلی یەکەم و ھاوسەرە سەرەکییەکەی تاجلو خانم بووە.بە (تەھمەسپ میرزا) ناسراوە، بەپێی نەریتی تورک- مەغۆل لە ساڵی ١٥١٥دا وەک حاکمی خوراسان دەستنیشان کراوە.لە بەھاری ساڵی ١٥٢٤دا ئیسماعیل لە گەشتێکی ڕاوکردندا بۆ جۆرجیا نەخۆش دەکەوێت و لە ڕێگای گەڕانەوەی بۆ پایتەخت لە ئەردەبیل چاک دەبێتەوە. بەڵام زۆری نەخایاند تووشی تای بەرز بوو کە بووە ھۆی مردنی لە ٢٣ی ئایاری ١٥٢٤ لە تەبرێز.

 

تەھماسب تەمەن دە ساڵان دوای مردنی باوکی لەژێر سەرپەرشتی دیڤ سوڵتان ڕوملو، لالاکەی، فەرمانڕەوای دیفاکتۆی ئەو کایەیە، سەرکەوتە سەر تەختی پاشایەتی.حوکمڕانی لەلایەن ئەندامێکی عەشیرەتی ڕوملو لای عەشیرەتەکانی تری تورکمانی قەزیلباش و بەتایبەتی ئوستاجلو و تەکڵۆ قەبووڵ نەبوو.کۆپێک سوڵتان، حاکمی تەبرێز و سەرۆکی ئۆستاجلو لەگەڵ چوھا سوڵتان (سەرۆکی عەشیرەتی تەکالو) توندترین نەیارەکانی ڕوملو بوون تەکەلوەکان لە ئیسفەھان و ھەمەدان زلھێز بوون و ئۆستاجلوەکان خوراسان و تەبرێزی پایتەختی سەفەوییان بەدەستەوە بوو.ڕوملو پێشنیاری سێ لایەنی بۆ ئەو دوو سەرکردە کرد کە قبوڵکرا، مەرجەکان بۆ ھاوبەشکردنی پۆستی ئەمیر ئەلئومارە (فەرماندەی گشتی) بوو.سێ دەسەڵاتی ناپایەدار بوو، بەو پێیەی ھەموو لایەنەکان لە پشکی خۆیان لە دەسەڵات ناڕازی بوون. لە بەھاری ساڵی ١٥٢٦ زنجیرەیەک شەڕ لە باکووری ڕۆژاوای ئێران فراوانتر بوو بۆ خوراسان و بوو بە شەڕی ناوخۆ.ھەر زوو فراکسیۆنی ئوستاجلو دوورخرانەوە و سەرکردەکەیان کۆپێک سوڵتان بە فەرمانی چوھا سوڵتان کوژرا..لە کاتی شەڕی ناوخۆدا، ھێرشبەرانی ئۆزبەکستان بە شێوەیەکی کاتی دەستیان بەسەر توس و ئەستارئاباددا گرت. ڕوملو تاوانبار کرا بە ھەڵکوتانە سەر، و لە سێدارە درالەلایەن تەھمەسپەوە.لەسەر فەرمانی پاشای گەنج، چوھا سوڵتان (تاکە ئەندامی سێدارە کە مابووەوە) لە ساڵی ١٥٢٧ تا ١٥٣١ بوو بە فەرمانڕەوای دیفاکتۆی شانشینەکە.چوھا ھەوڵیدا ھەرات لە ھەژموونی شەملو دوور بخاتەوە، ئەمەش بووە ھۆی دروستبوونی ململانێ و تێیدا حوسێن خان پارێزگاری ھەرات ھەڵیکوتایە سەر کەمپەکە و چوھای کوشت و جێگەی گرتەوە.لەکاتێکدا شەڕی ناوخۆ لە نێوان قیزیلباشدا بەردەوام بوو، ئۆزبەکییەکان لەژێر دەستی ئوبەید اللە خان زەوییە سنوورییەکانیان داگیرکرد.عوبەید لە ساڵی ١٥٢٨دا ئەستارئاباد و توسی گرتەوە و گەمارۆی ھێراتی دا. تەھمەسپی تەمەن چواردە ساڵە فەرماندەیی سوپا دەکات و ئۆزبەکییەکانی شکست پێھێنا و لە شەڕی جامدا خۆی جیا کردەوەباڵادەستی سەفەوییەکان لە شەڕەکەدا بەھۆی بەکارھێنانی تۆپیانەوە بوو کە لە عوسمانییەکان فێربوون.ئەو سەرکەوتنە نە ھەڕەشەی ئۆزبەکستانی کەم کردەوە و نە ئاژاوەی نێوخۆی ئەو کایەی کەم کردەوە، بەو پێیەی تەھمەسپ ناچار بوو بگەڕێتەوە بۆ ڕۆژاوا بۆ سەرکوتکردنی یاخیبوونێک لە بەغدا.لەو ساڵەدا ئۆزبەکییەکان ھێراتیان گرت؛ بەڵام ڕێگەیان بە سام میرزا دا بگەڕێتەوە بۆ تەبرێز. داگیرکارییەکەیان زۆری نەخایاند و تەحمەسپ لە ھاوینی ساڵی ١٥٣٠ دەریان کردن و براکەی دامەزراند بەھرام میرزا پارێزگاری خوراسان و مامۆستای غازی خان تەکەڵوو بەھرام.حوسێن خان لە ساڵی ١٥٣٣ ڕووخێنرا و لە سێدارە درا، ھەرچەندە بە ھاوسەرگیری خزمی شا بوو.کەوتنی ئەو خاڵی وەرچەرخان بوو بۆ تەھمەسپ، کە ئێستا دەیزانی ھەر سەرکردەیەکی تورکمان لە بەرژەوەندی ھۆزەکەی خۆی دەبێت. نفوزی قزیلباشی کەمکردەوە و دەسەڵاتی زیاتری بە بیرۆکراسی «پیاوەکانی قەڵەم» دا و کۆتایی بە ڕژێم ھێنا.

شەڕی عوسمانییەکان

 

لە ساڵی ١٥٣٢دا سوڵتان سولەیمان قانوونی بە ٥٠ ھەزار سەربازەوە لەژێر دەستی فیل پاشادا ئۆلامە بەگ تەکالوی نارد.ئۆلامە بەگ یەکێک بوو لەو ئەندامە زۆرانەی تەکالو کە دوای مردنی چوھا پەنای بۆ ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی برد.عوسمانییەکان دەستیان بەسەر تەبرێز و کوردستاندا گرت، و ھەوڵیان دا پشتیوانی لە گیلان وەربگرن.تەھماسب عوسمانییەکانی دەرکرد، بەڵام ھەواڵی لەشکرکێشییەکی دیکەی ئۆزبەکستان، نەیھێشت شکستیان پێبھێنێت.سولەیمان لە تەممووزی ١٥٣٤دا فەزیری گەورەی خۆی ئیبراھیم پاشای سەدری عەعزەم نارد بۆ داگیرکردنی تەبرێز و دوای دوو مانگ پەیوەندی بەوەوە کرد.سولەیمان بە ئاشتیانە بەغدا و شارە شیعەکانی وەک نەجەف داگیرکرد.لەکاتێکدا عوسمانییەکان لە ڕێپێوانەکەدا بوون، تەھماسب لە بڵخ ھەڵمەتی ھەڵمەتی دژی ئۆزبەکییەکان بووڕەنگە یەکەم لەشکرکێشی عوسمانی گەورەترین قەیرانی سەردەمی ئەو بووبێتبەو پێیەی عەشیرەتی شەملو ھەوڵی ژەھراویکردنی داوە بە بێ سەرکەوتوویی ئەوان لە دژی تەھماسب ڕاپەڕین کە بەم دوایییە بە لابردنی حوسێن خان دەسەڵاتی خۆی دووپات کردبووەوە.یاخیبووان پەیوەندییان بە سولەیمانەوە کرد و داوای پشتیوانی لێکرد بۆ دانانی سام میرزا، کە بەڵێنی دا سیاسەتێکی لایەنگری عوسمانی پەیڕەو بکات.سولەیمان بە فەرمانڕەوای ئێران ناسی و ئەمەش دەرباری تەھماسبی تووشی شۆک کرد.تەھماسب ئەو خاکەی کە دەستی بەسەردا گیراوە گرتەوە کاتێک سولەیمان چووە مێزۆپۆتامیا سولەیمانیش ھەوڵیدا سەرکردایەتی ھەڵمەتێکی دیکە بکات لە دژی. تەھماسب بە پلەی یەکەم ھێرشی کردە سەر پاسەوانی دواوەی خۆی، و سولەیمان لە کۆتایی ساڵی ١٥٣٥دا ناچار بوو پاشەکشە بکات بۆ ئەستەنبوڵ دوای ئەوەی ھەموو دەستکەوتەکانی لەدەستدا جگە لە بەغدا.

 

پەیوەندییەکان لەگەڵ عوسمانییەکان تا ڕاپەڕینی ئەلقاس میرزا برا بچووکەکەی تەھمەسپ، کە لە ماوەی لەشکرکێشی عوسمانییەکان لە ساڵی ١٥٣٤–١٥٣٥دا سەرکردایەتی سوپای سەفەوی دەکرد و حاکمی شیرڤان بوو دوژمنایەتی مایەوە.سەرکردایەتی ڕاپەڕینێکی سەرنەکەوتووی کرد دژی تەحمەسپ، کە لە بەھاری ساڵی ١٥٤٧دا دێربێنتی داگیرکرد و کوڕەکەی ئیسماعیلی وەک حاکم دەستنیشان کرد.ئەلقاس لەگەڵ ئەو ھێزانەی کە مابوونەوە ھەڵاتن بۆ کریمیا و پەنای بۆ سولەیمان برد، بەڵێنی گەڕاندنەوەی ئیسلامی سوننەی پێدا لە ئێران و ھانی دا بۆ سەرکردایەتی ھەڵمەتێکی دیکە دژی تەھمەسپلەشکرکێشییە نوێیەکە لە تەممووزی ١٥٤٨دا بەدوای گرتنی خێرای تەبرێزدا بوو؛ بەڵام زۆری نەخایاند ڕوون بووەوە کە ئیدیعاکانی ئەلقاس میرزا بۆ پشتیوانی لە ھەموو سەرکردەکانی قزیلباش دوورە لە ڕاستییەوە. ھەڵمەتە درێژخایەنەکە لەسەر تاڵانکردن بوو وەک چۆن ھەمەدان و قوم و کاشانیان تاڵان کرد پێش ئەوەی لە ئەسفەھان بوەستێنرێن.تەحمەسپ شەڕی لەگەڵ سوپای ماندووی عوسمانی نەکرد، بەڵکو ھەموو ناوچەکەی لە تەبرێزەوە تا سنووری وێران کرد؛ عوسمانییەکان نەیانتوانی بۆ ھەمیشە زەوییە دەستبەسەرکراوەکان داگیر بکەن، بەو پێیەی زۆری نەخایاند پێداویستییەکانیان تەواو بووئەلقاس میرزا لە بەرەکانی جەنگدا بەدیل گیرا و لە قەڵایەکدا زیندانی کرا، لەوێش گیانی لەدەست دا. سولەیمان کۆتایی بە ھەڵمەتەکەی ھێنا و تا پاییزی ساڵی ١٥٤٩ ئەو ھێزە عوسمانیانەی کە مابوونەوە پاشەکشەیان کرد.دوایین ھەڵمەتی خۆی لە دژی سەفەوییەکان لە مانگی ئایاری ساڵی ١٥٥٤ دەستپێکرد، کاتێک ئیسماعیل (کوڕی تەحمەسپ) ھێرشی کردە سەر ڕۆژھەڵاتی ئەنادۆڵ و شکستی بە پارێزگاری ئەرزەروم ئەسکەندەر پاشا ھێنا. سولەیمان لە دیاربەکر بەرەو ئەرمەنی قەرەباغ ڕێپێوانی کرد و زەوییە ونبووەکانی داگیرکردەوە.تەھمەسپ سوپاکەی بەسەر چوار فەیلەقدا دابەش کرد و ھەریەکەیان بە ئاراستەیەکی جیاوازدا نارد، ئەمەش ئاماژەیە بۆ سوپای سەفەوییەکی بەرچاو گەورەتر. بەو پێیەی کە سەفەوییەکانی تەحمەسپ ئەو سوودەیان بەدەستەوە بوو، سولەیمان ناچار بوو پاشەکشە بکات.عوسمانییەکان دانوستانیان بۆ ڕێکەوتننامەی ئاماسیە کرد، کە تێیدا تەھمەسپ دان بە سەروەری عوسمانیدا دەنێت لە میزۆپۆتامیا و بەشێکی زۆری کوردستان؛ بە دواخستنی ئیسلامی سوننە، بەڕێوەچوونی عومەر کۆشان و نەفرەت لە خەلافەتی ڕاشدین قەدەغە کرد. عوسمانییەکان گەرەنتی ھاتوچۆی ئازادیان بۆ زیارەتکارانی ئێران دەکرد بۆ مەککە، مەدینە، کەربەلا و نەجەف. ئەم زاراوانە لە ھەلومەرجێکی لەبار بۆ سەفەوییەکان، بەڵگەی سەرکەوتنێکی یەکلاکەرەوەی تەھمەسپ بوون

ھەڵمەتەکانی گورجستان

تەھماسپ گرنگی بە قەوقاز و بەتایبەت گورجستان دەدا لەبەر دوو ھۆکار: بۆ کەمکردنەوەی کاریگەریی ھۆزی ئۆستاجلو (کە دوای شەڕی ناوخۆی ساڵی ١٥٢٦ زەوییەکانیان لە باشووری گورجستان و ئەرمەنستان ھێشتەوە) و ئارەزووی غەنیمەت، ھاوشێوەی ئەوەی باوکی. بەو پێیەی گورجستانکان بە شێوەیەکی سەرەکی مەسیحی بوون، ئەو بیانووی جیھادی بەکارھێنا بۆ ئەوەی پاساو بۆ لەشکرکێشییەکە بھێنێتەوە.لە نێوان ساڵانی ١٥٤٠ بۆ ١٥٥٣، تەھمەسپ سەرکردایەتی چوار ھەڵمەتی دژ بە چەندین پاشای دەوڵەتی دابەشکراو کرد. سوپای سەفەوی لە ھەڵمەتی یەکەمدا تفلیسی تاڵان کرد، لەوانەش کەنیسەکانی و ژن و منداڵی ئاغاکان لە کاتی داگیرکاری دووەمیدا، بەڕواڵەت بۆ دڵنیابوون لە سەقامگیری خاکی جۆرجیا، کێڵگەکانی تاڵان کرد و لێڤانی کاخێتی سوێندی دڵسۆزیی پێ خوارد.تەھمەسپ ژمارەیەک دیلی گرتووە، کە نەوەکانیان «ھێزی سێیەم»یان لە ئیدارەی سەفەوی و بیرۆکراسی لەگەڵ تورکۆمان و فارس پێکھێنائەم «ھێزە سێیەم»ە ھەرچەندە لە سەردەمی عەباسی گەورەدا ھاتە سەر دەسەڵات، بەڵام لە چارەگی دووەمی دەسەڵاتی تەھمەسپدا وەک غوڵام و قورچی دەستی کرد بە دزەکردنەوە بۆ ناو سوپاکەی و لە لووتکەی ئیمپراتۆرییەتی سەفەویدا کاریگەری زیاتر بوو. لە ساڵی ١٥٥٥ بەپێی ئاشتیی ئەماسیا ڕۆژھەڵاتی جۆرجیا لە دەستی ئێراندا مایەوە و ڕۆژاوای جۆرجیا لەلایەن تورکەکانەوە فەرمانڕەوایی دەکراتەھمەسپ بە سەپاندنی ژمارەیەک دامەزراوەی سیاسی و کۆمەڵایەتی ئێران و دانانی موسڵمانان لەسەر تەختی کارتلی و کاخێتی ھەوڵی چەسپاندنی ھەژموونی خۆی دەدا؛ یەکێکیان داوود خان بوو، برای سیمۆنی یەکەمی کارتلی بوو.دانانی داوود خان ئەو ھێزانەی جۆرجیا کە ھەوڵیان دەدا تفلیس لەژێر دەستی سیمۆن و باوکی، لوارسەبی یەکەمی کارتلی، لە شەڕی گەریسیدا داگیر بکەنەوە، بێھیوا نەکرد؛ شەڕەکە بە چەقبەستوویی کۆتایی ھات و لوارسەب و فەرماندەی سەفەوی شەھڤێردی سوڵتان کوژران

پەنابەرانی شاھانە

 

یەکێک لە ڕووداوە بەناوبانگەکانی سەردەمی تەحمسپ سەردانی ھومایون بوو کە یەکەم منداڵی بابور و ئیمپراتۆری مەغۆلی بوو کە لەلایەن براکانییەوە ڕووبەڕووی یاخیبوون بووەوە.ھومایون ھەڵات بۆ ھەرات و بە مەشھەد و نەیشابوور و سەبزەوەر و قەزوین گەشتی کرد و لە ساڵی ١٥٤٤ لە سۆڵتانییە چاوی بە تەھمەسپ کەوتتەھمەسپ وەک میوانێک ڕێزی لە ھۆمایون گرت و وەرگێڕانێکی وێناکراوی گوڵستانی سەعدی پێبەخشی کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئەبو سەعید میرزا، باپیرە گەورەی ھومایونبەڵام ڕەتیکردەوە ھاوکاری سیاسی پێبدات مەگەر موسڵمانی شیعە نەبێت. ھومایون بە دوودڵی ڕازی بوو، بەڵام کاتێک گەڕایەوە بۆ ھیندستان گەڕایەوە بۆ ئیسلامی سوننە و شیعەی ئێرانی ناچار نەکرد بۆ موسڵمانبوون.ھومایون نەورۆزی لە دەرباری شا بەسەر برد، و لە ساڵی ١٥٤٥دا بە سوپایەک کە لەلایەن تەھمەسپەوە دابینکرابوو بۆ وەرگرتنەوەی زەوییە لەدەستچووەکانی ڕۆیشت؛ یەکەم فەتحی قەندەھار بوو کە ڕادەستی شازادەی گەنجی سەفەوی کرد.بەڵام ھەر زوو موراد میرزا کۆچی دوایی کرد و شارەکە بوو بە ئێسکی ململانێی نێوان ئەو دوو ئیمپراتۆرییەت؛ سەفەوییەکان دەیانگوت کە بۆ ھەمیشە پێیان دراوە ومەغۆلەکان دەیانگوت کە ئاپاناژەکە لەگەڵ مردنی شازادەدا بەسەر دەچێت.تەھامسپ یەکەم گەشتی سەفەوی بۆ قەندەھار لە ساڵی ١٥٥٨ دەستی پێکرد و شارەکەی داگیرکردەوە یەکێکی دیکە لە سەردانکەرە دیارەکانی دەرباری تەھمەسپ، شەھزادە بایەزید بوو، ئەو شازادە ھەڵھاتووەی عوسمانی بوو کە لە سولەیمانی باوکی یاخی بوو و بە سوپایەکی ١٠ ھەزار کەسییەوە چووە لای شا بۆ ئەوەی ڕازی بکات شەڕێک لە دژی عوسمانییەکان دەستپێبکات.ھەرچەندە ڕێزی لە بایزید گرت، بەڵام تەھمەسپ نەیدەویست ئاشتی ئەمیسیا تازە واژووکراو تێکبداتبە گومانی ئەوەی کە بایزید پلانی کودەتای داڕشتووە، وای لێکرد دەستگیری بکات و بیگەڕێنێتەوە لای عوسمانییەکان؛ بایزید و منداڵەکانی دەستبەجێ لە سێدارە دران.

دواتر ژیان و مردن

 

یاخیبوونێکی ساڵی ١٥٦٤ لە ھەرات لەلایەن مەعسوم بەک و پارێزگارەکانی خوراسانەوە سەرکوت کرا، بەڵام ناوچەکە بە کێشە مایەوە و دوای دوو ساڵ لەلایەن ئۆزبەکییەکانەوە ھەڵیانکوتایە سەر.تەھمەسپ لە ساڵی ١٥٧٤ بە سەختی نەخۆش کەوت، و لە ماوەی دوو مانگدا دوو جار لە مردن نزیک بووەوە.بەو پێیەی شازادەیەکی جێنشینی ھەڵنەبژاردبوو پرسیاری جێنشینی لەلایەن ئەندامانی بنەماڵەی پاشایەتی و سەرکردەکانی قزیلباشەوە دەوروژێندرا. کوڕە خۆشەویستەکەی، حەیدەر میرزا، لەلایەن ھۆزی ئوستاجلو و جۆرجییە دەسەڵاتدارەکانی دەربارەوە پشتیوانی لێدەکرا؛ شازادەی زیندانیکراو ئیسماعیل میرزا لەلایەن پەری خان خانم کچە کاریگەرەکەی تەھمەسپەوە پشتیوانی دەکرا.فراکسیۆنی لایەنگری حەیدەر ھەوڵی نەھێشتنی ئیسماعیلیان دا بە بەدەستھێنانی ڕەزامەندی کاستێلانی قەڵای قەحقاحە (کە ئیسماعیل لەوێ زیندانی کرابوو)، بەڵام پەری خان لە پیلانەکە ئاگادار بوو و تەحمەسپی ئاگادار کردەوە؛ شا کە ھێشتا حەزی لە کوڕەکەی بوو فەرمانی دا کە لەلایەن موشەکدارەکانی ئەفشارەوە پاسەوانی لێ بکرێت.تەھمەسپ کە لە نەخۆشییەکەی چاکبووەوە، سەرنجی خۆی بۆ کاروباری دەوڵەت گەڕاندەوە؛ بەڵام گرژی دادگا ھەر مایەوە و شەڕێکی ناوخۆیی دیکەی لێکەوتەوە کاتێک شا لە ١٤ی ئایاری ١٥٧٦ بەھۆی ژەھراویبوونەوە کۆچی دوایی کردژەھراویبوونەکە بە ئەبو ناسر گیلانی تاوانبار کرا، پزیشکێک کە لە کاتی نەخۆشکەوتنیدا لە تەحمەسپ دەخوێند. کاتێک تەحمەسپ کۆچی دوایی کرد، ئەبو نەسر تۆمەتبار کرا بە خیانەت لەو چارەسەرەی کە بۆی نووسیبوو، و لەناو کۆشکەکەدا لە سێدارە درا.تەھمەسپی یەکەم درێژترین دەسەڵاتی ھەر ئەندامێکی بنەماڵەی سەفەوی ھەبووە: نۆ ڕۆژ کەمتر لە پەنجا و دوو ساڵ

کارگێڕی

 

 

دەسەڵاتی تەھمەسپ لە دوای شەڕە ناوخۆیییەکانی نێوان سەرکردەکانی قزیلباش بوو بە «دەسەڵاتێکی تایبەتی» کە ھەوڵی دەدا بە بەھێزکردنی بیرۆکراسی فارس کۆنترۆڵکردنی کاریگەری تورکمان. گۆڕانکارییە سەرەکییەکە دەستنیشانکردنی قازی جەھان قەزڤینی بوو لە ساڵی ١٥٣٥دا، کە بە دەستپێکردنی دیالۆگ لەگەڵ پورتوگالییەکان، ڤێنیزییەکان، دیپلۆماسی ھێنایە دەرەوەی ئێران، مەغۆلەکان و شانشینە شیعەکانی دەجان.ھەروەھا ئەنتۆنی جێنکنسۆن، گەڕانی ئینگلیز کە لە ساڵی ١٥٦٢ لە دەرباری سەفەوی پێشوازی لێکرا، ھەوڵی داوە بازرگانی بەرەوپێش بباتھەبسبورگەکان بە تامەزرۆیییەوە بوون بۆ پێکھێنانی ھاوپەیمانی لەگەڵ سەفەوییەکان دژی عوسمانییەکان. لە ساڵی ١٥٢٩ فێردیناندی یەکەم نێردەیەکی نارد بۆ ئێران بە ئامانجی ھێرشی دوو بەرەی بۆ سەر ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی لە ساڵی دواتردا؛ بەڵام ئەو ئەرکە سەرکەوتوو نەبوو، چونکە نێردراوەکە زیاتر لە ساڵێکی خایاند بۆ گەڕانەوە.یەکێک لە گرینگترین ڕووداوەکانی سەردەمی تەھمەسپ، گواستنەوەی پایتەختی سەفەوی بوو، کە دەستی پێکرد کە بە سەردەمی قەزوین ناسراوەھەرچەندە ڕێکەوتی وردی دیارینەکراوە، بەڵام تەھمەسپ لە قۆناغێکی ١٥٤٠ی سەدەی ڕابردوودا کە سەرلەنوێ نیشتەجێ بوونەوەی نەتەوەیییەکان بووە، دەستی کرد بە ئامادەکارییەکان بۆ ئەوەی پایتەختی شاھانە لە تەبرێزەوە بگوازرێتەوە بۆ قەزوینگواستنەوە لە تەبرێزەوە بۆ قەزوین نەریتی تورک-مەغۆڵی وەستاند کە لە نێوان لەوەڕگەی ھاوین و زستاندا لەگەڵ مەڕەکاندا دەگۆڕێت، ئەمەش کۆتایی بە شێوازی ژیانی کۆچەری ئیسماعیل یەکەم ھێنا.بیرۆکەی دەوڵەتێکی تورکمانی کە ناوەندێکی لە تەبرێز ھەبێت، بۆ ئیمپراتۆرییەتێک کە ناوەندەکەی لە فەلاتی ئێراندا بێت، وازی لێ ھێنرا.گواستنەوە بۆ شارێک کە بە ڕێڕەوێکی کۆن لە ڕێگەی خوراسانەوە کایەکەیان بەیەکەوە دەبەستەوە، ڕێگەی بە پلەیەکی زیاتری ناوەندگەرایی دا کاتێک پارێزگا دوورەکانی وەک شیروان، جۆرجیا و گیلان ھێنرانە ناو کۆشکی سەفەوی.دانیشتوانی غەیرە قزیلباشی قەزوین ڕێگەیان بە تەحمەسپ دا ستافی نوێ بھێنێتە دادگاکەی کە پەیوەندییان بە ھۆزەکانی تورکەوە نەبووە. شارەکە کە پەیوەندی بە ئۆرتۆدۆکسی و حوکمڕانی سەقامگیرەوە ھەبوو، لەژێر چاودێری تەھمەسپدا گەشەی کرد؛ پێشەنگی ئەو سەردەمە بینای چێھێل سۆتۆنە.

چاکسازی سەربازی

سەربازی سەفەوی لە سەردەمی تەھمەسپدا پەرەی سەند، بە تایبەتی تۆپچییەکان (توفچیان) و موشەکچییەکان (توفانگچیان)گۆلار-ئاغاسی، کۆیلە سەربازییەکان کە لەلایەن تەھماسپەوە لە دیلەکانی قەفقاز پەرەی پێدرابوو، فەرماندەیی توپچیان و توفانگچیانیان دەکرد.بۆ کەمکردنەوەی دەسەڵاتی قزیلباش، نازناوی ئەمیر الومەرا و وەکیلی وەستاند.قورچی باشی کە پێشتر ژێردەستی ئەمیر ئەلئومەرا بوو، بوو بە سەرۆکی سەربازی سەفەوی.

گرنگی دانی بە ئەدەب

تەھماسب بە گەورەترین سپۆنسەر سەفەوی ناوزەد کراوە.ئەو ناوی یەکێک بوو لە بەناوبانگترین دەستنووسە وێناکراوەکانی شانامە کە لەلایەن باوکییەوە لە دەوروبەری ساڵی ١٥٢٢ ڕاسپێردرابوو و لە ناوەڕاستی ساڵانی ١٥٣٠دا تەواو بووئەو ھاندانی نیگارکێشانی وەک کەمال ئەدین بێھزاد، و کاری لەسەر تابلۆکانی باڵکۆنی چێھێل سۆتۆن کردووە. تاریخی عەلەمعەرەیە عەباسی سەردەمی تەحمەسپ بە لووتکەی ھونەری خەتخەت و وێنەیی سەفەوی ناودەبات.بەڵام تاھمەسپ ھاندانی شیعری دەدا یان نا، دیار نییە.

ئایین

 

تەھمەسپ خۆی بە «پاشایەکی عیرفانی شیعە خواپەرست» وەسف کردووە.کۆنەپەرستی ئایینی ئەو سەرنجڕاکێشترین لایەنی کارەکتەری ئەو بوو بۆ مێژوونووسان، بەو پێیەی تا چەند بیروباوەڕەکانی کاریگەرییان لەسەر سیاسەتی ئایینی سەفەوی ھەبووە، ڕەگ و ڕیشەی لە ئیسلامی شیعەی فارسیدا ھەیە.تەھمەسپ دەیویست شاعیرانی دەربارەکەی لەسەر عەلی بنووسن، نەک ئەو.شیعەی ئیمامی وەک عەقیدەیەکی نوێی پاشایەتی دەبینی، و شێخ عەلی ئەلکەرەکی وەک جێگری ئیمامی شاراوە دەستنیشان کرد.

 

تەھمەسپ، بە پێچەوانەی باوباپیرانییەوە کە شوویان بە تورکمان کردووە، جۆرجی و چەرکەسیان بە ژن وەرگرتووە؛ زۆربەی منداڵەکانی بە ڕەچەڵەک قەوقازی بوونتاکە ھاوسەری تورکمانی ھاوسەری سەرەکی بوو، سوڵتانوم بێگم لە ھۆزی مەوسیلو (ھاوسەرگیرییەکی دەوڵەت)، کە دوو کوڕی لەدایکبوو: محەممەد خودابەندە و ئیسماعیل دووەم.پەروەردەکردنی تەحمەسپ سەرەڕای خراپی پەیوەندی لەگەڵ ئیسماعیل کە بەھۆی ھاوڕەگەزبازییەوە زیندانی کردبوو، بە باش دادەنرێتئاگاداری منداڵەکانی بوو؛ کچەکانی لە بواری کارگێڕی و ھونەر و سکۆلەرشیپدا فێرکرابوونو حەیدەر میرزا (کوڕە خۆشەویستەکەی، لە کۆیلەیەکی جۆرجیا لەدایکبووە) بەشداری لە کاروباری دەوڵەتدا دەکرد.

• تەھمەسپ حەوت ھاوسەری ناسراوی ھەبوو:

1. سوڵتانوم بێگوم (نزیکەی ١٥١٦ – ١٥٩٣ لە قەزوین)، ھاوسەری سەرەکیتەھماسب لە ھۆزی مەوسیلو، دایکی دوو کوڕە گەورەکەی
2. سوڵتان-ئاغا خانم چەرکەسی، خوشکی شەمخاڵ سوڵتان چێرکێس (پارێزگاری سەکی)، دایکی پەری خان خانم و سلێمان میرزا
3. سوڵتانزادە خانم، کۆیلەیەکی جۆرجیا، دایکی حەیدەر میرزا
4. زەھرا باجی، جۆرجیا، دایکی مستەفا میرزا و عەلی میرزا
5. ھوری خان خانم، جۆرجیا، دایکی زەینەب بێگم و مریەم بێگم
6. خوشکێکی وەرەزا شالیکاشڤیلی
7. زەینەب سوڵتان خانم بێوەژنەی بەھرام میرزا برا بچووکەکەی تەھمەسپ

• چواردە کوڕی ھەبوو:

1. محەممەد خودابەندە (١٥٣٢ – ١٥٩٥ یان ١٥٩٦)، شای ئێران (ڕ. ١٥٧٨–١٥٨٧)
2. ئیسماعیلی دووەم (٣١ی ئایاری ١٥٣٧ – ٢٤ی تشرینی دووەمی ١٥٧٧)، شای ئێران (ڕ. ١٥٧٦ – ٧٧)
3. موراد میرزا (کۆچی دوایی ١٥٤٥)، پارێزگاری قەندەھار؛ لە کۆرپەییدا مردووە
4. سولەیمان میرزا (کۆچی دوایی ٩ی تشرینی دووەمی ١٥٧٦)، پارێزگاری شیراز لە کاتی پاکتاوکردنی ئیسماعیلی دووەمدا کوژراوە
5. حەیدەر میرزا (٢٨ی ئەیلوولی ١٥٥٦ – ٩ی تشرینی دووەمی ١٥٧٦)، بۆ ماوەی ڕۆژێک دوای مردنی تەIمەسپ، خۆی بە شای ئێران ناوبرد؛ لە قەزوین لەلایەن پاسەوانەکانییەوە کوژراوە
6. مستەفا میرزا، (کۆچی دوایی ٩ی تشرینی دووەمی ١٥٧٦)، لە کاتی پاکتاوکردنی ئیسماعیلی دووەمدا کوژرا؛ کچەکەی لەگەڵ عەباسی گەورەدا ھاوسەرگیری کرد
7. جونەید میرزا (کۆچی دوایی ١٥٧٧)، لە کاتی پاکتاوکردنی ئیسماعیلی دووەمدا کوژراوە
8. مەحموود میرزا (کۆچی دوایی ٧ی ئازاری ١٥٧٧)، پارێزگاری شیروان و لاھیجان، لە کاتی پاکتاوکردنی ئیسماعیلی دووەمدا کوژرا
9. ئیمامی قولی میرزا (کۆچی دوایی ٧ی ئازاری ١٥٧٧)، لە کاتی پاکتاوکردنی ئیسماعیلی دووەمدا کوژراوە..
10. عەلی میرزا (لە ٣١ی کانوونی دووەمی ١٦٤٢ کۆچی دوایی کرد)، لەلایەن عەباسی گەورەوە کوێر کرا و زیندانی کرا
11. ئەحمەد میرزا (کۆچی دوایی ٧ی ئازاری ١٥٧٧)، لە کاتی پاکتاوکردنی ئیسماعیلی دووەمدا کوژراوە.
12. موراد میرزا (کۆچی دوایی ١٥٧٧)، لە کاتی پاکتاوکردنی ئیسماعیلی دووەمدا کوژراوە
13. زەین عابدین میرزا، لە منداڵیدا کۆچی دوایی کرد
14. موسا میرزا، لە منداڵیدا کۆچی دوایی کرد

• ڕەنگە تەھمەسپ سێزدە کچی ھەبووبێت کە ھەشتیان ناسراون:

1. گەوھەر سوڵتان بێگم (کۆچی دوایی ١٥٧٧)، ھاوسەرگیری لەگەڵ سوڵتان ئیبراھیم میرزا کردووە
2. پەری خان خانم (کۆچی دوایی ١٥٧٨)، بە فەرمانی خەیر ئەلنیسا بێگم کۆچی دوایی کردووە
3. زەینەب بێگم (لە ٣١ی ئایاری ١٦٤٠ کۆچی دوایی کردووە)، لەگەڵ عەلی قولی خان شەملو ھاوسەرگیری کردووە
4. مریەم بێگم (کۆچی دوایی ١٦٠٨)، ھاوسەرگیری لەگەڵ خان ئەحمەد خان کردووە
5. شەھربانو خانم، ھاوسەرگیری لەگەڵ سەلمان خان ئوستاجلو کردووە
6. خەدیجە بێگم (لە دوای ساڵی ١٥٦٤ کۆچی دوایی کردووە)، ھاوسەرگیری لەگەڵ جەمشید خان کردووە (نەوەکەی ئەمیرە دەباج، فەرمانڕەوایەکی ناوخۆیی لە ڕۆژاوای گیلان
7. فاتیمە سوڵتان خانم (کۆچی دوایی ١٥٨١) لەگەڵ ئەمیرخان مەوسیلو ھاوسەرگیری کردووە
8. خانیش بێگم ھاوسەرگیری لەگەڵ شا نیمتوڵڵا ئەمیر نیزام الدین عەبد ئەلباقی (سەرۆکی فەرمانی نیعمەتوڵڵاھی) کردووە

 

تەھماسبی یەکەم بۆ ماوەی پەنجا و دوو ساڵ حوکمڕانی کرد، کە لە ھەموو پاشایەکی دیکەی سەفەوی درێژتر بوو. ئەو کاریگەرییەکی کەمی لەسەر مێژوونووسانی ڕۆژاوا دروست کردووە، و وەک بەدبەختێکی شەھوەتباز و خۆپەرستێکی ئایینی وەسف کراوە.ھەرچەندە دەیەی یەکەمی دەسەڵاتی تەھمەسپ ھاوشێوەی ساڵەکانی دوای چاڵدیرانی دەسەڵاتی ئیسماعیلی یەکەم بوو، بەڵام دەسەڵاتی لە عەشیرەتەکانی قزیلباش گرت و لە تەمەنی چواردە ساڵیدا ڕووبەڕووی ئۆزبەکییەکان بووەوە و ئەوەندە عەقڵی سەربازی ھەبوو بۆ ئەوەی خۆی لە ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەوخۆ لەگەڵ عوسمانییەکان بەدوور بگرێت سەرەڕای ڕاپەڕین و نائارامی، ئەو ئیمپراتۆرییەتەی کە لە باوکی بە میراتی گرتبوو، پاراست و فراوانی کرد.تەھمەسپ زۆر جار گەوھەری دەفرۆشت و مامەڵەی بە کەلوپەلی دیکەوە دەکرد، بەڵام وەک پێشێلکردنی یاسای ئایینی باجی نزیکەی ٣٠ ھەزار تۆمان ڕەتدەکردەوە.

بیبیلیۆگرافی

•  دەروازەی ژیاننامە
•  دەروازەی مێژوو
•  دەروازەی ئێران
•  دەروازەی عێراق
•  دەروازەی کوردستان