حوسێن قولی خان

حوسێن گوڵی خان لە ساڵی ١٨٣٤ لەدایک بووە و کوڕی عەباس گوڵی خان سەرکردەیەکی دیکەیە کە حوکمڕانی خاکەکەی کردووە. لە تەمەنی گەنجیدا لە عەباس گولیخانی باوکی یاخی بووە و بۆ ماوەی چەند ساڵێک دەربەدەر بووە و گەشت دەکات بۆ شارەکانی خانەقین و مەندەلی کە لە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانیدا بووە. پاشان حوسێن گوڵیخان بۆ درێژەدان بە یاخیبوونەکەی گەڕایەوە بۆ فارس.  لە ململانێی نێوان حوسێن گوڵیخان و عەباس گوڵیخان، زۆرێک لە کەسایەتی و سەرۆکە سەربازییەکان پشتیوانی عەباس گوڵیخانیان دەکرد و ئەمەش وایکرد حوسێن گوڵیخان جارێکی دیکە پشت بە خاکی عوسمانی ببەستێت. لە یاخیبوونی داهاتوودا، بە پاڵپشتی و هاوکاری سەربازیی سەرۆکی عەشیرەتی کوردانی باڵاوەند، سەرۆکی هولەیلان، لوتف عەلی خان ئەسفەندیاری، حوسێن گوڵیخان توانی بەسەر عەباس گوڵیخان بباتەوە و ببێتە حاکمی پارێزگای ئیلامی ئێستا، دوای ئەوە بەخێرایی کۆنترۆڵی خۆی زیاتر کرد. خاکی حسێن گوڵیخان لە تەواوی پشتی کوح پێکهاتووە کە لە پارێزگای ئیلامی ئەمڕۆ و بەشێک لە پارێزگای کرماشان و پارێزگای لوڕستان و پارێزگای خوزستان و ناحیە کوردنشینەکانی پارێزگای دیالە پێکدێت. حوکمڕانی حسێن گوڵیخان لە دوای کوح لەلایەن بنەماڵەی قاجارەوە دانی پێدا دەنرا.

دەسەڵاتی هێندە گەورە بوو، سەرنجی گەڕێنەرە بیانییەکانی ئەوروپای بۆ لای خۆی ڕاکێشا. گەشتیارێکی بەناوبانگی فەرەنسی، لە سەردانەکەیدا بۆ پشتی کوه، ڕایگەیاندووە، خەڵکی ناوچەکە هەمیشە باسی حوسێن گوڵیخان دەکەن و هەر جارێک پرسیاری لێدەکەن، دەڵێن "هەموو شتێک هی سەرکردەکەمانە".

لە ساڵی ١٨٦٣ تا ١٩٠٠ لە دوای کوه بە دەسەڵاتەوە حوکمڕانی کردووە. لەو ماوەیەدا نەک هەر ئاشتی و سەقامگیری لە خاکەکەیدا جێگیر کرد، بەڵکو توانی سەرکوتکردنی یاخیبوونە جوداخوازییەکان کە لە باکووری خوزستان و لوڕستان و تەنانەت کەرماشانیش ڕوویاندا. لە کتێبی فەرمیی ناسرئەدین شای قاجاردا ناوی حوسێن گوڵیخان لە نێو خەڵکی زلهێزی وڵاتدا هاتووە. حسێن گوڵیخان لەلایەن حکومەتی ناوەند و سوپای ئێرانەوە نازناوی وەک سارام ​​ئەسێلتانا، سەردار ئەشرەف و ئەمیری تومانی پێبەخشرا و شمشێرێکی ئاڵتونیی پێشکەش بە حکومەت کرد. لە تەواوی سەردەمی حوکمڕانیدا هیچ ململانێیەک لە نێوان حوسێن گوڵیخان و شانشینی قاجاردا نەبووە. هەرچەندە بێمتمانەیی لە هەردوولا هەبوو، بەڵام ئەم بێمتمانەییە هەرگیز ناکۆکی بەدوای خۆیدا نەهێنا و حوسێن گوڵیخان هەمیشە بە ڕەزامەندی حکومەتی قاجار مامەڵەی دەکرد.

لەو ماوەیەدا نەک هەر نەزم و ئارامی لە خاکەکەیدا دامەزراند، بەڵکو سەرکەوتوو بوو لە سەرکوتکردنی ئەو یاخیبوونانەی کە لە باکووری خوزستان و لوڕستان و تەنانەت کرماشانیش دروست بوون کە بوونە هۆی نائارامی لە ناوچەکەدا. ئیلام لە سەردەمی حوکمڕانیدا بە قۆناغێکی دووبارە لە دایکبوونەوەدا تێپەڕی لە بواری هونەر، شیعر، ئەدەب و تەلارسازیدا. وەلیەکان بە باشی لە دژی دەستدرێژییەکانی عوسمانی سوننە و ڕووسیای ئۆرتۆدۆکس بۆ سەر ناوچەی ئیلام وەستانەوە، هێرشی دڕندانە و کۆمەڵکوژییان لە دژی ئەنجامدا.

حوسێن گوڵی خان موسڵمانێکی شیعەی دوازدە ئیمام بوو و خێزانەکەیشی هەروا. چوار ژنی هەبوو. دوو ژنەکەی ژنی کورد بوون بە ناوەکانی مەلەکزادە و حەمیدە و دوو ژنی عەرەب بە ناوەکانی نازارە و حاجییە. حوسێن گوڵیخان تەنیا دوو کوڕی هەبوو، یەکێکیان غوڵامڕەزاخان خەڵکی نازارە و ئەوی دیکەیان عەلیڕەزاخان خەڵکی مەلەکزادە. ژنەکانی تری حوسێن گوڵیخان هیچ منداڵێکیان نەبوو.

ئەو لەلایەن وەک خاوەنی ڕواڵەتێکی شاهانە و بەڕێز و گەنج وەسف کرا. زۆر باڵا بەرز بوو، هەروەها ڕیشێکی درێژی سوننەتی هەبوو، قژی درێژ بوو و پێستی سپی بوو.

ڕێبوارێکی پورتوگالی بە "جوان و قۆز و زۆر سەرنجڕاکێش" وەسفی دەکات؛ بەشێوەیەکی نائاسایی باڵا بەرز و ماسولکەدار، شانەکانی پانن. قژی ڕەشە؛ سمێڵی درێژی نائاسایی لەبەردایە و لەبری دەستی ڕاستی دەستی چەپی بەکاردەهێنێت، وەک کێسپییەک ئازایە". پڵنگ و لە هەر ئاغایەکی بەهێزترە، لە پێشبڕکێکانی تیر و سیاجدا، لە دە سێوی لێدراو، هەشت سێو دەبڕێت و لە شەڕدا حەوت دەبڕێت مێرە فەیلییەکە، کە ڕێزی لێدەگیرێت بۆ ڕێوڕەسمی ئایینی، بەڵام لە پێناو خۆیدا دەترسێت بێبەزەیی."

لە ساڵی ١٩١٤ کوڕیی یەکەمیی حوسێن گوڵیخان بە ناوی غوڵامڕەزاخان بە کودەتایەکی سەربازی لە پۆستەکەی دوورخستەوە. غوڵامڕەزاخان لەگەڵ حکومەتی باوکیدا باوکی دەربەدەر کرد بۆ دەوڵەتی عوسمانی دراوسێ. حوسێن گوڵیخان بەهۆی گرنگی ئایینی نەجەف ژیانی هەڵبژارد. دوای چەند مانگێک لە یەکەمی تەمموزی ١٩١٤ لە تەمەنی ٨٠ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد.

حسێن قولی خان شاعیر و نیگارکێشیش بووە، بەشێکی زۆری کاتەکانی بۆ شیعر و هونەر تەرخان کردووە. وەک موسڵمانێکی خواپەرستی شیعە وەسف دەکرا، هەروەها وەک پارێزەری باوەڕەکە، وەک چۆن بەشداری کردووە لە دروستکردنی مزگەوتی شیعە و بەرگری لە شانشینی خۆی کردووە لە دژی سوننە و مەسیحییەکان.

ناوی ڕاستەقینەی هوسێنقولی بوو، بە واتای “گوڵەکەی حوسێن (کوڕی عەلی)”. حوسێن گوڵیخان بە ئەبو قەدارە ناسرابوو. هۆکاری زۆر بۆ ئەم نازناوە خراوەتەڕوو. ناوەکە لە زمانی عەرەبیدا بە واتای "باوکی شمشێر" دێت. بانگەشەی ئەوە دەکرا کە لە سەردەمی عوسمانیدا بەشێک لە عەرەبەکان دەیانویست هێرش بکەنە سەر ئێران، بەڵام لەلایەن سوپای حوسێن گولیخانەوە گیراون و بە شمشێر گوێچکەکانیان بڕاوە، دواتر بۆ ئەوانی دیکە ڕەوانەی بەغدا کران کە دەیانویست ئێران داگیر بکەن. سوپاکەی داگیرکەرانی عەرەبی بردەوە بۆ ڕووباری دیجلە.

ناوێکی تری "ئەبو سەیف" بوو، کە بە زمانی عەرەبی بە واتای "باوکی شمشێر" دێت. گوایە ئەم نازناوەی وەرگرتووە، چونکە فەرمانی بە سوپاکەی کردووە بە شمشێر هێرش بکەنە سەر گوندە عەرەبییەکان و هەموو کەلوپەل و کەلوپەلی بەنرخەکانیان ببەن.