Toull Du

An hevelep traezoù ne skignont ket gouloù eta hag abalamour da se ez int du. Setu eus pelec'h e teu o anv. Deskrivet eo bet an toulloù du e damkaniezh ar relativelezh hollek. N'haller ket evezhiañ anezhe war-eeun, met meur a zoare evezhiañ dieeun e hirderioù gwagennoù disheñvel zo bet lakaet war-sav hag a-drugarez dezhe e c'haller studiañ an anadennoù a zegasont en o endro. Tommet e vez an danvez zo sunet gant un toull du pergen betek gwrezverkoù bras-kenañ kent bezañ lonket hag abalamour da se e skign kalz skinoù X. Memes ma ne vez ket skignet skinoù gant an toulloù du dreze o-unan, e c'haller dizoloiñ anezhe eta dre berzh o levezon war o endro. Bezañs an toulloù du zo asur evit hogos holl gumuniezh ar skiantourien a bled gant an dachenn-se (Astrofizikourien ha Fizikourien damkanourien).

Diwanet eo meiziad an toulloù du e diwezh an XVIII^vet kantved gant ar gravitadur hollvedel dizoloet gant Isaac Newton. En em c'houlenn a raed ha traezoù a oa hag a vije bras a-walc'h o zolzennad evit ma vije brasoc'h o zizh tec'h eget tizh ar gouloù. Kouskoude n'eo ken e deroù an XX^vet kantved, pa voe degemeret damkaniezh ar relativelezh hollek savet gant Albert Einstein, e teuas meiziad an toulloù du da vezañ estroc'h eget un danvez kuriusted. Evit gwir, nebeut amzer goude ma oa bet embannet labourioù Einstein e oa embannet gant Karl Schwarzschild un disoc'h eus kevatalenn Einstein hag a emplege bezañs un toull du kreiz. Ar studiadennoù diwar-benn an toulloù du a grogas er bloavezhioù 1960, nebeut amzer kent ar c'hentañ disklêriadurioù asur a-du gant o bezañs a oa degaset dre an evezhierezh. Ar c'hentañ traez^, a oa enni un toull du a voe kavet a oa ar vammenn skinoù X Cygnus X-1, evezhiet gant al loarell Uhuru e 1971. Goveliet eo bet an anv « toull du » e-kerzh ar bloavezhioù 1960, gant ar fizikour amerikan Kip Thorne. A-raok e implijed an anvioù da-heul : « korf Schwarzschild » pe « astr stanket». Enebiezh a savas a-enep implij ar ger « toull du » a-berzh implijerien yezhoù zo, ar galleg hag ar ruseg peurgetket, a gave e oa un tamm dizoare.

Un toull du en deus un tolz resis, zo tolpet en ur poent, anvet esparder gravitadur. A-drugarez d’an tolz-se e c’haller jediñ ur sferenn anvet dremmwel an toull du, kreizennet war an esparded ha dezhi ur skin zo bevenn vrasañ an toull du. E diabarzh ar vevenn-se e vir an toull du ouzh kement skinadur da dec’hout. Astennadur an toull du en egor eo ar sferenn-se koulz lavaret. Evit un toull du zo heñvel e dolz ouzh hini an Heol e talvez skin ar sferenn war-dro 3 c’hilometr. Tremen ur pellder keit hag an hini a gaver etre ar stered (e milionoù kilometr), un toull du n’en deus ket muioc’h a nerzh dedennerezh evit forzh peseurt korf all, dezhañ ar memes tolz... Da skouer, ma vefe lakaet un toull du eus an hevelep tolz hag an Heol e lec'h hemañ, ne vefe ket kemmet kelc'htro e blanedennoù.

Meur a seurt toull du zo e gwirionez. Pa vezont stummet da-heul disac’hadenn gravitadurel ur steredenn e komzer eus toulloù du steredenn. Pa gaver anezhe e-kreiz ar galaksioù o devez un tolz a c'hall mont betek meur a viliard tolzioù Heol hag e komzer eus toulloù du galaksienn. Etre an daou dolz-se e soñjer ez eus toulloù du etre dezho un tolz a dalvez un nebeud miliadoù tolzioù Heol. Soñjal a reer e c’hallfe bezañ toulloù du kalz bihanoc'h o zolz, a vije bet stummet e deroù istor an hollved, da vare ar Big Bang, hag anvet e vezont toulloù du an deroù. N'eo ket bet kadarnaet o bezañs hiziv an deiz

Stard eo sellet war-eeun ouzh un toull du. Gallout a reer kouskoude divinout ez eus unan a-drugarez d'e efed gravitadurel war e endro, e kalon ar korrkwazaroù hag an nukleüsoù galaksienn oberiant peurgetket, e lec'h ma vo tommaet-kenañ an danvez a gouezh en toull du ha ma skigno kalz skinoù X. Gallout a reer kavout evel se traezoù zo bras o zolz ha bihan o ment. An toulloù du eo an traezoù nemete a c'hall degas seurt gwered, hag a glot gant framm ar relativelezh hollek.

• Levrioù ledañ deskamant
  • (fr) Kip S. Thorne, Trous noirs et distorsions du temps, Champs Flammarion, 1994. ISBN 978-2-08-211221-5
  • (fr) Jean-Pierre Luminet, Les trous noirs, Points, coll. Sciences, 1992. ISBN 978-2-02-015948-7 Memes ma'z eo aet un tamm kozh, levr dispar evit dizoleiñ an dachenn, skrivet gant un arbennigour anavezet er bed a-bezh.** (fr) Jean-Pierre Luminet, Le destin de l’univers — Trous noirs et énergie sombre, Fayard, dastummad Le temps des sciences, 2006. ISBN 978-2-213-63081-6 Adembannadur an hini kent.
  • (fr) Stephen Hawking, Roger Penrose, La nature de l’espace et du temps, Folio essais, 1996. ISBN 978-2-07-074465-7
  • (fr) Isaac Asimov, Trous noirs — l’explication scientifique de l’univers en contraction, embannadur L’étincelle, 1978. Levr diaes da gavout.
  • (fr) Stephen Hawking, Une brève histoire du temps, (1999) ISBN 978-2-08-081238-4 Ur best-seller dedennus-kenañ
  • (en) Jacob Bekenstein, Of Gravity. Black Holes and Information, Di Renzo Editore, 2006, ISBN 88-8323-161-9.

• Pennadoù kazetennoù
  • (fr) Les trous noirs, dossier Hors Série du magazine « Pour la Science », 1997 ISSN 1534092.
  • (fr) Aurélien Barrau et Gaëlle Boudoul, Où sont passés les trous noirs primordiaux, pennad eus ar gelaouenn « La recherche », 2004 Gallout a reer pourchas ar fichennaoueg PDF war lec'hienn Aurélien Barrau.

• Levrioù ha pennadoù-skrid teknek
  • (en) Edwin F. Taylor & John A. Wheeler, Exploring black holes : introduction to general relativity, Benjammin/Cummings (2000) (ISBN 020138423X). Evit ul lenner a anavez diazezoù ar relativelezh strizh, Wheeler et Taylor a zispleg meizadoù ar relativelezh hollek adal meizad an toull du, oc'h implij an nebeutañ ar gwellañ ar matematik. Gallout a reer e lenn adalek kentañ kelc'hiad ar skol-veur.
  • (en) Subrahmanyan Chandrasekhar, The mathematical theory of black holes, Oxford University Press (1983) ISBN 0-19-850370-9. Damkaniezh matematek an toulloù du gant an astrofizikour damkaniezhour bras a orin eus India. Live trede kelc'hiad ar skol-veur.
  • (en) Kip Thorne, Richard H. Price & Douglas Alan Macdonald, Black holes : the membrane paradigm, Yale University Press, New Heaven (1986) ISBN 0-300-03769-4
  • (en) Stuart Louis Shapiro & Saul Arno Teukolsky, Black holes, white dwarfs and neutron stars : the physics of compact objects, John Wiley, New York (1983). ISBN 978-0-471-87316-7
  • Robert M. Wald, General Relativity, University of Chicago Press, 1984, 498 pages (ISBN 0-226-87033-2).
  • D. Kramer, Hans Stephani, Malcolm Mac Callum & E. Herlt, Exact solutions of Einstein's field equations, Cambridge University Press, Cambridge, Angleterre, 1980, 428 pages (ISBN 0-521-23041-1).

• Diwar istor an toulloù du
  • (en) Brandon Carter ; Half century of black-hole theory : from physicists’ purgatory to mathematicians’ paradise, dans : L. Mornas (ed.) ; « Encuentros Relativistas Espanoles : A Century of Relativity Theory », Oviedo (2005). Testenn glok a c'haller pourchas war arXiv : gr-qc/0604064