Скандынаўскія горы — горная сістэма на Скандынаўскім паўвостраве.
Працягласць каля 1700 км, шырыня да 600 км. Заходнія схілы падыходзяць непасрэдна да Паўночнага мора, утвараючы стромкія берагі, знакамітыя нарвежскія фіёрды. Усходнія схілы плаўна зніжаюцца і пераходзяць у раўнінныя прасторы на тэрыторыі Швецыі.
Вышыня гор параўнальна невялікая. Самы высокі пункт — гара Гальхёпіген (нарв.: Galdhøpiggen), 2469 м, размешчаная ў паўднёвай частцы Нарвегіі. Самы высокі пункт на тэрыторыі Швецыі — гара Кебнекайсе (шведск.: Kebnekaise), 2111 м. На тэрыторыі Нарвегіі таксама знаходзіцца гара Глітэртын. Рэльеф згладжаны дзейнасцю старажытных ледавікоў. Сучасныя ледавікі Скандынаўскіх гор з'яўляюцца найбуйнейшымі ў мацерыковай Еўропе.
Горы складзены з крышталічных і метамарфічных парод, якія змяты ў складкі ў каледонскую эпоху; на ўсходзе злучаюцца з Балтыйскім шчытом. Пасля доўгай дэнудацыі горы перанеслі паўторнае падняцце ў кайназоі, якое ўтварыла сістэму блокаў, трэшчын і разломаў. Найбольшай амплітуды падняцці дасягнулі ў цэнтральнай і заходняй частках., што вызначыла зрушанасць водападзельных хрыбтоў на захад і значную шырыню ўсходніх схілаў. У чацвярцічны час Скандынаўскія горы траплялі пад покрыўнае зледзяненне, з чым звязана шырокае развіццё ледавіковых адкладаў і форм рэльефу.
Скандынаўскія горы ўяўляюць сабой рад выцягнутых з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад горных плато, якія расчлянёны тэктанічнымі далінамі на асобныя масівы. Вяршынныя паверхні — фіельды, серыя паднятых на вышыню больш за 2000 м пенепленаў. Найбольш высокія пласкагор'і ў паўднёвай частцы — Ютунхеймен, Хардангервіда, Юстэдалсбрэ, Тэлемарк, Доўрэфіель. Над сярэднім узроўні пласкагор'яў (ад 900 да 1700 м) узвышаюцца асобныя групы вяршынь і хрыбтоў з альпійскімі формамі рэльефу. У сярэдняй частцы Скандынаўскія горы прыкметна зніжаюцца. Іх перасякае Емтландская зона тэктанічных апусканняў — прадаўжэнне глыбока ўрэзанага ў сушу Тронхеймс-фіёрда. На поўначы распрасціраецца хр. Х'елен, перасечаны папярочнымі і падоўжнымі далінамі, над якімі ўздымаюцца завостраныя вяршыні з каравымі і даліннымі ледавікамі на схілах (г. Кебнекайсе, 2123 м). Крайняя поўнач — пласкагор'е Фінмаркен (300—500 м) з асобнымі астанцовымі вяршынямі. На захадзе горы амаль ушчыльную падыходзяць да ўзбярэжжа і моцна расчлянёныя. Вялікая колькасць фіёрдаў: самы доўгі ў Еўропе — Согне-фіёрд (даўж. 220 км, шыр. 5—6 км), Хардангер-фіёрд, Букн-фіёрд і інш. 3 боку мора фіёрдавае ўзбярэжжа акаймавана вузкай (30—60 км) паласой прыбярэжнай раўніны, утворанай у выніку маладых тэктанічных падняццяў (выш. да 40 м), дзе сканцэнтравана значная частка населеных пунктаў, гандлёвых і рыбалавецкіх партоў Нарвегіі. Карысныя выкапні: жалезныя, медна-нікелевыя, сульфідныя, тытанавыя руды.
Клімат умераны, пераважна акіянічны з халаднаватым летам, умерана халоднай зімой. Пад уплывам цёплага Паўночна-Атлантычнага цячэння сярэдняя тэмпература студзеня адносна высокая для гэтых шырот і зменьваецца ад 1 °C да −14 °C, сярэдняя тэмпература ліпеня ад 16 °C да 6 °C. Ападкаў на заходніх схілах да 3000 мм, на ўсходніх — 400—800 мм за год. Клімат фіельдаў характарызуецца нізкімі тэмпературамі зімовых і летніх месяцаў, што разам з вялізнай вільготнасцю вызначае развіццё сучаснага зледзянення. Снегавая лінія ляжыць на вышыні 700—800 м на поўначы, 1500—1700 м на поўдні. На захадзе яна ніжэйшая, чым на ўсходзе.
Агульная плошча зледзянення Скандынаўскіх гор каля 5 тыс. км². Найбольшыя ледавікі Юстэдалсбрэ, Фольгефані. Агульная колькасць ледавікоў і фірнавых палёў перавышае 2 тыс. Гэта самы вялікі ледавіковы рэгіён у кантынентальнай Паўночнай Еўропе.
Ледавікі, разам з атмасфернымі ападкамі і падземнымі водамі служаць крыніцамі жыўлення шматлікіх рэк. Тут сфарміравалася густая сетка кароткіх, але мнагаводных, парожыстых рэк. Асабліва кароткія і бурныя рэкі звяргаюцца з заходніх крутых горных схілаў. Яны жывяцца талымі водамі снягоў, ледавікоў і дажджавымі водамі. Гэтыя рэкі ніколі не замярзаюць, яны маюць вялікае энергетычнае значэнне. На ўсходніх схілах рэкі больш працяглыя — да 200—300 км. Рэчышчы іх вельмі маладыя, нераспрацаваныя, таму шмат парогаў і вадаспадаў. Гэтыя рэкі на працяглы час скоўваюцца ільдом — у паўднёвых раёнах да 4 месяцаў, а на поўначы — да 6. Жывяцца яны дажджавымі і талымі снегавымі водамі, летам здараюцца паводкі з-за таяння снегу ў гарах. Рачны сцёк нярэдка зарэгуляваны азёрамі. Самая працяглая рака — Глома (611 км).
Мноства невялікіх па плошчы азёр. Найбольшае — М'ёса (369 км²). Большасць азёр утварылася ў тэктанічных катлавінах, апрацаваных ледавікамі. Яны часта маюць выцягнутую форму, якая адпавядае напрамку тэктанічных трэшчын і руху ледавіка. На поўдні азёры ўтвараліся ў выніку падпруджвання рэк ледавіковымі адкладамі ці ў паніжэннях паміж марэннымі ўзгоркамі.
Скандынаўскія горы ўкрыты горна-таежнымі лясамі (хвоя, елка), асабліва на ўсходніх схілах. Лясы падымаюцца да вышыні 300—500 м на поўначы і 900—1100 м на поўдні. Вышэй паласа бярозавага крывалесся, далей на поўнач — пояс карлікавых бяроз, верб і шматгадовых траў, на крайняй поўначы — мохава-кусцікавая тундра. На самых вялікіх вышынях — пояс горных лугоў, імхаў і лішайнікаў. Фіельды бязлесныя, тут пераважае горна-тундравая хмызняковая і мохава-лішайнікавая расліннасць, якая месцамі чаргуецца з лугамі. Па рачных далінах растуць нізкастволыя бярэзнікі. На заходнім узбярэжжы і схілах пераважаюць бязлесыя фармацыі з лугамі і хмызнякамі, верасоўнікамі, тарфянікамі і балотамі. На поўдзень ад 61° пн.ш. сустракаюцца мяшаныя і шыракалістыя лясы (хвоя, елка, бяроза, дуб, ліпа).
Пад горнымі хвойнымі лясамі развіваюцца бедныя перагноем горна-падзолістыя глебы, а пад тундравай расліннасцю — маламагутныя тундравыя. Толькі на поўдні, месцамі ўздоўж заходняга ўзбярэжжа сустракаюцца прыдатныя для земляробства бурыя глебы.
This article uses material from the Wikipedia Беларуская article Скандынаўскія горы, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Матэрыял даступны на ўмовах CC BY-SA 4.0, калі не пазначана іншае. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Беларуская (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.