Музычнае Мастацтва Вялікага Княства Літоўскага

Развівалася ў рамках як народнай, так і высокай культуры. Першапачаткова найбольшы ўплыў мела царкоўная музыка, у XVII стагоддзі пачалося актыўнае развіццё свецкага музычнага мастацтва, што вылілася ў стварэнне прыватных аркестраў і капэл у XVIII стагоддзі.

 

Народныя песні ВКЛ мелі каляндарны цыкл. Так, калядныя песні і шчадроўскія песні вызначылі паэтычны аспект зімовага цыкла. Яны насілі пераважна велічальны характар.

Вясновыя песні і абрады павінны былі садзейнічаць ураджаю і прыплоду жывёлы. Шырокае развіццё атрымаў заклік вясны, песні-вяснянкі, святкаванне Вялікдня і звязаныя з ім абрады, валачобныя песні, карагодныя гульні і спевы. Абрадавы выган статка на пашу ў Юр'еў дзень быў гаспадарчай асновай паэтычных юрьеўскіх песень, спеваў на Троіцу, русальны тыдзень. Русальныя песні завяршалі вясновы цыкл і стаялі перад летнім. Летнія песні і абрады мелі прызначэнне захаваць ураджай падчас уборкі, садзейнічаць збору ўраджаю. Купалле і суправаджаўшыя яго песні былі прысвечаны росквіту прыроды. Жніўныя песні паказўалі найважнейшы момант гаспадарчай дзейнасці земляроба. З восеньскіх святаў вылучаліся багацей, пакрыва, дзяды з іх культам продкаў. На восень даводзілася найбольшая колькасць вяселляў, таму асноўнае месца ў восеньскіх песнях заняла вясельная тэматыка.

Народная музычная культура балцкага насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага ў сваёй аснове мела натуральныя семиступенные лады з пентатонікай, зменныя лады. Метрарытмічная структура адрозніваецца разнастайнасцю, складаным чляненнем, часцяком асіметрычная, тыповы пастаянна паўтаральны пераменны метр. Мелодыі, распаўсюджаныя на паўднёвым усходзе сучаснай Літвы (у Дзукіі) аднагалосныя, яны распеўныя; іх гукарад у межах тэрца, кварты, сексты. У Аўкштайтыі існавалі разнастайныя віды шматгалосся спеваў. Аднагалосныя выконўаюцца больш даўнія (плачы, пастуховыя, калыханкі). Кантрасная і імітацыйная паліфонія маецца ў адмысловым выглядзе старых песень ― сутартынес, заснаваны або на канонападобным правядзенні мелодыі, або на супрацьпастаўленні галасоў. Па выканаўцам сутартынес дзяліўся на падвойныя, патройныя і чацвярню. Для сутартыняса характэрныя ладавыя сістэмы з незапоўненымі тэрца, элементы бітанальнасці, паралельныя секундовыя сугучча, выразная акцэнтаваць метрыкі, сінкопы. У Жамойцы ў асноўным пераважалі однагалосыя мелодыі з шырокай распевай, вольным рытмам.

Музыка ў народным тэатры

 

 

Першымі музыкамі Вялікага Княства Літоўскага былі вандроўныя акцёры ― скамарохі. Музыкі (гусляры, лірнікі, бандурысты, дудары, бубністы, скрыпачы, кабзары, цымбалісты і іншыя) удзельнічалі з XV стагоддзя ў княжых застоллях і ваенных паходах, у валачобных абрадах, калядах, вяселлях, у танцах на святах. Гульня на музычных інструментах была распаўсюджана пры княжых дварах, у войсках, у гарадскім асяроддзі. Трубы, бубны, тулумбасы былі галоўнымі інструментамі ў войсках княжых дружын. У буйных гарадах магістрацкія музыкі служылі трубачамі ў ратушах.

З XVI стагоддзя атрымаў распаўсюджванне народны лялечны тэатр батлейка, у спектаклі якога ўключаліся музычныя нумары ― папулярныя канты, народныя песні і танцы. Значнае месца адводзілася музыцы ў камічных сцэнках з народнага жыцця («Антон з казой і Антониха», «Мацей і доктар», «Камароўскае вяселле» і іншых));. Да народных музыкантаў можна аднесці і бадзяжных старцаў, якія выконвалі духоўныя вершы і думы пад акампанемент ліры або бандуры.

 

Знаменны распеў

Першапачаткова царкоўная музыка Вялікага Княства Літоўскага будавалася на аснове старажытнарускай праваслаўнай царкоўнай музыкі, якая ўтварылася пад уплывам візантыйскага царкоўнага спева, але ўжо ў XI—XII стагоддзях сфарміраваўся арыгінальны па форме і зместу Знаменны распеў. Да XV стагоддзя склаліся яго лакальныя тыпы. Старажытнаруская музыка адрознівалася аднагалоснай вакальнай асновай і безлинейнай натацыяй. Сама назва «знаменны спеў» паходзіць ад слова «знамя» (стяг), якое вельмі зафіксаваныя гакамі (знамёнамі) напева ў адрозненне ад спеваў па вуснай традыцыі.

Гакі ўяўлялі сабой камбінацыі рысачак, кропак, косак, а таксама літар арабскага алфавіта і паказвалі кірунак руху мелодыі, колькасць гукаў попевки, тэмпавыя і дынамічныя змены і спосаб гуказдабыцця. Інтэрвальныя сувязі паміж асобнымі знакамі не паказваліся, таму гакі маглі служыць толькі напамінам пры выкананні знаёмай мелодыі і былі непрыдатныя для запісу незнаёмай. Нягледзячы на выхад з шырокага ўжывання ў сярэдзіне XVI стагоддзя, гакі выкарыстоўваліся ў манастырскім побыце і царкоўных хорах аж да пачатку XX стагоддзя.

Радковыя спевы распаўсюдзіліся ў Вялікім Княстве Літоўскім у сярэдзіне XVI стагоддзя. Іх назва паходзіць ад спосабу запісу: партыі, запісаныя гакамі, размяшчаліся адна пад іншай над радком тэксту. Радковых спеваў было 2-, 3- ці 4-галосны, мелі лінеарнасцю меладычную прыроду і абапіралася на народнае подголосочно-контрапунктычнае шматгалоссе, у якасці асноўнага галасы выкарыстоўвалі спевы знаменнага распеву. Маленькае шматгалоссе падрыхтавала глебу для новага шматгалоснага стылю ― партэснага спеву, які зацвердзіўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у другой палове XVI стагоддзя, а ў XVII стагоддзі ўводзіўся мясцовымі майстрамі ў расійскую царкоўную практыку. Самым раннім рукапісным зборнікам, напісаным лінейнай натацыяй з'яўляецца «Супрасльскі ірмологиён», які адносіцца да 1598—601 гг.

Партесныя спевы

Партесныя спевы (ад позднелат. Partes ― галасы) як від харавога шматгалоснага прафесійнага спева ў царкоўнай музыцы, заснаванай на акордава-гарманічным прынцыпе і дзяленні хору на партыі (дыскант, альт, тэнар, бас) у праваслаўі не мела інструментальнага суправаджэння, у каталіцкім жа набажэнстве ўжывалася з удзелам Аргана і іншых інструментаў.

Мелодыі часам запазычаны з знаменнага распеву, кантаў, псалмаў. Запазычаны напеў праводзіўся ў тэнары, бас выконваў функцыю гарманічнага падмурка, адзін з верхніх галасоў рухаўся паралельна тэнару ў сексту або тэрцыі, іншы запаўняў гарманічную вертыкаль. Запісвалі творы 5- лінейнай кіеўскай натацыяй. Вучыліся партесному спеву ў брацкіх школах. Кожнае царкоўнае брацтва мела хор, які ўдзельнічаў і ў выступах школьнага тэатра.

Менавіта братэрства сталі агменямі царкоўнай і свецкай музычнай культуры ў XVI—XVII стагоддзях. Выпускнікі брацкіх школ выконвалі складаныя шматгалосныя сачыненні, запісаныя 5-лінейнай натацыяй. Прагрэсіўнай з'явай было ўключэнне ў школьную драму бытавых сатырычных інтэрмедый, насычаных народнымі песнямі і танцамі.

У каталіцкіх касцёлах прыхаджане здзяйснялі ранішнія і вячэрнія малітоўныя правілы з «пабожнымі песнямі» ― духоўнымі вершамі. Спявалі іх на любую прыдатную мелодыю. Уніяцкія зборнікі малітваў з канца XVII стагоддзя часта суправаджаліся такімі тэкстамі (кампазітары Мікола Далецкі, Тамаш Шэвяроўскі). У канцы XVI стагоддзя ва ўніяцкім набажэнстве пачынае адбывацца выцясненне царкоўнаславянскай мовы і паступовая замена яе паланізмамі і латынню. У XVIII стагоддзі ўніяцкая царква, яе іерархі і духоўная інтэлігенцыя выкарыстоўваюць практычна толькі польскую мову, зрэдку латынь.

Канты

Канты (ад лац.: cantus ― спевы, песня) як свецкая харавая бытавая песня ― гімны, вядомыя ў Вялікім Княстве Літоўскім з XVI стагоддзя. Для іх характэрныя сілабічны рыфмаваны верш, спецыфічныя кантаввыя цезурованные вершы (11- і 13- складаныя) з адно і двума цэзурамі і бесцезурные; страфічныя форма з яе складовымі часткамі ― радкамі, многагарадкоўыя тыпы страфы з тэндэнцыяй насычэння ўсіх строф; новым паэтычным тэкстам, міогачастныя страфы, страфы вышэйшага парадку (якія складаюцца з двух або больш простых строф), міогастрофная форма ўсяго канта са скразным развіццём; тыповыя рытмаінтанацыі і рытмаформулы, крышталізацыя мажора і мінора, адно-, 2-, 3-, 4- і 5- галосная фактура, папевачны прынцып музычнага будынка, стерэатіпізацыя кадэнцыёных абаротаў, секвентнае развіццё; танізацыя мелодыкай сілабічнага верша і зараджэнне ў нетрах кантавай культуры силабатонікі, сувязь са знаменным распевам і народнай песняй .

У Вялікім Княстве Літоўскім стала традыцыяй мужчынскае харавое выкананне канта (пераважна адно-, 3- і 4-галосныя). Складаліся канты ў брацкіх школах, у акадэміях, выконваліся ў народзе звычайна на святы. Асноўныя жанры: псалмы, (канты на рэлігійную тэматыку), віваты (ўрачыстыя вітальныя канты), лірычныя, жартоўныя, сатырычныя канты. Самабытныя канты развіваліся пад уплывам народна-песеннай культуры, адрозніваліся асаблівым лірызмам, у іх выпрацаваліся характэрныя меладычныя попевки. Адзін з найбольш ранніх узораў кантаў, якія дайшлі да нас у запісе, належыць Афанасію Філіповічу і адносіцца да 1646 года. У XVII—XVIII стагоддзях канты распаўсюджваліся ў рукапісах, запісваліся кіеўскай натацыяй і гакамі; захаваліся і друкаваныя канты. Рысы кантавай стылістыкі (вершаскладанне, строфіка, рытмаформулы і рытмаінтанацыі, меладычныя абароты, кадэнцыі, секвенцыі) аказалі значны ўплыў на мелодыку і вершаскладанне народных песень.

Псалмы

З XVI стагоддзя ў Вялікім Княстве Літоўскім атрымалі распаўсюджванне псалмы (ад грэч. Psalmos ― хвалебная песня) ― канты рэлігійнай тэматыкі на разнастайныя біблейскія і евангельскія сюжэты. Сярод іх ― А. Філіповіча «Дай спакой царквы сваёй, Хрысце Божа», «Прачыстая, дзева, маці рускага края», «Схільніцяся, павекі». Псалмы мелі ў асноўным тыя ж стылістычныя рысы, што і канты, вытокі мелодыкі іх лепшых узораў ― у народнай песеннасці. Некаторая іх спецыфіка (эксцелентованы ― распеты, арнаментальны бас, выкарыстанне меладычных абаротаў духоўных вершаў, знаменнага распеву, частковае і поўнае ўжыванне штодзённым гукараду, паліфанізацыя фактуры і т. д.) абумоўлена зместам, вобразна ― лексічным строем, паэтычнай прамовай. Псалмы любілі выконваць лірнікі.

 

Першыя вопыты нотадрукавання ў Вялікім Княстве Літоўскім ставяцца да другой паловы XVI-пачатку XVII стагоддзяў. Канцыяналы, выдадзеныя ў Брэсту, Нясвіжу і Любчы, былі цесна звязаны з рэфармацыйным рухам і адлюстроўвалі асаблівасці спароджанага ім музычнага мастацтва. Канцыяналы (познялат. cantional ад лац. Cantio ― спевы, песня) прадстаўлялі сабой зборнікі рэлігійных, пераважна шматгалосных, спеваў, разлічаных на выкананне ў царкве ці дома. Стылявыя асаблівасці ўключаных у канцыяналы напеваў звязаны з іх агульнай скіраванасцю (нават пры выкананні іх у касцёле, разам з царкоўным хорам спявалі ўсе прыхаджане). У канцыяналах досыць рознастылёвыя жанры: літургічныя спевы, пратэстанцкія Харалы, псалмы і канты.

У аснову многіх псалмаў і кантаў былі пакладзены мелодыі французскіх свецкіх, нямецкіх народных песень, гусіцкіх, гугеноцкіх, лютэранскіх, кальвінскіх гімнаў і харалаў, у іх чутныя інтанацыі знаменнага распеву, ўсходнеславянскіх лірычных народных песень.

У 1550 годзе пратэктар рэфармацыі канцлер Мікалай Радзівіл «Чорны» стаў берасцейскім старастам. У 1553 годзе ў Брэсце ім адкрыты першыя ў дзяржаве кальвінскі касцёл і друкарня, якой спачатку кіраваў вядомы вучоны-гуманіст, вучань Эразма Ратэрдамскага Бернард Воявудка. Яго працу працягнулі асветнікі Станіслаў Мурмелиус і Цыпрыян Базілік.

Было выдадзена больш за 40 рэлігійных, гістарычных, прававых і палемічных кніг на польскай і лацінскай мовах. Друкарня стала выдаваць і кнігі, звязаныя з музычнай культурай. Брэсцкі зборнік «Pesni chwal Boskich» ― першы ўзор нотадрукавання ў Вялікім Княстве Літоўскім і адзін з самых ранніх у Усходняй Еўропе. Ён змяшчае каля 100 адно-і четырехголосных псалмаў і кантоў на польскай і лацінскай мовах, запісаных мензуральной натацыяй на 5- лінейным нотнай постаці.

 

Яшчэ ў 1547 годзе тыпограф Марцін Мажвідас выдаў у Кенігсбергу «Катэхізіс» ― першую друкаваную кнігу на літоўскай мове, акрамя таго змяшчаўшую 11 царкоўных спеваў з нотамі. У 1566 Мажвідас выдаў таксама зборнік літоўскіх царкоўных хрысціянскіх песень.

У 1563 годзе Мацей Кавячынскі і друкар Даніэль Адам выдалі ў Нясвіжы канцыянал «Katechizm albo krotkie w jedno miejsce zebranie wiary. Psalmy i piesni» (« Катэхізм або кароткі збор веры. Псалмы і песні»), у які ўвайшло 40 псалмаў, 110 песень і свецкіх кантаў з нотамі. Адначасова з нясвіжскім канцыяналам выйшаў дадатак, які ўключаў 5 псалмаў і 8 свецкіх кантаў. У пачатку XVII стагоддзя нотныя канцыяналы выдаваліся ў Любчы. Тады ж ствараюцца новыя спевы ў гонар мясцовых святых: князёў Барыса і Глеба, Уладзіміра, прападобнага Феадосія, на асвячэнне храма Георгія ў Кіеве, на перанясенне мошчаў Мікалая Мірлікійскага.

Музычнымі помнікамі гэтай пары з’яўляюцца таксама зборнікі вакальна-інструментальных твораў «Полацкі сшытак» і «Куранты». Рукапіс «Полацкага сшытка», таксама вядомы як «Астрамечаўскі рукапіс» ці «Рукапіс 127/56» Ягелонскай бібліятэкі", быў знойдзены ў Польшчы ў 1960-х гадах і ўяўляе сабой зборнік бытавой музыкі ананімных аўтараў XVII стагоддзя. Па дадзеных беларускага даследчыка Адама Мальдзіса, рукапіс быў названы «Полацкі сшытак» памылкова, і адбываецца ён не з Полацка, а, верагодна, з вёскі Астремечава на Берасцейшчыне.

 

Пры двары вялікага князя ў Вільні італьянская оперная трупа пастаянна існавала з XVII стагоддзя. У 1636 годзе яна паставіла першы музычны спектакль «Выкраданне Алены» Марка Скаччи. Тэорыя музыкі вывучалася ў Віленскай іезуіцкай акадэміі, ў 1667 годзе выходзіць кніга «Ars et praxis musicae» («Музычнае мастацтва і практыка») віцэ-рэктара акадэміі езуіта Жыгімонта Лаўксміна на лацінскай мове, у 1675 ― «Граматыка мусікійская» езуіта Мікалая Дилецкага на польскай, у 1691 ― «Physica curiosa» («Займальная фізіка») В. Тількоўскага, пра музычнаю акустыку. У XVII стагоддзі з'яўляюцца творы інструментальнай музыкі кампазітараў-аматараў з мясцовай шляхты, пазней ствараюцца студэнцкія аркестры і хоры.

У XVIII стагоддзі сфарміравалася новы напрамак свецкай музычнай культуры ― прыгонны тэатр, дзе ў адпаведнасці са шляхецкімі густамі таго часу паказвалі музычныя спектаклі. Пры такіх тэатрах як розныя тыпы хораў існавалі прыгонныя Аркестр аркестры і капэлы. Прыгонныя тэатры былі прыватнымі музычнымі калектывамі прадстаўнікоў магнатэрыі і складаліся цалкам або часткова з прыгонных сялян. Вядомыя аркестры былі ў Нясвіжу, Слуцку (Радзівілаў), Слоніме (Міхаіла Казіміра Агінскага), Гродна (Антоній Тызенгаўза), Шклове, (Шклоўскі тэатр Зорыча), Ружанах (Масальскіх, Сапегаў), Дзярэчыне (Сапегаў), Глуск (Юдзіцкі) і іншых населеных пунктах. Сярод іх буйныя аркестры змешанага складу (Нясвіжская капэла Радзівілаў, Слонімская капэла Агінскага), камерныя струнныя аркестры ― так званая «хатняя музыка» (Гродна, Нясвіж, Гарадзец), духавыя («музыка Шклоўскага корпуса», рагавыя аркестры ў Шклове і Нясвіжы), ўдарных, народных інструментаў («янычарская музыка» і «літоўская музыка» у Нясвіжы).

Некаторыя калектывы мелі групы вакалістаў або цэлыя хоры («княжацкія капэлы», у Шклове так званыя «пявучыя музыкі»). Аркестры суправаджалі спектаклі прыгонных тэатраў, балі, паляванне, рэлігійныя службы, ваенныя парады. Сярод вядомых кампазітараў ― немец Ян Давід Голанд, чэх Эрнест Ванжура і іншыя.

Нясвіжская капэла Радзівілаў

 

Музычнае мастацтва ў галоўнай рэзідэнцыі Радзівілаў ― Нясвіжы ― пачало развівацца пры Мікалаю Радзівілу «Чорным». У Нясвіжы прыдворнымі музыкамі князя былі Цыпрыян Базылік з Серадзі і Вацлаў з Шамотул. Песенныя тэксты на польскай мове пісалі Мікалай Рэй і Андрэй Тшэцескі. У нясвіжскім палацы штодня раніцай, днём і ўвечары збіралася ўся сям’я на чытанне Свяшчэннага Пісання, малітву і спевы рэлігійных песень, аднагалосныя і шматгалосныя.

Далейшым працягам музычных традыцый стала стварэнне нясвіжскай капэлы Радзівілаў, якая існавала ў 1724—1809 гадах. Яна была заснавана Міхаілам Казімірам Радзівілам па мянушцы «Рыбанька». Капэла іграла падчас баляў, святаў, ваенных парадаў, касцельных службаў, а з 1746 года і тэатральных паказаў. Выступала таксама ў загарадным палацы ў Альбе, суправаджала выезды ў радзівілаўскія вотчыны Белае, Мір, Жолква і Алыка. Да 1746 года мела камерны характар і складалася з замежных музыкантаў (італьянцаў, немцаў, чэхаў), пазней склад яе пашырыўся (у 1751, 1757—1759 гадах у капэле было 25 чалавек, у 1784 годзе ― 107 чалавек, пераважалі палякі, беларусы і літоўцы, свабодныя і прыгонныя, сярод іх вядомыя скрыпач Мацей з Карэлічаў, Я. Ценціловіч, які стаў капельмайстрам).

У 1780 годзе князь Караль Станіслаў Радзівіл, вядомы як «Пане Каханку», запрасіў музыкантаў Дж. Альберціні (капельмайстар у 1781—1784 гадах), Дж. Канстанціні (скрыпка), Я. Е. Флайшман (віяланчэль), Я. Д. Голанда (клавесін, капельмайстар у 1782—1802 гадах), увёў у капэлу спевакоў В. Нікаліні, А. Калаўзека, А. Данезі, спявачак Герман, К. Вертэр. Апошнім капельмайстрам (1804—1809) быў мясцовы музыкант А. Аляксандровіч.

Слонімская капэла Агінскіх

 

Слонімская капэла з'яўлялася прыдворным тэатрам гетмана вялікага літоўскага Міхала Казіміра Агінскага. Была адкрыта ў 1765 годзе і праіснавала да 1793 года. Абслугоўвала тэатральныя паказы, балі, касцельныя службы, здзяйсняла канцэртныя паездкі (у 1780 выязджала ў Шклоў). Першапачаткова капэла складалася з 12 чалавек, ў 1776 годзе прадстаўляла сабой вялікі ансамбль інструменталістаў і вакалістаў (53 чалавек) на чале з Ю. Паўлі і А. Данезі. Ансамбль складаўся пераважна з палякаў і беларусаў, часткова з прыгонных, якія атрымалі прафесійную падрыхтоўку (была нявялікая колькасць замежных музыкантаў ― нямецкіх і чэшскіх інструменталістаў і дырыжораў, італьянскіх спевакоў). Сярод іх Райскі ― адзін з таленавітых музыкантаў капэлы, прыгонны Радзівілаў, працаваў у Слоніме ў 1775—1780. Росквіт дзейнасці капэлы ставіцца да 1780. С першай паловы 1780-х гг. яна паступова прыходзіць у заняпад, меньшается яе склад у сувязі з пераходам многіх замежных музыкантаў у Нясвіжскую капэлу Радзівілаў. Часовы ўздым слонімскія капэла і тэатр перажылі ў канцы 1780-пачатку 1790-х, аднак да 1792 аркестр налічваў толькі 12 музыкантаў.