Ашмя́ны (трансліт.: Ašmiany) — горад у Гродзенскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Ашмянскага раёна, на рацэ Ашмянка.
За 220 км на паўночны ўсход ад Гродна, за 130 км на паўночны захад ад Мінска, за 55 км на поўдзень ад Вільнюса, за 17 км ад чыгуначнай станцыі Ашмяны на лініі Маладзечна — Вільнюс, на аўтамабільнай дарозе Маладзечна — Вільнюс (праз Ашмяны праходзіць 9-ы транспартны еўрапейскі калідор). Горад размешчаны ў прыгранічнай зоне Беларусі з Літвой. Насельніцтва 16 835 чалавек (2018).
Горад Ашмяны
| ||||||||||||||||||||||||||||||
Назва Ашмянаў — гідранімічнага паходжання, ад ракі Ашмянкі — «Камяністай» ракі. Пачаткова гідронім меў выгляд Ašmena, які відаць з ранейшых формаў ужывання. Гэта гідронім балцкага паходжання, балцкімі з’яўляюцца і такія назвы яе прытокаў, як Балтупа, Вайгета, Лоша, Кернава, Лэйлупка, Панарка.
Ад пачатку назоўных даследаванняў назву звязвалі з літоўскім ašmenis «астрыё», ажно пакуль не было ўдакладнена: ašmenis разам з літ.: akmuo «камень» абодва ўзыходзяць да варыянтаў аднаго і таго ж індаеўрапейскага кораня *ak'- / *ak- «востры». Назвы каменя ад двух гэтых варыянтаў размеркаваліся па розных моўных групах — у інда-іранскую і ў балцка-славянскую адпаведна. У мове балтаў захаваліся абодва гэтыя корані: ад *ak- — akmen- «камень», ад *ak'- — ašmen- «вастрыё» ды (на перыферыі мовы) ašmen- «камень».
Гэта ілюструе і наваколле ракі Ашмянкі: прадмесце Ашмянаў — Акмянеі (ад akmen- «камень»), а на поўначы ад горада цячэ рэчка Каменка, назва якой — гэта пазнейшая «калька» з балцкай «каменнай» назвы ракі Ашмяны.
Назва ракі Ашмяны (Ашмянкі) значыць "Камяністая (рака)".
У лацінамоўнай хроніцы Віганда Марбургскага ў аповедзе пра паход крыжакаў на Літву ў 1385 годзе назва Ашмянаў фігуруе як «Asschemynne» (у фразе «Steteruntque 4 septimanis invitis paganis de Asschemynne», што значыць «І заставаліся [у паходзе] чатыры тыдні, нягледзячы на супраціў язычнікаў з Ашмянаў»).
Даследчык тапаніміі В. Жучкевіч назвы горада Ашмяны і рэчкі Ашмянкі называў «назвамі балтыйскага паходжання» і збліжаў з літоўскім тапонімам Akmenė.
На знешнім сугуччы першых гукаў грунтуецца версія пра паходжанне назвы Ашмянаў ад назвы мядзведзя «Oš» у мове комі.
Ашмянамі або Ашмяной ці Ашмянкай называліся доўгі час шэсць населеных пунктаў і рэчка. Пазней да іх далучылася чыгуначная станцыя.
На карце Вялікага Княства Літоўскага працы Тамаша Макоўскага (1613) значацца як Oßmiana. У сучасных беларускамоўных публікацыях часам сустракаюцца больш аўтэнтычныя варыянты назвы Ашмяна́, Ашме́на.
Згодна з легендарнай часткай “Хронікі Быхаўца”, Ашмяны (Oszmena) заснаваў адзін з трох "паноў радных" жамойцкага князя Монтвіла (Montwił), калі ён паслаў свайго сына Гердзівіла (Jerdywił), дазнаўшыся, што "Цар Батый" "разагнаў рускіх князёў" і землі, якія тыя захапілі, цяпер можна апанаваць самім. Пасля таго як яны знайшлі "ў чатырох мілях ад ракі Нёмана гару красную" і заснавалі там Наваградак, а Гердзівіл сеў там княжыць, - Гердзівіл панам радным даў "астравы пушчы". Востраў "каля ракі Ашмяны" атрымаў Грумпюс (Grumpiuż), а Граўжыс (Growżys) - "востраў", які цяпер Граўжышкі, а Эйкшыс (Ejkszys) - "востраў", які цяпер Эйкшышкі (Эйшышкі). У іх у кожнага былі сыны: Гаштаўт (Gasztolt), Давойна (Dowoin), Монвід.
У крыніцах другой паловы XIX — пачатку XX стагоддзяў часта сустракаецца меркаванне, што Ашмяны ўжо існавалі ў 1040 годзе (год паходу Яраслава Уладзіміравіча на Літву). А. Корава ў сваёй працы сцвярджае: «У пачатку XI ст. Яраслаў Мудры зрабіў напад на Літву ў ваколіцах г. Ашмяны і, атрымаўшы даніну ад насельніцтва, вярнуўся ў сваю айчыну». Гродзенскія вучоныя таксама не выключаюць існавання Ашмян у XI стагоддзі. Яны ў свой час падкрэслівалі: «У летапісных помніках XII ст. упамінаецца Гродна, XIII ст. — Навагрудак, Слонім, Ваўкавыск. Фактычна ж гэтыя гарады (як і Свіслач, Ліда, Ашмяны) існавалі значна раней — у XI ст.».
Першыя згадкі аб Ашмянах у пазнейшых крыніцах адносяцца да 1341 года: расказваючы пра смерць Гедзіміна і падзел пасадаў паміж яго сынамі, сярод гарадоў, якія разам з Вільняй дасталіся Яўнуту, «Хроніка літоўская і жамойцкая» называе Ашмяны. У 1384 і 1385 гадах пад Ашмянамі крыжакі спрабавалі перашкодзіць «шлюбнаму саюзу» паміж Польшчай і Вялікім Княствам Літоўскім (Крэўская унія), але пацярпелі паражэнне. У канцы XIV стагоддзя Ашмяны, верагодна, атрымалі статус горада ад Вітаўта. У 1398 годзе ўпершыню згаданы касцёл у горадзе. Не пазней за 1407 год у Ашмянах з’явіўся кляштар францысканцаў (у літаратуры яго заснаванне часам памылкова адносяць да пачатку XVI стагоддзя). У 1402 годзе годзе крыжакі зноў напалі на Ашмяны, але сустрэлі рашучае супраціўленне і мусілі адступіць у бок Меднікаў. З 1413 года Ашмяны ўваходзілі ў склад Віленскага ваяводства. У 1432 годзе ў Ашмянах адбыўся замах на жыццё Свідрыгайлы, які даў пачатак шматгадовай феадальнай вайне; тут жа, у ваколіцах Ашмян, праз некалькі месяцаў адбылася першая значная бітва паміж дзвюма партыямі. У другой палове XIV стагоддзя Ашмяны, «будучы месцапрабываннем княжацкім», «пачалі забудоўвацца па тыпе гарадоў» (левабярэжжа Ашмянкі), а першапачатковае паселішча засталося з назвай Старыя Ашмяны (правабярэжжа). У 1519 годзе горад разбураны маскоўскім войскам. З XVI стагоддзя цэнтр Ашмянскага павета. У гады Рэфармацыі Мікалай Радзівіл «Руды» заснаваў тут кальвінскі збор, горад зрабіўся адным з найвядомейшых цэнтраў кальвінізму ў Вялікім Княстве Літоўскім. Падчас войнаў сярэдзіны XVII — пачатку XVIII стагоддзяў Ашмяны зноў былі разбураныя. У 1655, 1661 і 1677 гадах вызваляліся ад падаткаў з прычыны разбурэнняў, учыненых маскоўскімі захопнікамі. У 1667 годзе земскі пісар А. Пачобут-Адляніцкі фундаваў кляштар дамініканцаў (з ліквідаванага касцёла Найсвяцейшай Тройцы ў 1873 годзе збудавалі капліцу на мясцовых каталіцкіх могілках). Да 1683 года адносіцца першы надзейна вядомы прывілей на гарадское права (ад Яна Сабескага). У 1702 годзе горад заняты шведскім войскам падчас Паўночнай вайны 1700—1721 гадоў. У 1792 годзе Станіслаў Аўгуст Панятоўскі зацвердзіў герб горада. Падчас паўстання 1794 года ў горадзе размяшчаўся штаб паўстанцкага войска Якуба Ясінскага, фарміраваўся атрад Міхала Клеафаса Агінскага. 21 мая і 8 ліпеня 1794 года адбыліся баі паўстанцаў з карнікамі.
Пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) на правах павятовага горада Ашмяны ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі; у 1796—1801 гадах знаходзіліся ў складзе Літоўскай, з 9 верасня 1801 года — Віленскай губерняў (да 1920 года). 5 жніўня 1800 года скасаваны герб горада. У ліпені — снежні 1812 года акупіраваны французскімі войскамі, каля Ашмян адбыліся жорсткія баі, горад часткова спалены. 15 красавіка 1831 года Ашмяны моцна пацярпелі пры падаўленні паўстання, калі паўстанцкі атрад Стэльніцкага пайшоў на злучэнне з асноўнымі сіламі Караля Пшаздзецкага ў Налібоцкую пушчу. Уварваўшыся ў горад, расійскія войскі палкоўніка Вярзіліна спалілі яго і забілі 500 мясцовых жыхароў разам з дзецьмі, жанчынамі і ксяндзом у касцёле дамініканаў. «Ашмянская разня», стала адным з важных сімвалаў у польска-літоўскай антыцарскай літаратуры. Рэвалюцыйнымі дзеяннямі кіравалі П. Важынскі і К. Пшаздзецкі. 2 лютага 1837 года горад выключаны з прыватнаўласніцкага стану (належаў генерал-маёру Канчалаву, з 1830 года — генеральшы Лукашынавай). 9 чэрвеня 1845 года гораду нададзены другі герб (праіснаваў да 1917 года). У 1840 годзе пабудавана першая вядомая праваслаўная царква ў Ашмянах (Богаяўленская, драўляная). Уласнасцю дзяржавы ў 1847 годзе стала і староства. У 1850 годзе закрыты дамініканскі касцёл. Падчас паўстаня 1863—1864 гадоў у ваколіцах Ашмян дзейнічалі паўстанцкія аддзелы З. Мінейкі, Г. Чаховіча, К. Ясевіча.
У 1835—1914 гадах дзейнічалі Ашмянскія гарбарныя мануфактуры. У 1909 годзе ў Ашмянах пачала дзейнічаць метэаралагічная станцыя.
З верасня 1915 г. па студзень 1919 г. Ашмяны акупіраваны германскімі войскамі. З 1.1.1919 г. у складзе БССР, пазней Літоўска-Беларускай ССР, з красавіка 1919 г. па ліпень 1920 г. пад польскай уладай. Паводле дагавору паміж РСФСР і Літвой ад 12.7.1920 г. прадугледжвалася перадача Ашмян Літве, але яна не адбылася, бо 2.10.1920 г. у горад уведзены часці т.зв. польска-беларускай дывізіі на чале з генералам Жалігоўскім. У кастрычніку 1920 г. — сакавіку 1922 г. уваходзілі ў склад Сярэдняй Літвы, з 1922 г. — у склад Польшчы, цэнтр павета Віленскага ваяводства. Пасля аб’яднання Заходняй Беларусі з БССР (1939) Ашмяны — раённы цэнтр Вілейскай (з 1940 г.), Маладзечанскай (з 1944), Гродзенскай (з 1960) абласцей. З 25.6.1941 г. да 7.7.1944 г. пад нямецка-фашысцкай акупацыяй, перад адыходам з горада 24 чэрвеня 1941 года НКУС растраляла 57 «польскіх» вязняў мясцовай турмы. Вызвалены часцямі 3-й, 19-й гв. танкавай і 2-й гв. мотастралковай брыгад 3-га гв. танкавага корпуса 5-й гв. танкавай арміі і 31-й гв. стралковай дывізіі 11-й гв. арміі.
Колькасць жыхароў горада паводле перапісаў, рэвізкіх казак і іншых крыніц:
У 1861 г. у Ашмянах было толькі 5 прадпрыемстваў — 4 гарбарныя заводы і вадзяны млын. На заводах працавала 11 чалавек.
У 1884 г. заводамі валодалі: вінакурна-дражджавымі (было 2) — купцы 2-й гільдыі Лейба Стругач і Абрам Богад; гарбарнымі — Овель Піктушанскі, Лейзер Біох, Іцка Саладуха, Янкель Саладуха, Маркел Чашын (у доме Гірша Дорскага), Мордух Закс, Шлёма Гершатар, сыны І. Г. Саладухі — Мордух і Янкель, піваварным — Іосіф Есельсон; тытунёвай фабрыкай — Борух Рындзінскі і Шлёма Гершатар, заводам мінеральных вод — Берка Данішэўскі; друкарняй — Зыська Мекель, заводам ізюмнага віна — Юлья Шміт; вапнавым заводам — Абрам Левін, бляшавым заводам — Соня Блехер і г.д. Толькі млын належаў гораду, аднак яго арандаваў купец 2-й гільдыі Хаім Гурвіч. Колькасць рабочых найбольшая была ў 1884 г. на тытунёвай фабрыцы (22 разам з уладальнікамі) і вінакурна-дражджавым заводзе (11 разам са Стругачам).
У 1899 г. у горадзе было 15 прадпрыемстваў: 7 гарбарных заводаў, 1 вінакурны, 1 цагельны, 1 лесапільны, 1 завод мінеральных вод, 1 ваўнамыйка, 1 бойня, 1 саладоўня, 1 вадзяны млын; працавала 276 рабочых.
Усе прадпрыемствы і млын знаходзіліся ў прыватных руках. Уладальнікамі ашмянскіх прадпрыемстваў, як відаць з пераліку, з’яўляліся ў большасці яўрэі. У іх руках знаходзіўся і гандаль. Аднак калектывы прадпрыемстваў былі шматнацыянальнымі.
У польскі час флагманам прамысловасці не толькі павета, але і Віленскага ваяводства лічыўся дражджавы завод (адзінае прадпрыемства другой катэгорыі ваяводства). Можна дапоўніць, што завод пачаў адбудоўвацца ў 1921 г., а ў наступным годзе Абрам і Давід Стругачы атрымалі дазвол на пуск прадпрыемства. У 1924 г. на ім працавала 9 чалавек, у 1934—1937 гг. — 33 работнікі, завод уваходзіў у картэль «Таварыства вытворцаў дражджэй», разам з аналагічным заводам у Нова-Вільні ў 1929 г. ашмянскія дражджавікі выпусцілі 10 % ад прадукцыі ўсёй дражджавой прамысловасці Польшчы.
У Ашмянах у 1927 г. меліся, акрамя дражджавога завода, гарэлачная фабрыка, гарбарныя заводы Дынерштэйна, Б.Бунімовіча і Качмера, Каца, Порта, бойня К.Руткоўкскага, фабрыкі цукерак Б.Эпштейна і А.Рубінсона, М.Мельніка, Святога, фарбавальная майстэрня М.Лапідуса, тытунёвая фабрыка, тартак Л.Стругача і іншыя нязначныя прадпрыемствы. Існавала тэлефонная станцыя.
Працавала гарадская электрастанцыя. Яе перавезлі ў Ашмяны з Лошы, дзе ў свій час пабудавалі немцы для патрэб фронту. У 1926 г. уведзена новая, якая рэканструявана ў 1931 г., затым узнікла яшчэ адна — прыватная.
У 2013 годзе аўстрыйскі інвестар заявіў аб планах па будаўніцтве у Ашмянах завода па вытворчасці дражджавога экстракту .
Сучасныя прадпрыемствы: прадпрыемствы харчовай (Ашмянскі мясакамбінат, сыраробны, дражжавы заводы, хлебакамбінат, ААТ «Белкофе»), радыётэхнічнай (ААТ «Радыётэхніка»), будаўнічых матэрыялаў прамысловасці. Ільнозавод. Тыпаграфія. Шэсць будаўнічых і дарожна-будаўнічых арганізацый. 45 магазінаў. Тры аддзяленні банкаў, 4 страхавыя кампаніі. Гасцініца «Ашмяны».
Ашмянскі краязнаўчы музей імя Ф. К. Багушэвіча. Дзейнічаюць дом культуры і кінатэатр.
У 2001 і 2010 гадах горад быў месцам правядзення фестывалю «Адна зямля».
This article uses material from the Wikipedia Беларуская article Ашмяны, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Матэрыял даступны на ўмовах CC BY-SA 4.0, калі не пазначана іншае. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Беларуская (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.