Амон

Егіпцяне тлумачылі яго імя як «патаемны, нябачны», ён атаясамліваўся з нябачным подыхам паветра. Іншае тлумачэнне выводзіць яго імя ад лівійска-берберыйскага слова «аман» (вада), верагодна, таму Амон як старажытны бог тварэння ўшаноўваўся ў выяве гусака.

Амон у перыяд Старажытнага і Сярэдняга царстваў

Ужо ў «Тэкстах пірамід» Амон разам са сваёй жонкай Амаўнэт узгадваецца як старажытны бог — прабог. Але толькі з часоў XI дынастыі яго пачынаюць лічыць богам Фіваў. Першапачаткова быў блізкі да бога вайны Монту, які пры фараонах XI дынастыі Сярэдняга царства (каля ХХІ ст. да н.э.) лічыўся адным з галоўных бостваў фіванскага пантэону. Калі ўзвышаецца XII дынастыя (ХХ-XVIII ст. да н.э.), Амона атаясамліваюць з Монту (Амон-Ра-Монту), які хутка выцясняе яго культ. У перыяд Сярэдняга царства з Амонам атаясамліваецца таксама бог урадлівасці Мін.

Узвышэнне Амона

 

У перыяд фіванскай XVIII дынастыі Новага царства (XVI—XIV стст да н.э.) галоўны фіванскі бог Амон робіцца богам усяго Егіпта, яго культ ператвараецца ў дзяржаўны. Ён атаясамліваецца з богам сонца Ра (Амон-Ра), ушаноўваецца як «цар усіх багоў» (грэч. Амон-Ра-Сонтэр, егіп. Амон-Ра-несут-нечэр), лічыцца богам — стваральнікам усяго існага, узначальвае геліопальскую энеаду і гермопальскую агдааду багоў. Гімны Амону таго перыяду сцвярджаюць: «Выйшлі людзі з вачэй яго, сталі багі з вуснаў яго», «ты адзін валодаеш мноствам рук, ты распасціраеш іх да тых, хто любіць цябе», указваюць, што ён «уладар свету, ён валодае ўсёй зямлёй, у яго руках спісы ўгоддзяў і вяроўка для абмеру палёў». Нарэшце, Амона лічылі богам, «які застаецца ва ўсіх рэчах», як і «ба» (душа) ва ўсіх з’явах. У Амоне нябачна існуюць усе багі, людзі, прадметы. З Амонам атаясамліваюцца Хапі (Амон-Хапі), Гор (Амон-Ра-Гарахуці), Птах, Себек, Нун, Херпі, Хнум і іншыя. У Фівах знаходзіўся буйнейшы ва ўсім Егіпце храм Амона — Карнакскі. У дзень «Прыгожага свята даліны», прысвечанага Амону, з храма выносілі статую. Боства, якое яна ўвасабляла, вымаўляла ў гэты дзень сваю волю, вырашала спрэчныя справы.

Захоп Егіпта нубійцамі, а потым лівійцамі (XXV Кушыцкая і XXII Лівійская дынастыі), падпарадкаванне Егіпта асірыйцам (671—663 гг. да н.э.) і персам (525—332 гг. да н.э.) не разбурылі культ Амона, але цэнтр яго культу быў перанесены жрацамі ў горад Таніс, старажытную сталіцу Егіпта ў дэльце Ніла.

Амон і фараон Егіпта

Паводле запісаў на сценах храма царыцы Хатшэпсут, афіцыйна абвяшчалася, што кожны фараон народжваецца ад шлюбу царыцы-маці і бога Амона, які наведвае яе ў выглядзе мужа. Фараоны (у тым ліку Рамсес II) абвяшчаюцца ад імя Амона, богу кожны раз прыпісваюцца словы: «Гэта сапраўдны сын плоці маёй, абаронца на пасадзе маім, уладар Егіпта». Амон прыносіць перамогі войску фараона. Прыводзіцца тэкст, які ўяўляе сабой зварот Амона да фараона-заваёўніка Тутмаса III: «Я даю табе моц і перамогі над усімі чужынскімі краінамі… Я зрынаю тваіх ворагаў пад твае сандалі». Таксама Амон нібыта зрынае да ног Аменхатэпа III (1388—1351 гг. да н.э.) усе краі свету, а той у міласці сваёй адорвае іх «подыхам жыцця». Амон і фараон Егіпта — адзінае цэлае, уладары свету, яго руплівыя кіраўнікі. У аснове мыслення егіпцян ляжала ўзаемасувязь боскай і фараонскай улады: Амон забяспечваў існаванне цара, цар ахоўваў цыклічнасць бясконцага быцця бога.

«Візір для бедных»

Аднак Амон быў не толькі абаронцам фараона, але і апекуном усяго простага народу. Яго называлі «візір для бедных», малітвы змяшчалі тэкст: «Вялікія заклікаюць да цябе, маленькія шукаюць цябе», «Амон, звярні вуха тваё да таго, хто бедны ў судзе… Амон можа быць візірам, каб вызваліць бедняка». Такому «Амону, які слухае прасіцеля», узводзіліся шматлікія стэлы, часта ўпрыгожаныя выявамі вушэй бога, якія «ўслухваюцца ў малітвы нешчаслівага, адгукаюцца на заклік нешчаслівага, даюць подых жыцця нешчасліваму».

Жрэцтва і храмы

 

Храмы Амона знаходзіліся ў Герф Хусэйне, Салебе, Дэры, Каве, Саі, Гемпаатоне, Абу-Сімбеле, а таксама ў нубійскіх гарадах і сяленнях, такіх як Напата, Пнубс і інш., у Вадзі Мія (Усходняя Пустыня), Пер-Рамсэсе і, нарэшце, у Танісе. У апошнім горадзе ў агароджы храма Амона экспедыцыя П. Мантэ знайшла ў 1938 г. магільні цароў XXI дынастыі, чые скарбы маглі параўнацца толькі з багаццямі магільні Тутанхамона.

Вярхоўны жрэц храма Амона ў Карнаку насіў тытул хем нечэр тэпі эн Амон, альбо «першы раб бога Амона», ён меў шмат служак і зямлі. У час III Пераходнага перыяду кіраванне храмам было ўскладзена на вярхоўную жрыцу, «супругу бога», якая давала зарок бясшлюбнасці і выбірала сабе пераемніцу з ліку дочак кіруючага фараона. Апошняя вядомая «жонка бога» Анхнеснеферыба II узначальвала культ Амона да захопу Егіпта персамі ў 525 г. да н.э.

У перыяд Новага царства вялікі ўплыў меў аракул Амона Карнакскага, з дапамогай якога вырашаліся галоўныя дзяржаўныя справы, а таксама абіраліся кандыдаты на пасаду вярхоўнага жраца Амона. У аазісе Сіва быў іншы, не менш уплывовы аракул, які абвясціў Аляксандра Македонскага сынам бога Амона.

Культ Амона распаўсюдзіўся таксама на Лівію і Нубію (царства Куш), дзе таксама набыў дзяржаўны характар. Галоўны храм нубійскага Амона знаходзіўся ў Напаце. У гэтым храме аракулы абіралі цара, які пасля каранацыі наведваў свяцілішчы Амона ў Гемпаатоне і Пнубсе, дзе пацвярджалася яго абранне.

Часцей за ўсё Амона малявалі ў выглядзе чалавека ў кароне, з двума высокімі пёрамі і сонечным дыскам, часам — з галавой барана з закручанымі рагамі; баран лічыўся яго свяшчэннай жывёлай. Таксама яго малявалі ў выглядзе змяі, прычым у гэтым выпадку яго называлі Кематэф («той, які завяршае свой час»).

 

У Эліністычны перыяд, калі Егіпет узначальвала грэчаская дынастыя Пталемеяў, а антычныя культура распаўсюджвалася на многія раёны Міжземнамор’я, культ Амона зліўся з культам Зеўса, утварыўшы боства Зеўс-Амон. Ён стаў галоўным боствам афрыканскай Кірэны, яго культы назіраліся таксама ў Грэцыі.