Чэска-Славацкія Мовы: падгрупа заходнеславянскіх моваў

Ня варта блытаць з тэрмінам «чэхаславацкая мова».

Чэска-славацкая падгрупа ўключае ў свой склад дзьве мовы, распаўсюджаныя ў асноўным на тэрыторыі Чэхіі ды Славаччыны — чэскую і славацкую. Апрача нацыянальных літаратурных моваў вядомыя, створаныя на падмурку дыялектаў чэскай ды славацкай моваў, літаратурныя мікрамовы — ляская і ўсходнеславацкая адпаведна, а таксама габрэйска-чэскія гаворкі кнааніт, фармавананьне якіх ішло на аснове старажытначэскае мовы і якія, аднак, выйшлі з ужытку на XVI ст.

Агульная колькасьць носьбітаў налічвае каля 18 млн чал.

Чэская ды славацкая мова характарызуюцца вялікай раздрабнёнасьцю дыялектаў і гаворак, на аснове некаторых зь іх існуюць літаратурныя нормы, якія за цяперашнім часам практычна не ўжываюцца.

Чэская мова падзяляецца на ўласна чэскую (захад краіны, Багемія), цэнтральнамараўскую (захад і цэнтар Маравіі), усходнемараўскую (усход Маравіі, крайні ўсход Чэхіі) і сылескую (або ляскую, крайні паўночны ўсход краіны) дыялектныя групы. Сярэднячэскія гаворкі чэскага дыялекту палеглі ў аснову літаратурнае чэскае мовы, у той час як на аснове верхнеастраўскай гаворкі сылескага дыялекту — ляская літаратурная мікрамова. Створаная ў першай палове ХХ ст. ляская мова зьяўляецца мовай паэзіі Ондры Лысагарскага і некаторых іншых паэтаў Чэскае Сылезіі. Усходнемараўскі (мараўска-славацкі) дыялект шляхам пераходных гаворак зьвязаны з блізкім да яго заходнім дыялектам славацкае мовы.

За пэрыядам Сярэднявечча на аснове старажытначэскае мовы сфармаваліся габрэйска-чэскія гаворкі — кнааніт, якія да XVI ст. празь міграцыю габрэяў-ашкеназаў былі поўнасьцю выцісканыя ідышам і чэскай мовай.

Славацкая мова ўключае ў свой склад заходнеславацкую, сярэднеславацкую і ўсходнеславацкую дыялектныя групы. Славацкая літаратурная мова створаная на базе сярэднеславацкага дыялекту, у той час як зэмлпінскія ды шарыскія гаворкі ўсходнеславацкага дыялекту сталі асновай пры стварэньні ўсходнеславацкай літратурнай мовы. Ад сярэдзіны XVIII стагодзьдзя на ўсходнеславацкай зьявіліся першыя тэксты — пераклады рэлігійнае літаратуры, аднак на пэрыяд сярэдзіны ХХ ст. мова амаль поўнасьцю выйшла з ужытку. Частка гаворак усходнеславацкага дыялекту, што месьціліся на мяжы з усходнеславянскім моўным арэалам (русінская мова) сталася асноваю югаславарусінскай (панонска-русінскай) мовы Ваяводзіны, на гэтай мове размаўляюць нашчадкі русінскіх перасяленцаў з Закарпацьця і ўсходу Славаччыны сярэдзіны XVIII ст.

• старажытначэская мова
  • чэская мова
    • ляская мова (на аснове гаворак сылескага (ляскага) дыялекту)
  • кнааніт †
• славацкая мова
  • усходнеславацкая мова (на аснове ўсходнеславацкага дыялекту).

Для падгрупы чэска-славацкіх моваў зьяўляюцца ўласьцівымі рысы, агульныя для ўсіх моваў заходнеславянскае групы, а менавіта:

• Захаваньне архаічных спалучэньняў зычных tl, dl (чэск. pletl, mýdlo, славацк. plietol, mydlo);
• Вынікі другой (чэск. mouše, славацк. muše) і трэцяй паляталізацыі для заднянёбнага х;
• Захаваньне спалучэньняў kv’, gv’ (чэск. květ, hvězda, славацк. kvet, hviezda);
• Адсутнасьць эпэнтэтычнага l (чэск. země, koupě, славацк. zem, kúpený, параўн. з усх.-слав. беларускім зямля, купляць);
• Пераход *tj, *dj у c, ʒ (z) (чэск. svíce, sázet, славацк. svieca, sádzať);
• Пераход *ktj, *gtj у c;
• Наяўнасьць у родным і давальным склонах адзіночнага ліку складаных прыналежных флексіяў -ego, -emu у адрозьненьне ад -ogo, -omu;
• Сьцягваньне галосных пры выпадзе інтэрвакальнага j ды асыміляцыі галосных у флексіях і каранёх (чэск. dobrý, dobrá, dobré, mého, tvému, славацк. pekný, pekná, pekné) і г.д.

Між тым, для моваў у складзе чэска-славацкае падгрупы характэрныя рысы, якія адрозьніваюць іх ад іншых заходнеславянскіх моваў (лехіцкія, лужыцкія), дзякуючы чаму падгрупа вылучаецца ў складзе групы заходнеславянскіх моваў:

• Прысутнасьць доўгіх і кароткіх галосных фанэмаў.
• Своеасаблівая зьмена групаў *tort, *tolt: чэск. kráva, zlato, král, славацк. hrad, hlava; у той час як у польскай — krowa, złoto, król, głowa, ніжнелужыцкай — głowa, верхнелужыцкай — hród, hłowa і г.д.
• Захаваньне зычнага характару санантаў r̥, ŕ̥ ды l̥, l̥’: чэск. tvrdé, srp, mluvit, славацк. žltá, vlk. У адрозьненьне ад гэтага, у лехіцкіх і лужыцкіх мовах гэтыя сананты вакалізаваліся — польск. twardy, sierp, żółty, сыл. mołwić, кашуб. wolk.
• Адсутнасьць змычкі перад зычнымі ʒ, ʒ’ у пазыцыях, дзе яны ўзьніклі праз вынікі другой або трэцяй паляталізацыі: чэск. noha > noze, але польск. noga > nodze.
• Пераход праславянскага выбухнога зычнага g у гартанны фрыкатыў h: чэск. noha, але польск. noga.
• Усталяваньне ініцыяльнага (на першым складзе) націску (як і ў лужыцкіх), тады як у польскай — параксытанічнае (на перадапошнім складзе), у кашубскай і палабскай — рухомы (можа прыпадаць на любы склад).

У лексыцы чэскае мовы гістарычна адлюстроўваліся ўплывы з боку нямецкае мовы ды лаціны, у славацкай лексыцы — уплывы з боку вугорскай і чэскай моваў.

Вызначаная дзеля характарыстыкаў чэска-славацкае падгрупы зьяўляецца ўласьцівай і лужыцкім мовам, якія займаюць пераходную пазыцыю ад чэска-славацкай да лехіцкай падгрупы (адсутнасьць насавых галосных, ініцыяльны націск, наяўнасьць гуку h у верхнелужыцкай і г.д.). Частка моўных зьяваў супрацьпастаўляе чэска-славацкія і лехіцкія мовы лужыцкім (захаваньне ў лужыцкіх дваістага ліку, простых мінулых часоў (і іх адсутнасьць у іншых заходнеславянскіх) і г.д.).

• Широкова А. Г. Чешский язык. — М.: 1961.
• Широкова А. Г. Чешский язык // Славянские языки / Под. ред. А. Г. Широковой и В. П. Гудкова. — Славянские языки. — М.: 1977.
• Havránek B., Jedlička A. Česká mluvnice. — Praha: 1970.
• Васильева Л. И. Словацкий язык // Славянские языки / Под. ред. А. Г. Широковой и В. П. Гудкова. — М.: 1977.
• Krajčovič R. Slovenčina a slovanské jazyky. — Bratislava: 1974.
• Ананьева Н. Е. История и диалектология польского языка. — 3-е изд., испр. — М.: Книжный дом «Либроком», 2009. — ISBN 978-5-397-00628-6

• Czech-Slovak, MultiTree (анг.)