Такіпона

Такіпона
Арыгінальная назва:	toki pona
Створаны:	Соня Элен Кіса
Агульная колькасьць носьбітаў:	3.100 (2016)
Тып пісьма:	скарочаная лацініца (14 літараў)
Моўныя коды
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO/DIS 639-3:	tok
Гл. таксама: Штучныя мовы

Першая інфармацыя аб ёй зьявілася ў інтэрнэце ў 2001 годзе. Назва Toki Pona перакладаецца як «мова дабра» (магчымыя пераклады: «добрая мова», «простая мова», або «добрая размова»; гл. далей пра шматзначнасьць). Кіса падчас распрацоўкі мовы была натхнёная вучэньнямі пра дао й дзэн, і працамі філёзафаў-прымітывістаў.

Сьветапогляд такіпоны знайшоў свае адлюстраваньне ў ейнай структуры й зьмесьце. У лексыцы мовы каля 120 каранёў − на погляд аўтаркі, самых неабходных. Мінімалізм лексыкі зьведзены таксама да таго, што, напрыклад, у мове адсутнічаюць назвы жывёлаў і расьлінаў. Зрэшты, у неафіцыйным слоўніку такіпоны ёсьць словы для краінаў, нацыяў, моваў, а таксама імёны людзей (ma Nijon — Японія, toki Epelanto — эспэранта, jan Tana — Таня). Спрошчаная лексыка такіпоны спалучаецца з простымі фаналёгіяй, граматыкай і сынтаксісам.

На такіпоне размаўляюць у асноўным у Інтэрнэце (у IRC-чатах і дыскусійнным сьпісе на Yahoo!Groups), а за ейнымі мяжамі — у Канадзе, ЗША, Эўропе, Ізраілі, Японіі й Расеі. Такіпона не клясыфікуецца як мова міжнацыянальных зносінаў. Вядомая галоўным чынам сярод карыстальнікаў сеціва, яна служыць прыкладам інтэрнэт-культуры.

Мова такіпона зьмяшчае 14 фанэмаў: 5 галосных (a e i o u) і 9 зычных (j k l m n p s t w). Зычныя фанэмы не падзяляюцца на звонкія/глухія ці на мяккія/цьвёрдыя.

Галосныя вымаўляюцца наступным чынам:

• a — вымаўляецца як беларуская a;
• e — як беларуская э;
• i — як беларуская і;
• o — як беларуская o;
• u — як беларуская у.

Зычныя:

• k — вымаўляецца як беларуская к;
• l — як беларуская л, але можа быць зьмякчаным;
• m — як беларуская м;
• n — як беларуская н;
• p — як беларуская п;
• s — як беларуская c;
• t — як беларуская т;
• w — як беларуская ў;
• j — як беларуская й.

Такіпона дапускае азванчэньне зычных у мове, то бок вымаўленьне p як b, s як z, t як d і k як g. Націск заўжды ставіцца на першы склад, нават у запазычаных імёнах і назвах гарадоў і краінаў.

 

Афіцыйна словы запісваюцца з дапамогай лацінскага альфабэту, як апісана ў разьдзеле «фанэтыка». Словы вымаўляюцца як напісаныя. Не дапускаецца рэдукцыя галосных о й е ў ненаціскным становішчы. У цяперашні час разглядаюцца варыянты запісу словаў мовы з дапамогай складовых азбукаў, узятых з розных натуральных моваў ці вынайдзеных адмыслова для такіпоны, ці нават герогліфаў.

Словы ў такіпоне канструююцца са складоў. Калі склад знаходзіцца ў пачатку слова, то ён можа не зьмяшчаць першую зычную, у астатніх выпадках склад — гэта зычная + галосная + апцыянальная n. n ня ставіцца, калі за ёй ідуць n ці m. З усіх варыянтаў складоў у такіпоне забароненыя склады: ji, ti, wo, wu (як цяжкія для вымаўленьня).

Словы ў такіпоне не зьмяняюцца з дапамогай канчаткаў, прыстаўкаў і суфіксаў. Многія словы могуць выступаць і як назоўнік, і як дзеяслоў, і як прыметнік, і як прыслоўе. Прытым гэтыя словы ў адрозьненьне ад беларускіх не зьмяняюцца ў напісаньні.

Сказы ў такіпоне маюць цьвёрда вызначаную структуру. Асноўныя законы пабудовы сказаў можна выказаць у наступных правілах:

1. Слова, якое ўдакладняе іншае слова, ідзе пасьля гэтага слова: «прыметнік» ідзе за «назоўнікам», а «прыслоўе» — за «дзеясловам» (у двукосьсі, бо як такія гэтыя катэгорыі ў такіпоне адсутнічаюць, у любой сынтаксычнай роле можа выступаць любое значнае слова). Напрыклад: «jan (чалавек) pona (добра)» значыць «добры чалавек», але не «чалавечае дабро».
2. Выказьнік у сказе ідзе пасьля дзейніку, і, калі дзейнік ня ёсьць займеньнікам mi (я) або sina (ты), то бок выказьнік як бы знаходзіцца ў форме трэцяе асобы, дзейнік і выказьнік падзяляюцца службовым словам li. Слова liвыкарыстоўваецца для аддзяленьня групы дзейніку ад групы выказьніку. Напрыклад, у сказе jan pona li tawa (добры чалавек ідзе): jan выказвае функцыю назоўніку (дзейнік), pona — прыметніку (азначэньне), tawa — дзеяслову (выказьніку). Калі б у гэтым сказе не было li, tawa аказалася б другім азначэньнем.
3. Прамое дапаўненьне ідзе за дзеясловам і ўводзіцца службовым словам e. То бок, падобна да слова li, яно аддзяляе групу выказьніку ад групы дапаўненья й дазваляе дзеяслоў удакладняць прыслоўямі. Прыклад: jan li lukin (глядзець) mute (шмат) e tomo (дом): mute будзе прыслоўем, а tomo — прамым дапаўненьнем.
4. Акалічнасьць, якая мае значэньне для ўсяго сказу (напрыклад час дзеяньня: прошлы, цяперашні, будучы) ставіцца ў пачатку сказу й аддзяляецца словам la. Прыклад: tenpo (час) ni (гэта) la mi pali (рабіць) можна перакласьці як: «сёньня я працую».
5. У назоўнікаў у словазлучэньні можа быць некалькі азначэньняў (напрыклад waso (птушка) lili (маленькі) walo (белы) — маленькая белая птушка). У гэтым выпадку другое азначэньне (walo) адносіцца да ўсяго злучэньня «назоўнік + першае азначэньне» (waso lili)). Калі азначэньне ў словазлучэньні ня ёсьць дапасаваным, то яно аддзеляецца ад азначанага назоўніку словам pi, што ўказвае на выкарыстоўваньне прыналежнага склону. Напрыклад: tomo pona pi jan Tana — добры дом Тані.

Амаль усе словы ў такіпоне маюць мноства значэньняў. Напрыклад pona — добры, дабро, просты, рамантаваць. Праз гэта, напрыклад, сказ jan li pona можна перакласьці некалькімі спосабамі: чалавек добры ці чалавек рамантуе, й інш. Таму часта пераклад падбіраецца зыходзячы з кантэксту або ўдакладняецца. Напрыклад, калі ў папярэднім прыкладзе трэба падкрэсьліць, што чалавек рамантуе, можна назваць рэч, якую ён рамантуе: jan li pona e tomo «чалавек рамантуе будынак». Калі аб’ект рамонту ня названы, то амаль заўжды можна лічыць, што «pona» мае сэнс «добры, просты».

 

У цяперашні час выкарыстоўваюцца каля 125 каранёў паводле прынцыпу добраахвотнага спрашчэньня з ігнараваньнем складанасьці.

Празь невялікую колькасьць каранёў, словы іншых моваў часта перакладаюцца на такіпону з выкарыстоўваньнем некалькіх каранёў, напрыклад «вучыць», «навучаць» будзе pana e sona, літаральна «даваць веды». Хаця пра такіпону часта кажуць як пра «мову са 120 словаў», скептыкі лічаць, што гэтэ не зусім так: у ёй выкарыстоўваецца шмат словазлучэньняў і стандартных зваротаў, якія неабходна завучваць, як асобныя лексычныя адзінкі.

З пункта ж гледжаньня такіпаністаў уяўленьні пра «завучваньне словазлучэньняў і зваротаў» памылковыя. Такіпаніст сам камбінуе паняцьці зь вядомых яму словаў, а «словазлучэньні й стандартныя звароты», што выкладаюцца ў сеціве — толькі рэкамэндацыі. Увогуле казаць пра нешта стандартнае ў такіпоне (акрамя, зразумела, граматыкі й базавага слоўніку) не прыходзіцца: усё залежыць ад кантэксту й ад самаго такіпаніста. Напрыклад, слова «стол», у залежнасьці ад кантэксту, можа перакладацца як supa sitelen «мэбля для пісьма», supa moku «мэбля для ежы» або нават supa kiwen ike «мэбля цьвёрдая й кепская», калі, напрыклад, гаворачы пра ўдар аб яго.

Паводле Оскар Ўайлда:

tenpo pini mute-mute la jan mije li lon ma sewi. ona li jo e jan meli olin. jan meli ona li pona lukin. ona mute li pilin pona. taso jan meli li moli. jan mije li pilin ike. oko ona li jo e telo mute-mute. jan mije li toki tawa jan sewi li toki e ni: «ona li moli tan seme?» taso jan sewi li kute ala e ona.

jan mije li pali e sitelen pi pilin ona — e sitelen pi pilin ike. ona li kepeken e kiwen. kiwen ni li pona lukin. jan mute li lukin e sitelen li jo e telo lon oko pi ona mute.

tenpo li tawa. jan mije li wile pali e sitelen pi pilin pona. taso ona li jo ala e kiwen pona. ona li lukin e suno li sona mute. ona li pakala e sitelen pi pilin ike li pali e sitelen ante. nimi pi sitelen ni li «sitelen pi pilin pona».

• Форум такіпоны
• Wikia li toki pona — свабодная энцыкляпэдыя на такіпоне. На травень 2014 году зьмяшчае менш за 500 артыкулаў.
• Афіцыйны сайт мовы, не абнаўляецца (анг.)
• irc.freenode.net #tokipona — IRC-канал