Toki Pona („dobra rěč“ abo „prosta rěč“) je planowa rěč.
Mjeno rěče je wotwodźene wot Pidźinskeho słowa toki (wot jendźelskeho talk „rěčeć“) a Esperantorěčneho adjektiwa bona („dobry“).
Planowa rěč bu wot Kanadźanki Sonja Elen Kisa wudźěłana. Toki Pona bu wot njeje w lěće 2001 prěni raz online wozjewjena. Po jeje wobličenju je tuchwilu swětodaloko znajmjeńša 100 běžnych rěčnikow.
Ličby w Toki Pona su ekstremny přikład za minimalistiski koncept tuteje planoweje rěče. Hinak hač by so snadź wočakowało, njeeksistuja žane ličbniki wot jedyn hač do dźesać, na kotrychž potom cyły ličbnikowy system natwari. Wotpohlad toho bě, zo by so wužiwanje wjetšich ličbnikow poćežało, zo by so w zmysle taoizma k jednoremu wašnju myslenja wróćał. Cyłkownje eksistuja – jeli so tež nula wobkedźbuje – jenož štyri ličbniki: 0, 1, 2 a 5.
cyfra | ličbnik w Toki Pona | serbsce |
---|---|---|
0 | ala | ničo |
1 | wan | jedyn |
2 | tu | dwaj |
3 | tu wan | dwaj jedyn |
4 | tu tu | dwaj dwaj |
5 | luka | pjeć |
6 | luka wan | pjeć jedyn |
7 | luka tu | pjeć dwaj |
8 | luka tu wan | pjeć dwaj jedyn |
9 | luka tu tu | pjeć dwaj dwaj |
10 | luka luka | pjeć pjeć |
Wjetše ličbniki su hišće komplikowano twarjomne, tak zo so za čas rozmołwy rady toho wostaja. Na př. ličbnik 17 so mjenuje „luka luka luka tu“ (= pjeć pjeć pjeć dwaj). „luka“ je připódla prajene tež słowo za ruku.
| Tutón nastawk resp. wotrězk je njezrozumliwje spisany. Pomhaj Wikipediji z tym, zo jón lěpje formuluješ. Jeli nastawk ma wjace hač jedyn njedostatk, wužiwaj prošu předłohu |
Kisa oficialnje wužiwa pismiki łaćonskeho alfabeta zo by rěč reprezentowała, z hódnosćemi kotrež so reprezentuja w IPA: p, t, k, s, m, n, l, j, w, a, e, i, o, a u. (To rěka, j klinči jako jendźelski y, a wokale su jako w španišćinje.)
Wulke pismiki so jenož wužiwaja za wosobowe a městne mjena (hlej deleka), nic za prěnje słowo sady. To rěka, wone markěruja cuze słowa, nihdy 120 Toki Pona korjenjow.
Małko entuziastow su druhe pisma za wužiće w Toki Pona adaptowali: Korejski hangul, Tengwar, a sadźbu logogramow wzatu z Unicode, a originalna abugida.
Alfabet wot Toki Pona je na 14 pismikow wobmjezowany. Eksistuje pjeć wokalow a, e, i, o a u a dźewjeć konsonantow j, k, l, m, n, p, s, t a w. Prěnja złóžka słowa so přizwukuje; nazwukowym wokalom so móže opcionalnje glotalny kluzil započinać. Njeeksistuja diftongy abo dołhe wokale, ani konsonantowe skupiny, ani ton.
Konsonanty | Labial | Coronal | Dorsalny |
---|---|---|---|
Nazal | m | n | |
Kluzil | p | t | k |
Frikatiwny | s | ||
Aproksimant | w | l | j |
Pódla wurjekowanja pismikow resp. słowow wobsteji jednore prawidło:
Formowanje złóžkow wot Tokipona je podobne japanšćinje. Złóžki so zestaja přeco z konsonanta a wokala, z wuwzaćom prěnjeje złóžki słowa, kotraž móže tež jenož z wokala wobstać, a poslednjeje złóžki, na kotruž hodźi so přidatnje připowěšeć n. Přikład: „o“ (ho), „ala“ (nic, nje-), „ken“ (móc), „kule“ (barba). Tu wšě móžne złóžki:
Złóžki | Přispomnjenki | ||||
---|---|---|---|---|---|
a | e | i | o | u | Złóžka 'u' móže kulojta abo njekulojta być. |
ka | ke | ki | ko | ku | |
sa | se | si | so | su | |
ta | te | to | tu | Złóžka 'ti' by z 'si' zaměnjować móhła. | |
na | ne | ni | no | nu | |
pa | pe | pi | po | pu | |
ma | me | mi | mo | mu | |
ja | je | jo | ju | Złóžka 'ji' so wuhibuje dla podobnosće k 'i'. | |
la | le | li | lo | lu | |
wa | we | wi | Złóžce 'wu' a 'wo' falujetej dla jeju podobnosćow k 'u' a 'o'. | ||
n | Na kóncu złóžki. |
Analyza tekstow z 10.000 pismikami w Toki Pona slědowace proporcije za fonemy wot Toki Pona přinjese:
0.172 a 0.148 i 0.116 n 0.102 l 0.077 o 0.074 e 0.051 k 0.046 t 0.044 m 0.041 s 0.037 p 0.032 u 0.030 j 0.028 w
Nazal na kóncu złóžki so móže jako někajki nazalny konsonant wurjekować, hačrunjež je normalnje, asimilować na slědowacy konsonant. To rěka, typisce so stanje jako [n] před /t/ abo /s/, jako [m] před /p/, jako [ŋ] před /k/, a jako [ɲ] před /j/.
Jeje małkeho fonemoweho inwentara dla - Toki Pona dowoli wjele alofoniskich wariacijow. Na př., /p t k/ so móže wurjekować jako [b d ɡ] ale tež jako [p t k], /s/ jako [z] abo [ʃ] ale tež jako [s], /l/ jako [ɾ] ale tež jako [l], a wokale móžeja być pak dołhe abo krótke. Pak jeje zwukowy inwentar pak phonotactics (patterns móžnych zwukowych kombinacijow) so móžeja namakać pola wjetšiny čłowjeskich rěčow. Na př., */ji, wu, wo/ tež su njemóžne w Korejšćinje, kotrež je přihódne jeli so pisa Toki Pona w Hangulu, kotryž njebu žane wašnje měł, pisać tajke złóžki (hlej deleka).
Typologisce Tokipona je izolowaca rěč (po jednym morfemje w jednym słowje). Jeje stajny słowoslěd je subjekt-werb-objekt. Róle wšelakich słowow w sadźe so rozeznawa přez sadowodźělowy dźělak „la“ (kotryž kónči adwerbowy komplement), „li“ (dźěla subjekt wot werba), a „e“ (akuzatiwiska prepozicija). Modifikowacy (adwerby a adjektiwy) slěduja modifikowanemu słowu, nimo adwerbialnych podsadow, kotrež předesteja modifikowanej hłownej sadźe, rozdźělene wot jeje přez „la“.
Najmjeńše słowa so wužiwaja we wjacorych rólach, kaž werb, substantiw, adjektiw. Samo prepozicija ma tež werbowe a/abo substantiwowe wužića, na př. „tawa“ = „k“ abo „hić“.
Bazowe jednotne pronomeny su „mi, sina, ona, ni“ = „ja, ty, wón/wona/wono, tón/to“. Druhe pronomeny so formuja přez přidaće wot „mute“ (= „wjele“), tuž „mi mute“ = „my“, „sina mute“ = „wy“, atd. Słowo „jan“ (= „čłowjek, wosoba“) tež móže rólu měć kaž njedefinowany pronomen kaž esperantorěčne słowo „oni“, a „ijo“ („wěc“) kaž esperantorěčne słowo „io“ (serbsce „něšto“).
Jeli so pronomen „mi“ abo „sina“ jako subjekt sady wužiwa, potom so partikla „li“ njewužiwa, zo by subjekt wot predikata dźělił.
Toki Pona wuńdźe z zakładnym słowoskładom wot jenož 123 słowow. Tute słowa su nimo toho hišće zwjetša jara krótke dźeržane, a pochadźeja předewšěm ze slědowacych rěčow:
W Toki Pona so wjele zestajenych syntagmow wužiwaja, dokelž woprawdźita kompozicija njeeksistuje.
Słowa za dźěle ćěła su (Kedźbu, zo słowa bjez nóžki steja w wšěch žórłach.):
Dobru lisćinu móžeš w němskorěčnym kursu namakać. Jeli maš radšo informacije z wobrazom, hlej do zwobrazowaneho kursa w jendźelšćinje.
Rěč rozeznawa z pomocu bazowych słowow jenož 5 barbow: „walo“ (běły), „pimeja“ (čorny), „loje“ (čerwjeny), „laso“ (módry), „jelo“ (žołty). Druhe barby so móže zwuraznjować přez zestajene syntagmy (njeeksistuja zestajene słowa), na př. „laso jelo“ = „žołtomódry, zeleny“.
Zo by dwubarbnu wěc pomjenował, potrjebujemy słowje „en“ a „pi“.
Toki Pona ma jenož pjeć bazowych ličbnikow, kotrež přeco po potrjechenym substantiwje steja. A to:
Ludźo, kotřiž so chcedźa tróšku dokładnišo zwuraznjeć, móžeja tež dalše słowa, kaž na př. „luka“ = „ruka“ jako ličbniki wužiwać. Nimo toho so móžeja zestajene syntagmy za to wužiwać, na př.
Nimo toho w tutej šemje „mute“ woznamjenja 20 a „ale“ 100. Na př.
Za tworjenje rjadowych ličbnikow so słowo „nanpa“ wužiwa.
Nowe słowa su hišće małke: „pan“ = „žitny produkt (pšeńca, rajs, rožka)“ (jendźelsce cereal-grain product (wheat, rice, corn)). Za „wiki“ nětko so móže „esun“ wužiwać, kotrež pochadźa z Akanšćiny, wot słowa „edwamu“ [edʒum] = „na wikach“, z „dwa“ [dʒwa] = „wiki“.
Někotre słowa, kotrež so w starych tekstach jewja, su nětko zestarjene. Słowo „iki“ (nětko „ona“ = „wón, wona, wono, wone, woni“) bě druhemu słowu přejara podobne, a to „ike“ = „zły“.
Tři słowa „leko“ („blok, schód“), „kan“ („z“ (+instr.), nětko „poka“), a „pata“ („bratř, sotra“, nětko „jan sama“) buchu bjez nowych narunanjow wotstronjene.
Swójske mjena a druhe cuzorěčne požčonki přeco su adjektiwy, nic samostatne słowa. Na př. „jan Sonja“: po słowje, „čłowjek Sonja“, (esperantorěčnje) „ulo Sonja“.
Wšě słowa so konsekwentnje małko pisaja, samo jeli wone na spočatku sady steja. Jenož při „njeoficielnych słowach“, kotrež słowoskładej wot Toki Pona njewuchadźeja, tuž swójske mjena wosobow, ale tež geografiske a cuzorěčne woznamjenjenja, je wulke pisanje dowolene.
W Toki Pona eksistuja kaž w hornjoserbšćinje słowne družiny substantiw, werb, adjektiw, adwerb, konjunkcija a prepozicija. Zo by słowoskład pak njedźiwajcy małko dźeržeć, so w Toki Pona slědowace zrjadowanje nałožuja:
Toki Pona | Němsce | Hornjoserbsce |
---|---|---|
mi suli. | Ich bin groß. Ich war groß. Ich werde groß sein. Ich bin wichtig. Ich war wichtig. Ich werde wichtig sein. | Sym wulki. Běch wulki. Budu wulki. Sym wažny. Běch wažny. Budu wažny. |
Jednora sada zestaji so ze subjekta a werba abo adjektiwa, tuž na př. „mi awen.“ = „Ja čakam.“, ale tež „My čakamy.“ Zo bychu pak tež komplikowaniše a kompleksniše sady za posłucharja abo čitarja zrozumliwe byli, buchu štyri „pomocne słowa“ do sadow zawjazowane. Přez to je móžno, subjekty, objekty, rozdźělne werby ale tež adjektiwy a adwerby mjez sobu rozeznawać:
Słowčka „e“, „la“, „li“ a „pi“ žani swójski woznam nimaja. Wone maja jeničce zadźěwać, zo při kompleksowych sadach so njedorozumjenja podawaja. Dokelž to je nimorjadne znamjo planoweje rěče Toki Pona, wužiće tutych štyri „pomocnych słowow“ spočatnje wězo tróšku zwučenja potrěbne.
Za negaciju so partikla „ala“ wužiwa.
Za prašenja z woprawdźitym prašenskim słowom so „seme“ wužiwa. Wono móže „štó“ abo „što“ woznamjenjować.
Jako tekstowy přikład so tu Wótčenaš w Toki Pona pokaza:
mama pi mi mute o,
sina lon sewi kon.
nimi sina o sewi en pona.
ma sina o kama.
jan o pali e wile sina en lon sewi kon en lon ma.
sina o pana lon tenpo suno ni e moku tawa mi.
o weka e pali ike mi, sama la mi weka e pali ike pi jan ante.
o pana ala e wile ike tawa mi.
o awen e mi weka tan ike.
ni li nasin.
Wjetša lěpšina wot Toki Pona je krótki čas za wuknjenje. Přez prawidłowne zwučowanje je móžno, Toki Pona hižo po jednym měsacu z jeho 118 zakładnymi wokablemi a jeho gramatiskimi prawidłami wobknježić.
Słowo | Toki pona | Přepisowanje |
---|---|---|
alkohol | telo nasa | wrótna woda |
łožo | supa lape | spanska płonina |
přećel | jan pona | dobra wosoba |
geologija | sona ma | zemska wěda |
holca | meli lili | małka žona |
wjesoły | pilin pona | derje čućiwy |
hosćenc, restaurant | tomo moku | jědźny dom |
wučić | pana e sona | wědu dać |
wuknyć | kama sona | wědźacy bywać |
hdy? | tenpo seme | kotry čas? |
Njelěpšina je, zo słowoskład wot Toki Pona dźěn za wšědne rozmołwy zwjetša dosaha, so za fachowe rozmołwy pak skerje mjeńšo hodźa, dokelž so 118 zakładnych słowow při tym jara spěšnje k dołhim a zdźěla lubowólnym słownym kombinacijam nahromadźuja, kotrež so dla jich wjacewoznamowosća lědma k tomu wužiwać móžeja, fachowje trjechny a stichfest wopisować (mysl na wopřijeća kaž „zatłusk cylindroweje hłowy“ a „nacionalny socializm“). Tež časte, eksaktne wužiće wot ličbnikow wyše 20 so hodźi z Toki Pona jenož relatiwnje ćežko zwoprawdźować, njewušikneho tworjenja dla. Při wužića tuteje planoweje rěče so wobmjezuje při wulkich ličbach pak wědomje a gewollt na přepisowanje „wjele“.
Mjezynarodowe pomocne rěče
Basic English • Esperanto • Ido • Interlingua • Interlingue-Occidental • Lingua Franca Nova • Mjezysłowjanšćina • Novial • Volapük
Logiske a filozofiske rěče
láadan • loglan • lojban • ro • Toki Pona
Rěče fiktiwnych swětow a ludźi
Rěče Srjedźozemje • Sewjerosłowjanske rěče
brithenig • enochianska • klingonšćina • nadsat • nowomowa • simska • Starsza Mowa • wenedyk
Rěčne hry
damin • louchébem • swinska łaćonska • verlan • socceranto
This article uses material from the Wikipedia Hornjoserbsce article Toki Pona, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Wobsah pod CC BY-SA 4.0 k dispoziciji steji, jeli njeje so hinak podało. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Hornjoserbsce (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.