Пракельцкая Мова

Не зьяўляецца пісьмова засьведчанай, аднаўляецца празь зьвесткі ды мэтады параўнальна-гістарычнай лінгвістыкі.

Некаторымі мовазнаўцамі ўключаецца ў склад заходнеіндаэўрапейскае супольнасьці, да якіх належалі таксама прагерманская, праіталійская і прабалта-славянская мовы. Дакладныя зносіны між гэтымі мовамі ў рамках гіпатэтычнае супольнасьці застаюцца дыскусійнымі. На ўзор такіх індаэўрапейскіх моваў, як тахарскія, італійскія, германскія, старажытнагрэцкая і некаторыя іншыя, уяўляла сабою мову з тыпова «кентумнымі» рысамі.

Рэканструкцыя пракельцкае мовы ўскладняецца рознай наяўнасьцю зьвестак адносна дзьвюх групаў кельцкае галіны, астраўной і кантынэнтальнай. Усе кантынэнтальныя кельцкія мовы зьяўляюцца вымерлымі; у той час як іх пісьмовыя помнікі даюць добрае ўяўленьне пра фаналёгію і, часам, пра марфалёгію, рэканструкцыя іх сынтаксісу падааецца цяжкасьцям з прычыны малой колькасьці вядомых пісьмовых помнікаў. Некаторыя поўныя сказы знаходзяцца ў пісьмовых сьведчаньнях гальскай і кельтыбэрскай моваў, але найстарэйшай істотнай кельцкай літаратурай лічацца ўзоры пісьма старажытнаірляндзкай мовы — самай раньняй з засьведчаных астраўных моваў.

Найранейшай археалягічнай культурай, прадстаўнікі якой могуць атаясамлівацца з носьбітамі пракельцкае мовы і якая можа быць абгрунтаваная ў гэтай якасьці, зьяўляецца культура палёў пахавальных урнаў, якая існавала ў Цэнтральнай Эўропе з апошняе чвэрці ІІ тыс. да н.э. З раньнімі кельтамі таксама зьвязваецца гальштацкая культура, якая існавала перадусім на тэрыторыях сучасных Швайцарыі й Аўстрыі каля ІХ ст. да н.э. ужо ў часы Жалезнага веку

Фаналягічныя зьмены

Ніжэй прыведзены пералік трывалых гукавых зьменаў, якія сталі адрозьніваць пракельцкую мову ад праіндаэўрапейскай. Зьмены прыведзеныя ў храналягічным парадку ад позьнепраіндаэўрапейскага да позьнепракельцкага пэрыядаў. V — галосны, C — зычны.

• Позьнепраіндаэўрапейскі пэрыяд:

Зьмены, што адбыліся ў гэты пэрыяд, падзяляюць таксама шэраг іншых галінаў індаэўрапейскае сям’і.

• Аб'яднаньне шэрагаў палятавэлярных зь іх звычайнымі аналягамі (гл. таксама ізаглёса кентум-сатэм):

• ḱ > k
• ǵ > g
• ǵʰ > gʰ;

• Эпэнтэза галоснага *a пасьля складовага санорнага ў пазыцыі, калі за ім сьледаваў лярынгал або іншы санорны (R̥HR > RaHR);
• Страта лярынгалаў у складох пасьля галоснага перад націскам (VHĆ > VĆ);
• Страта лярынгалу перад наступным галосным з уплывам на ягоную якасьць:
• h₁e > e
• h₂e > a
• h₃e > o
• HV > V;

• Страта лярынгалаў пасьля папярэднім галосным з уплывам на ягоную даўжыню:
• eh₁ > ē
• eh₂ > ā
• eh₃ > ō
• VH > V̄;

• Страта лярынгалаў у неініцыяльным складзе між выбухнымі зычнымі (CHC > CC). Спалучэньні тыпу «выбухны + H + выбухны» далі нуль гуку ў пракельцкай мове ў неініцыяльных складох (напрыклад, PIE *dʰugh₂tḗr > пракельцк. *duxtīr замест чаканага **dugatīr);
• Пераход астатніх лярынгалаў у галосную фанэму *a (CHC > CaC);
• Пераход двух пасьлядоўных зубных у дзьве глухія сьвісьцячыя (TT > ss).

• Раньнепракельцкі пэрыяд:

• Аб'яднаньне ў лябіявэлярныя пасьлядоўнасьцяў зычных накшталт вэлярны + *w. Застаецца незраумелым пытаньне таго, ці адбылося гэта да наступнай зьмены, у такім выпадку адбыўся пераход gw > b або gw > gʷ.

• kw > kʷ
• gw > gʷ
• gʰw > gʷʰ
• gʷ > b;

• Прыдыхальныя зычныя страчваюць прыдыханьне і, такім чынам, зьліваюцца зь іх звычайнымі адпаведнікамі:

• bʰ > b
• dʰ > d
• gʰ > g
• gʷʰ > gʷ;

• Пераход *e перад санорным і *a ў *a (eRa > aRa): *ǵʰelH-ro > *gelaro > *galaro / *gérH-no > *gerano > *garano;
• Эпэнтэза *i пасьля складовага плыўнага ў выпадку, калі апошні знаходзіцца ў пазыцыі перад выбухным:

• l̥T > liT
• r̥T > riT;

• Эпэнтэза *a перад астатнімі складовымі санорнымі:

• m̥ > am
• n̥ > an
• l̥ > al
• r̥ > ar;

• Страта ўсіх астатніх нескладовых лярынгалаў;
• Пераход *p у *kʷ у выпадку, калі апошні прысутнічае ў любой пазыцыі слова пасьля *p (p...kʷ > kʷ...kʷ);
• Пераход галоснай ē > ī, а таксама ō > ū (у фінальных складох);
• Скарачэньне доўгіх галосных (у тым ліку дыфтонгаў) перад санорным у канцы складу (V:RC > VRC).

• Позьнепракельцкі пэрыяд:

• Пераход выбухных у *x перад іншым выбухным або *s (C₁C₂ > xC₂, Cs > xs);
• Пераход p > b перад плыўнымі (pL > bL);
• Пераход p > w перад насавымі (pN > wN);
• Пераход p > ɸ. Мажліва, не адбываўся перад сьвісьцячым *s;
• Пераход ō > ā;
• Пераход ew > ow;
• Пераход uwa > owa.

Рэканструкцыя

Аналягічна іншым рэканструяваным прамовам, адносна пракельцкае мовы лінгвісты рэканструююць фанэтыку ды фаналёгію (гукавы лад), для чаго прыцягваюцца зьвесткі па праіндаэўрапейскай мове, а таксама прамовах, якія існавалі поруч з пракельцкай, захаваных пісьмовых помніках вымерлых кельцкіх моваў і сучасных кельцкіх моваў.

• Зычныя:

Для пракельцкае мовы рэканструюецца наступны лад зычных гукаў:

У адрозьненьне ад праіндаэўрапейскае мовы ў пракельцкай мове зьнікла прыдыханьне як сродак супрацьпастаўленьня зычных фанэмаў, праз што, такім чынам, звонкія прыдыхальныя выбухныя *bʰ, *dʰ, *gʰ/ǵʰ у пракельцкай мове зьліліся з *b, *d, *g/ǵ. Звонкі прыдыхальны лябіявэлярны *gʷʰ ня зьліўся з *gʷ, аднак апошні ў пракельцкай зьліўся з *b, тады як адбыўся пераход *gʷʰ > *gʷ. Узоры дадзеных пераход прасочваюцца на PIE *gʷen- «жанчына» > ст.-ірл. ben, вал. benyw, але PIE *gʷʰn̥- «забіваць, параніць» > ст.-ірл. gonaid, валійск. gwanu.

Праіндаэўрапейскі *p быў страчаны ў пракельцкай пераўтварыўся напачатку ў *ɸ, пасьля чаго перайшоў у *h (што можна прасачыць на тапоніме Герцынія, у выпадку, калі ён мае кельцкую этымалёгію) і ўрэшце быў страчаны ў ініцыяльнай і інтэрвакальнай пазыцыях. Лёс *ɸ у іншых пазыцыях стаў іншым: так, сьцячэньні *ɸs, *ɸt перайшлі ў *xs, *xt адпаведна ў пракельцкі пэрыяд, PIE *sp- у старажытнаірляндзкай перайшло ў s (у сваю чаргу, празь леніцыю f-) і брыцкае f. Тэзіс аспрэчваецца паводле Схрэйвэра, які мяркуе, што між гэтым пераходам існаваў прамежкавы этап з існаваньнем *sɸ-, у якім *ɸ захоўвала статус незалежнае фанэмы да самага расаду праастраўной кельцкай мовы на гайдэльскія й брыцкія; паводле МакКона *sp- захаваўся ў пракельцкай мове і, сыходзячы з гэтага, пераходу *p > *ɸ перад *s не існавала. Падобным чынам праце закон Грыма ў германскіх мовах.

У гальскай і брыцкіх мовах зычны *p узьнікнуў як новы рэфлекс праіндаэўрапейскай *kʷ (напрыклад, гальск. petuar[ios], валійск. pedwar, але ст.-ірл. *cethair і лац. quattuor «чатыры»). Сыходзячы з гэтага, шэраг лінгвістаў аспрэчвае клясыфікацыю кельцкіх моваў як падзел на астраўныя й кантынэнтальныя й прапаноўвае падзел кельцкіх моваў на Q-мовы (гайдэльскія, кельтыбэрскія) й P-мовы (брыцкія, амаль усе кантынэнтальныя). Аднак просты падзел паводле крытэру захаваньня *kʷ можа апынуцца неабгрунтаваным з прычыны таго, што гэты варыянт клясыфікацыі не адлюстроўвае сьведчаньні старажытных кантынэнтальных моваў, вялікая колькасьць нечаканых, але пасьлядоўных інавацыяў сьведчаць супраць падзелу на Q- і P-мовы (напрыклад, у гальскай мове, якая традыцыйна адносіцца да P-кельцкіх, зафіксаваныя лексэмы відавочнага Q-паходжаньня). Варта адзначыць, што аргумэнты, якія сьведчаць супраць падзелу на Q- ды P-мовы могуць зьяўляцца вынікам узаемных кантактаў між астраўнымі й кантынэнтальнымі мовамі або адлюстроўваць агульны субстратны ўплыў.

Q-кельцкія мовы могуць мець запазычваньні з тыповым /p/ на месцы *kʷ, пры гэтым у архаічнаірляндзкай мове пры працэсе запазычваньня з валійскае мовы апошняя выкарыстоўвалася празь нястачу /p/ у архаічнаірляндзкай:

• Лац. Patricius «Сьвяты Патрык» > валійск. > арх.-ірл. Qatrikias > ст.-ірл. Cothrige, сучасн. ірл. Padraig;
• Лац. presbyter «сьвятар, прэсьбітар» > ст.-валійск. premter, primter > арх.-ірл. qrimitir > ст.-ірл. cruimther.

Пазьней у гайдэльскіх мовах назіраўся працэс запазычваньня словаў з захаваньнем гэтай зычнай (напрыклад, лац. osculum pacis «пацалунак міру» > гэльск. póg «пацалунак»).

• Галосныя:

Рэканструяваны для пракельцкае мовы лад галосных шмат у чым супадае з рэканструяваным для праіндаэўрапейскае мовы (паводле Мэе). Прысутнічалі манафтонгі й дыфтонгі.

Манафтонгі:

	Пярэдняга шэрагу		Сярэдняга шэрагу		задняга шэрагу
	доўгія	кароткія	доўгія	кароткія	доўгія	кароткія
Верхняга ўздыму	/iː/	/i/			/uː/	/u/
Сярэдняга ўздыму	/eː/	/e/				/o/
Ніжняга ўздыму			/aː/	/a/

Дыфтонгі:

У мэтах аднаўленьня марфалягічнага ладу пракельцкае мовы выкарыстоўваюцца зьвесткі марфалягічных прыкметаў сучасных кельцкіх моваў, асабліва вымерлых кантынэнтальных моваў, якія нярэдка могуць паказваць большую архаічнасьць у параўнаньні з сучаснымі кельцкімі.

Назоўнік

У марфалягічнай структуры назоўнікаў і прыметнікаў рэканструяванае пракельцкае мовы не прасочваецца прыкметных адрозьненьняў у параўнаньні з праіндаэўрапейскай мовай. Як лічыцца, у пракельцкай мове назоўнік мог адрозьнівацца паводле трох радоў, трох лікаў і пяці-васьмі склонаў.

Існаваў мужчынскі, жаночы, ніякі рады; адзіночны, парны, множны лікі.

Колькасьць склонаў у пракельцкай мове зьяўляецца прадметам дыскусіяў. У той час як у старажытнаірляндзкай мове прадстаўлена пяць склонаў, адносна кантынэнтальных мяркуецца, што іх пісьмовыя помнікі адлюстроўваюць наяўнасьць васьмі склонаў: назоўнага, роднага, давальнага, вінавальнага, творнага, мясцовага, клічнага склонаў ды аблятыву.

Як мяркуецца, існавала прынамсі дзевяць тыпаў асноваў слова: *o-аснова, *ā-аснова, *i-аснова, *u-аснова, зубныя асновы, вэлярныя асновы, насавыя асновы, *r-аснова, *s-аснова. Для словаў кожнага тыпу асноваў быў характэрны ўласны тып скланеньня.

Дзеяслоў

Параўнаньне парадыгмаў зьменаў дзеяслову ў старажытнаірляндзкай і гальскай мовах сьведчыць пра рознае разьвіцьцё дзеяслову ў кантынэнтальных і кельцкіх мовах. Імаверна, зьвесткі гальскай, кельтыбэрскай і астраўных кельцкіх моваў адлюстроўваюць наяўнасьць у пракельцкай мове трох ладоў:

• Абвесны (гальск. delgu «я лічу», tongu «я клянуся»);
• Загадны (кельтыбэр. usabituz, гальск. appisetu);
• Умоўны (гальск. buetid «ці можа ён быць», кельтыбэр. asekati).

Хутчэй за ўсё, пракельцкай мове была ўласьцівая наяўнасьць чатырох часоў, сьведчаньні пра што здабываюцца дзякуючы таксама зьвесткам вымерлых кельцкіх моваў.

• Цяперашні (гальск. uediíu-mi «я малюся», кельтыбэр. zizonti «яны сеюць»);
• Прэтэрыт (гальск. sioxti, лепант. KariTe);
• Імпэрфэкт (незакончаны; мажліва, кельтыбэр. kombalkez, atibion);
• Будучы (гальск. bissiet, ст.-ір. bieid «ён мае быць»).

Дзеяслоў мог утварацца шляхам даданьня суфіксаў да дзеяслоўнай асновы. Аснова магла быць тэматычнай (з галоснай, якая разьвілася ў выніку праіндаэўрапейскага абляўту) або атэматычнай (безь яе), склады ў аснове маглі быць закрытымі й адкрытымі.

Спражэньне дзеяслову можа быць прадэманстраванае на наступных прыкладах.

Лічыцца, што пракельцкая мова працягвала сваё існаваньне прыкладна да ІХ ст. да н. э. Выкарыстоўваючы вылічальныя мэтады, у цяперашнія часы высоўваюцца гіпотэзы пра вылучэньне пракельцкае мовы каля 4100 гг. да н. э. і прыбыцьцё носьбітаў мовы на Брытанскія астравы каля 3200 гг. да н. э. (± 1,5 тыс. гг.), але падобныя даты не зьяўляюцца агульнапрынятымі.

Шэраг мовазнаўцаў высоўваюць гіпотэзы пра асаблівае збліжэньне італійскіх і кельцкіх моваў у рамках індаэўрапейскае сям’і, праз што пастулюецца пра адасабленьне з праіндаэўрапейскае мовы спачатку праіталійска-кельцкай мовы, зь якой ужо адбылося вылучэньне пракельцкай. Гіпотэза зазнае крытыку, паколькі агульныя рысы могуць тлумачыцца моўнымі кантактамі між носьбітамі моваў.

• Cowgill, Warren. The origins of the Insular Celtic conjunct and absolute verbal endings / H. Rix. — Flexion und Wortbildung: Akten der V. Fachtagung der Indogermanischen Gesellschaft, Regensburg, 9.–14. September 19734. — Wiesbaden: Reichert, 1975.
• Evans, D. Simon. A Grammar of Middle Welsh. — Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies, 1964.
• Forster, Peter; Toth, Alfred. 100 // Toward a phylogenetic chronology of ancient Gaulish, Celtic, and Indo-European. — Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. — 2003 Т. 15. — С. 9076-9084.
• Gray, Russell D.; Atkinson, Quintin D. 6965 // Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin. — Nature. — 2003 Т. 625. — С. 435-439.
• Lane, George S. The Germano-Celtic Vocabulary. — Language, 1933. — С. 244-264.
• McCone, Kim. Towards a Relative Chronology of Ancient and Medieval Celtic Sound Change. — Maynooth: Department of Old and Middle Irish, St. Patrick's College, 1996. — ISBN 0-901519-40-5
• Pedersen, Holger. 2. Band, Bedeutungslehre (Wortlehre) // Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen. — Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1913. — ISBN 3-525-26119-5
• Schrijver, Peter. 45 // „The Celtic adverbs for 'against' and 'with' and the early apocope of *-i“. — Ériu. — 1994. — С. 151-189.
• Schrijver, Peter. Studies in British Celtic Historical Phonology. — Amsterdam: Rodopi, 1995. — ISBN 90-5183-820-4
• Thurneysen, Rudolf. A Grammar of Old Irish / Tr. D. A. Binchy, Osborn Bergin. — Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies, 1946.
• Ranko, Matasović. 9 // Etymological Dictionary of Proto-Celtic. — Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series. — Brill Academic Publishers, 2009. — ISBN 978-90-04-17336-1

• Пракельцкая мова ў ангельскім Вікіслоўніку (анг.)
• Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series (анг.)
• Proto-Celtic to English Wordlist (анг.)
• English to Proto-Celtic Wordlist (анг.)