Ян Матусевіч: беларускі рэлігійны й грамадзкі дзяяч, сьвятар

Ян Матусевіч
Ян Карповіч-Матусевіч
Род дзейнасьці	сьвятар, рэлігійны й грамадзка-культурны дзяяч
Дата нараджэньня	24 ліпеня 1948
Месца нараджэньня	Менск, БССР
Дата сьмерці	2 верасьня 1998 (50 гадоў)
Месца сьмерці	Менск, Рэспубліка Беларусь
Месца пахаваньня	Кальварыйскія могілкі
Месца вучобы	Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут (1973)
Занятак	сьвятар

Нягледзячы на тое, што нарадзіўся будучы сьвятар 24 ліпеня 1948 году, а. Ян Матусевіч заўсёды сьвяткаваў свой Дзень народзінаў 24 чэрвеня — на свой Дзень анёла ў гонар сьв. Яна Хрысьціцеля.

Паходзіць з пабожнай праваслаўнай сям’і з уніяцкімі каранямі. Яго бацька — Ян, сын Піліпа — паходзіў з шматдзетнай сям’і з в. Кандратавічы Лагойскага раёну Менскай вобл., у 1943 прымусова быў вывезены ў Нямеччыну, адкуль вярнуўся інвалідам, усё жыцьцё быў вельмі пабожным чалавекам і пакуль былі сілы хадзіў да царквы. Бацька Яна Матусевіча вельмі сябраваў з сваім стрыечным братам — праваслаўным сьвятаром, якога ў канцы 1940-х расстралялі.

Маці Яна Матусевіча — Анастасія, дачка Гальляша з роду Карповічаў, нарадзілася на Меншчыне ў в. Камянец пад Радашкавічамі, таксама ў шматдзетнай сям’і, дзе было 7 дзяцей. Перад вайной яна працавала хатняй гаспадыняй у кампазытара Самуіла Палонскага, у доме якога часта бывалі беларускія паэты і які напісаў шмат песьняў на творы Янкі Купалы. У гады вайны маці Яна Матусевіча разам з роднай сястрой, рызыкуючы жыцьцём, патаемна насіла ежу ў габрэйскае гета ў Менску для жонкі і малых дзяцей кампазытара Палонскага, якіх пазьней расстралялі.

Бацькі пабраліся шлюбам перад вайной. У 1939 чакалі дзяўчынку, але яна нарадзілася мёртвай. Праз два гады ў сям’і Матусевічаў нарадзіўся сын Андрэй, аднак ён памёр у 1943 ад дыфтэрыі. У 1948 у сям’і нарадзіўся сын Ян, якога хрысьцілі 29 жніўня 1948 ў царкве сьв. Аляксандра Неўскага ў Менску. Сьвятыя Тайны Хросту і Мірапамазаньня ўдзяліў протаярэй Яўстах Баслык.

Рэлігійнае ўзгадаваньне атрымліваў ад сваіх пабожных бацькоў і сваякоў. Падчас вакацыяў Янам Матусевічам апекавалася цётка — каталічка з Заслаўя, якая часта брала яго з сабой у касьцёл у м. Краснае каля Маладэчна.

Пасьля 8 клясаў Ян Матусевіч пайшоў працаваць вучнем сьлесара радыёапаратуры на Менскі радыязавод (цяпер — ААТ «Гарызонт»), адначасова вучыўся ў вячэрняй школе. У пэрыяд з 1964 па 1974 працаваў на самых розных пасадах: тэлеграфістам на Галоўпаштампце, старэйшым лябарантам у Акадэміі навук, інкасатарам у Дзяржбанку, быў на кіруючых пасадах у Дамах культуры і клюбах, працаваў намесьнікам дырэктара па адміністрацыйна-гаспадарчай частцы ў школе. У 1969 скончыў драматычнае аддзяленьне рэспубліканскіх курсаў Міністэрства культуры і затым паступіў на вучобу ў Беларускі тэатральна-мастацкі інстытут на рэжысэрскае аддзяленьне факультэту культасьветработы (закончыў у 1973).

Яшчэ падчас вучобы ў тэатральна-мастацкім інстытуце адчуў вялікае жаданьне стаць сьвятаром. У адпаведнасьці з тагачасным савецкім заканадаўствам вымушаны быў зьвярнуцца да ўпаўнаважанага па справах рэлігіі па дазвол для паступленьня ў каталіцкую сэмінарыю ў Коўне (тады ў СССР было ўсяго 2 сэмінарыі, яшчэ адна — у Рызе). Спачатку ўлады спрабавалі адгаварыць ад намеру стаць каталіцкім сьвятаром па прычыне адсутнасьці каталіцкай сэмінарыі ў Беларусі, а потым паставілі ўмову Яну Матусевічу: яны дадуць адпаведны дазвол для права на паступленьне ў каталіцкую сэмінарыю па-за межамі Беларусі толькі ў тым выпадку, калі ён дасьць абавязак паведамляць пра ўсе антысавецкія выказваньні выкладчыкаў і сэмінарыстаў. Гэтую прапанову — стаць сэксотам — Ян Матусевіч катэгарычна адкінуў, тым самым шлях у каталіцкую сэмінарыю для яго стаў закрыты.

З студзеня па красавік 1974 сьпяваў у хоры ў царкве сьв. Аляксандра Неўскага ў Менску. Затым вымушаны быў зьехаць зь Беларусі ў Расею. Служыў панамаром ва Ўсьпенскім катэдральным саборы ў Смаленск, потым — псаломшчыкам у царкве г. Гагарын. Толькі такі шлях адкрыў Яну Матусевічу магчымасьць стаць сьвятаром. Савецкія ўлады далі дазвол, каб смаленскі праваслаўны япіскап высьвяціў на сьвятара. Спачатку яго высьвяцілі на дыякана, а 29 жніўня 1974 япіскап Смаленскі і Вяземскі Феадосій высьвяціў яго ў Смаленску на сьвятара.

Душпастырскую дзейнасьць распачаў у в. Спас Новадугінскага раёну Смаленскай вобласьці, у самай глухой парафіі, куды не хадзіў аніякі транспарт, а да найбліжэйшай чыгуначнай станцыі было 20 км. Настаяцелем праваслаўнай царквы Перамяненьня Гасподняга ў в. Спас праслужыў да 1978, затым вярнуўся ў Беларусь.

З студзеня 1978 выконваў сьвятарскае служэньне ў праваслаўнай царкве сьв. Аляксандра Неўскага ў Менску, затым паўгады служыў настаяцелем Усьпенскай царквы ў в. Маркава каля Маладэчна.

Яшчэ ў 1975 паступіў на завочнае аддзяленьне праваслаўнай духоўнай сэмінарыі ў Загорску (цяпер Сергіеў Пасад), дзе вучыўся да 1979.

У тым жа 1979 выехаў у Польшчу і, дзякуючы рэкамэндацыі сябра, які стаў ужо рыма-каталіцкім сьвятаром, перайшоў у каталіцтва. Дазвол на пераход у каталіцтва даў яму кардынал Стэфан Вышынскі. Згодна з распараджэньнем рыма-каталіцкага біскупа Яна Ярашэвіча, ардынарыя Келецкага, пасьля іспыту на веданьне асноваў каталіцкай веры, вызнаньня веры і складаньня абавязку захоўваць цэлібат, быў прыняты ў Каталіцкую Царкву і атрымаў дазвол на выкананьне сьвятарскага служэньня. У жніўні 1979 году мітрапаліт Філарэт выдаў указ пра забарону Яну Матусевічу выконваць сьвятарскае служэньне ў Праваслаўнай царкве. Аднак на ягоную просьбу 8 жніўня 1981 ён сваім указам зьняў зь Яна Матусевіча забарону ў сьвятарстве.

Пасьля вяртаньня з Польшчы ў Беларусь, паводле распараджэньня тагачаснага Генэральнага вікарыя пралата Станіслава Кучынскага быў прызначаны ў Віленскую архідыяцэзію пробашчам у рыма-каталіцкую парафію сьв. апосталаў Пятра і Паўла ў м. Баруны Ашмянскага р-ну (сёньня — Гарадзенская дыяцэзія). У гэтай парафіі, дзе некалі месьціўся адзін з важных асяродкаў Уніяцкай Царквы і захаваўся прыгожы барочны комплекс былога базыльянскага манастыра з цудатворнай іконай Маці Божай Барунскай, а. Ян Матусевіч служыў з 1979 па красавік 1990. Адным зь першых 1988 ён пачаў служыць сьвятую Імшу на беларускай мове, а таксама пачаў удзяляць хрост ва ўсходнім абрадзе маладым беларусам, якія прагнулі аднаўленьня Грэка-Каталіцкай Царквы ў Беларусі.

Падчас сваёй сьвятарскай дзейнасьці неаднаразова зьведаў ціск і перасьлед з боку КГБ. Адразу пасьля пераходу ў Каталіцкую Царкву паўгода ўлады не давалі яму працавць на парафіі, выклікалі на размовы і пагражалі, што пасадзяць за здраду Радзіме, бо ён, нібыта, стаў агентам Ватыкану і ЦРУ. Яшчэ падчас працы на Смаленшчыне і ў в. Маркава (Маладэчанскі р-н) у яго адбіралі даведкі аб рэгістрацыі (за агароджваньне царкоўнага цьвінтара і за накрыцьцё царквы новым дахам адпаведна), у Барунах штрафавалі за рамонтныя і будаўнічыя працы, а таксама за ўдзел дзяцей у працэсіях і іх катэхізацыю.

Пасьля цяжкай аўтамабільнай аварыі да траўня 1991 з дазволу Апостальскага адміністратара Гарадзенскай рыма-каталіцкай дыяцэзіі біскупа Тадэвуша Кандрусевіча знаходзіўся ў адпачынку па стане здароўя.

У 1990 стаў парахам першай грэка-каталіцкай парафіі ў Менску. У чэрвені 1991 быў прыняты ардынарыем Івана-Франкоўскай грэка-каталіцкай япархіі біскупам Сафронам Дмытэркам пад ягоную юрысдыкцыю да канчатковага вырашэньня справы Апостальскай Сталіцай.

У 1993 біскуп Сафрон Дмытэрка прызначыў а. Яна Матусевіча на пасаду дэкана Беларускай грэка-каталіцкай царквы, таксама да канчатковага вырашэньня справы беларускіх грэка-католікаў Апостальскай Сталіцай. 16 траўня 1994 Кангрэгацыя Ўсходніх Цэркваў афіцыйна пацьвердзіла яго правы як параха ў Менску і дэкана БГКЦ.

Адзін з сузаснавальнікаў Беларускага біблійнага таварыства. Падтрымліваў добрыя экумэнічныя і асабістыя сяброўскія стасункі з прадстаўнікамі іншых канфэсіяў: праваслаўнымі, баптыстамі, юдэямі, мусульманамі. Быў ці не адзіным прадстаўніком каталіцкага духавенства зь Беларусі на сьвяткаваньні 1000-годьдзя хрышчэньня Русі ў 1988 у Маскве і Загорску. У тым жа годзе ўдзельнічаў у канфэрэнцыі «1000-годзьдзе хрышчэньня Русі і беларускі народ», якая праходзіла ў Лёндане. Шматразова выступаў у прэсе, на радыё і тэлебачаньні, удзельнічаў у розных канфэрэнцыях, грамадзкіх і культурных імпрэзах ды сустрэчах беларускай інтэлігенцыі. Сярод асобаў, якіх хрысьціў а. Ян Матусевіч, шмат вядомых у Беларусі людзей — сьвятары (у тым ліку і праваслаўныя, напрыклад, а. Сяргей Гардун), пісьменьнікі, гісторыкі (прафэсар Анатоль Грыцкевіч і інш.), мастакі, дзеячы культуры, журналісты. Акрамя душпастырскай працы сярод беларускай інтэлігенцыі, а на пачатку 1990-ых яшчэ й сярод скаўтаў і вязьняў, актыўна распаўсюджваў Сьвятое Пісьмо сярод інвалідаў, састарэлых, навучэнцаў.

Асьвяціў у 1989 першы мэмарыяльны крыж у Курапатах, устаноўлены ў памяць ахвяраў палітычных рэпрэсіяў. Быў ініцыятарам і заўсёды ўдзельнічаў у розных мерапрыемствах па ўшанаваньні памяці ахвяраў сталінскіх рэпрэсіяў, асабліва на Дзяды і Радаўніцу.

Айцец Ян Матусевіч быў сярод тых, хто ўдзяляў шмат увагі Чарнобыльскай трагедыі, якая замоўчвалася тагачаснымі ўладамі. Сьвятар гаварыў пра Чарнобыльскую катастрофу ў сваіх казаньнях, браў удзел у розных круглых сталах і канфэрэнцыях па гэтай тэме, заўсёды ўдзельнічаў у шэсьці «Чаробыльскі шлях», асьвяціў разам з праваслаўным сьвятаром абраз Маці Божай Чарнобыльскай.

Стаў удзельнікам устаноўчага зьезду БНФ «Адраджэньне». Быў сябрам Рады Таварыства беларускай мовы ад моманту яго заснаваньня. Быў неафіцыйным душпастарам беларускіх скаўтаў. Таксама ўдзельнічаў у працы Згуртаваньня беларусаў сьвету «Бацькаўшчына», Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў, Згуртаваньня беларускай шляхты, Беларускага таварыства інвалідаў і інш.

Протапрасьвітар БГКЦ а. Ян Матусевіч заўчасна памёр 2 верасьня 1998 пасьля цяжкае хваробы, якая разьвілася пасьля аварыі, урачыста адсьвяткаўвашы перад гэтым свой 50-гадовы юбілей і 25-годзьдзе сьвятарскага служэньня. Пахаваны на Кальварыйскіх могілках у Менску.

Зь яго ўдзелам і пра яго былі зьняты некалькі відэафільмаў.

• М.Г. Памяці святара. // Ave Maria. № 10, 2008.
• Памяці протапрэзьбітара Яна Матусевіча (фотарэпартаж)
• Фатаздымкі з архіва а. Яна Матусевіча