Apatrid

Vətəndaşsızlıq problemi müxtəlif səbəblərdən meydana gəlir. Məsələn qadın ərə gedənkən vətəndaşlıq qanun vericiliyi "qadın kişinin vətandaşlığına keçir" prinsipinə uyğun onun vətəndaşlığı kənar edilirsə və ərin mənsub olduğu dövlətin qanunvericiliyi qadının vətandaşlığını qəbul etmirsə, uşaq vətəndaşlığı olmayan belə valideynlrdən doğulursa yada şəxs bu və ya digər səbəblərdən vətandaşlığını itirb, yeni vətəndaşlıq əldə edə bilmirsə belə hal yaranır.

Vətəndaşsızlıqla bağlı beynəlxalq konvensiya mövcuddur:

• vətəndaşsızlıq haqqında 28 sentyabr 1954-cü il konvensiyası
• vətəndaşsızlıq hallarının azaldılması haqqında 30 iyun 1961-ci il konvensiyası

İnsan aşağıdakı hallarda vətəndaşlığı olmayan şəxs ola bilər:

• vətəndaşlığı olmayan valideynlərdən doğuş zamanı, doğum dövlətinin qanunları bu dövlətin vətəndaşlığı olan bir şəxs tərəfindən avtomatik əldə edilməsini nəzərdə tutmursa;
• dövlət tərəfindən vətəndaşlıqdan məhrum edildikdə; dövlət tərəfindən vətəndaşlıqdan məhrum edilməsi siyasi, etik səbəblərə görə, təhlükəsizlik səbəbindən və ya vətəndaşlığı qanunsuz olaraq alındıqda baş verə bilər;
• vətəndaşlıqdan könüllü imtina;
• dövlətin mövcudluğuna son qoyulması halında.

Vətəndaşlığı olmayan şəxslərin statusu ilə bağlı Konvensiyanın 1-ci maddəsinə görə, bu status qaçqınlara şamil edilmir.

Beynəlxalq hüquqda, vətəndaşlıq anlayışında praktiki müstəvidə insan hüquqlarına və vətəndaşlığına münasibətdə dixotomiya var. Vətəndaşlığı olmayan şəxslərə qarşı konvensiyaların icrası ilə əlaqədar insanlara könüllü olaraq vətəndaşlıqdan imtina etmək qadağan olunmağa başladı, ancaq yalnız bir vətəndaşı digəri ilə əvəz etdi.

Vətəndaşlıqdan çıxmağın qadağan edilməsi (vətəndaşlıq borc kimi)

Vətəndaşlıqsızlığı azaltmaq üçün siyasi ideyaları həyata keçirmək məqsədilə yaradılan iki beynəlxalq müqavilənin dərc edilməsi nəticəsində vətəndaşlıq hüququ kimi deyil, öhdəlik kimi təqdim edildi. Xüsusilə, belə razılaşmalara aşağıdakılar daxildir:

• Vətəndaşlıqsızlığın azaldılması haqqında Konvensiya (30 avqust 1961-ci ildə Nyu-Yorkda BMT Baş Məclisi tərəfindən qəbul edilmişdir);
• CETS 166 saylı vətəndaşlıq haqqında Avropa Konvensiyası (6 noyabr 1997-ci ildə Strasburqda qəbul edilmişdir).

Vətəndaşlığı olmayan şəxslərin azaldılması haqqında Konvensiyaya əsasən, imzalayan dövlətlər vətəndaşlığının itirilməsinə səbəb olarsa, vətəndaşlığından könüllü olaraq imtina edilməsinin qarşısını almağa borcludurlar, başqa şəxsin başqa bir vətəndaşlıq alması halları istisna olmaqla. İkinci, Avropa konvensiyası, hər bir iştirakçı dövlətin bunun nəticəsində vətəndaşlığı olmayan bir şəxs olma şərtiylə vətəndaşlığından imtina etməsinə icazə verdiyini müəyyən edir.

Vətəndaşlıqdan azadlıq (vətəndaşlıq hüququ obyekti kimi)

Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi (10 dekabr 1948-ci ildə BMT Baş Assambleyası tərəfindən qəbul edilmişdir), öz növbəsində, vətəndaşlıq borc olaraq deyil, bir hüquq olaraq aydın və qəti şəkildə tənzimləyir. Bəyannamənin 15-ci maddəsinə görə hər kəsin vətəndaşlıq hüququ var; heç kim öz vətəndaşlığından və ya vətəndaşlığını dəyişdirmək hüququndan məhrum edilə bilməz.

• Kosmopolitizm