Шуй (орустап Чуйка) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Бийдиҥ јурт јеезезине кирет.
Јурт | |
Шуй | |
---|---|
орустап Чуйка | |
HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Турачак |
Јурт јеезе | Бийдиҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Бийиги | 497 м |
Климады | орто-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↘78 кижи (2016) |
Ук-калыктар | орустар 70 % (2002) |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38845 |
Почтаныҥ индекси | 649140 |
АТТК-ныҥ коды | 84225810002 |
МТТК-ныҥ коды | 84625410106 |
Номер в ГКГН | 0154060 |
| |
Медиафайлдар Викискладта |
Шуй орустап
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк келтейинде, Аба-Јыштыҥ ортозында, Шуй сууныҥ јарадында турат. Айландыра Кабак-Туу, Чыргай туу, Торот, Пеже деп кырлар курчайт. Туулартыҥ эҥ бийиги 1100 метр талайдыҥ кемјӱзинеҥ. Кырларында, кобы-јиктеринде туй кара агаш ӧзӧт — карагай, јойгон, кайыҥ, аспак, чиби, мӧш. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 497 метрге бийик.
Климады орто-континентал. Кыш карлу ла салкынду, јолдор туйукталып калат. Сооктор 25-30 градустаҥ тӱшпейт, салкындар тӱндӱктеҥ согот. Јайгыда тыҥ изӱлер база јок, 25-35 градустаҥ кӧдӱрилбейт, кей серӱӱн ле чыкту. Ортојылдык температура +1,2 °С, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −14,4 °С, ортојылдык јуттыҥ кеми 855 мм. Алтайда айы-кӱни јымжак јер, кышкыда тыҥ соок јок, је кар јаан тӱжет, кӧл чаган айдыҥ ортозы киреде тошло туй бӱркеле берет. Тӱндӱктеҥ салкындар соок кей экелет, кӱрттиҥ бийиги кезик јерде 2-3 метрге једет. Јайгыда база тыҥ изӱлер болбойт, 30-35 градустаҥ ӧрӧ кӧдӱрилбейт јаан изӱ айда, кей серӱӱн ле чыкту.
Кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. Куштардаҥ: кӱртӱк, чай, сымда, мечиртке, ӱкӱ, тара. Аба-Јыш (орустап черневая тайга) кара туйук агаштарлу, јерлери аазый сӱреен аҥдык болгон дежет. Ондо јаткан улус улай аҥдайтан болгон. Айу, бӧрӱ, јеекен, какай, тӱлкӱ кӧп болгон. ООк то аҥдар кӧп болгон эмей: койон, агас, албаа, киш, суузар, калазак, сыгырган, тийиҥ, кӧрӱк ле о.ӧ..
Калганчы ӧйдӧ аҥ-куш астап, экология коомойтыганыла, улустыҥ кӧптӧгӧниле колбулу айалга боло берген. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген аҥдар ол- тооргы, маны, ак-кийик, сууныҥ камдузы, олордыҥ тоозы кезем астаган. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱкл.
Јайдыҥ ӧйинде мында јердиҥ ажы јакшы тӱжӱм берет — јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук, калба, орляк, эм ӧлӧҥдӧр, мешкелер. Јойгон, чиби, аспак агаштар кӧбизинле ӧзӧт. Кыш сӱреен јаан карлу, бийик кӱрттерлӱ, сооктор 25-30 градустаҥ јабыс болбойт. Койу кара агаш ӧзӧт, ортозында јаан састарлу, јойгон, чиби, мӧш, кайыҥ, аспак, карагай ла тал. Чыкту кей, јылу ыжык јер, јердиҥ кыртыжы јымжак учун ӧлӧҥ чӧп бийик ле койу ӧзӧт, эмеш ачык јадаҥдар ла меестерде јӱзӱн чечектер, јиилектер, јаскыда калба, орляк, кӧжнӧ лӧ кӱскиде кузук, эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар быжат. Састу јерде тӧҥӧзӧктӧрдӧ кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин ле камыш ӧзӧр. Кӱӱктаман, саргай, чейне, быркырууш чечек, ак чечек, калаш чечек ле о.ӧ. Јиилектердеҥ јайгыда каракат, тийиҥкат, кызылгат, бороҥот, јыдукара, чычрана, јодро јакшы тӱжӱм берет. «Республика Алтайдыҥ Кызыл бичигиниҥ» ӧзӱмдери ол эм-тазылдар: кызыл тазыл, алтын тазыл. Аралдарда јӱзӱн-јӱӱр тайа, јыраа, каргана туй ла јайылып ӧзӧт. Кӧп суулар, састар кейди чыкту, серӱӱн эдет јайгыда.
Јуртта 3 ором: Кайыҥду, Олјондо, Тӧс.
Шоорно јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
Администрациялык тӧс јер Бий | 14 км |
Аймактыҥ тӧс јери Турачак | 67 км |
Республикан тӧс кала Улалу | 160 км |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 250 км |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 170 км |
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Совет ӧйдӧ бу јуртта агашла иштеер предприятиелер јакшы иштеген — лесхоз, пилорамалар, агаш белетеер комплекс (лесозаготовки), табынча алтын да казар прииск ачылган, је јербойыныҥ улузын бу ишке албайтан болгон. Алтынды 2000 јылга јетире каскан. Јуртта школ, балдардыҥ туразы, культураныҥ байзыҥы ла оноҥ до ӧскӧ инфраструктуралык обьекттер иштеген болгон.
Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 |
99 | →99 | ↘96 | ↘92 | ↘90 | ↘86 | ↘78 |
Орустар, тубалар, кумандылар јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 172 кижи болгон, олордыҥ 70 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.
Окылу тил: орус, алтай.
Бастыра инфраструктуралык обьекттер Бийдиҥ јурт јеезезинде.
Туризм. Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.
This article uses material from the Wikipedia Алтай article Шуй, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ӧскӧзи кӧргӱзилбеген болзо, контентти CC BY-SA 4.0 лицензияла эдинерге јарар. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Алтай (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.