Турачак Аймак

	Муниципал тӧзӧлмӧзи
	Турачак аймак ;
	орустап Турочакский район;
	52°23′00″ с. ш. 87°10′00″ в. д.
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ тергеези	Алтай Республика
Муниципал тӧзӧлмӧзи	Турачак аймак
Кирет	9 јурт јеезе (32 јурт)
Тӧс јурт	Турачак
	Тӱӱкизи ле географиязы
Дата образования	1922 г.
Текши јери, км²	11060, км²; (5-е место)
Высота:; максимальная ; минимальная	; м ; м
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00 (MSK+4)
	Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы:	12 416 кижи (2021) ; (5,62 %, 7-е место)
Эл-јонныҥ ныктазы,; кижи/км²	1,13 кижи/км²
Ук-калыктар:	алтайлар, орустар,; чалканду, куманды и др.
Кудай јаҥы:	христиан јаҥ; кам јаҥ, ак јаҥ
Окылу тил:	орус, алтай
	Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38843
Почтаныҥ индекси	6491ХХ
ОКАТО-ныҥ коды
ОКТМО-ныҥ коды
	Окылу сайт «Турачак аймак»
	;
	Медиафайлдар Викискладта

Турачак аймак (орустап Турочакский район) Россияда Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи. Администрациялык тӧс јери — Турачак јурт.

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Турачак аймактыҥ јери Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, текши јери 11,06 муҥ кв.км. Аймак Алтай Республиканыҥ Чоо, Улаган аймактарыла кыйулажат, онойдо ок Кемеров областьла, Хакас Республикала, Алтай кырайдыҥ Солтонский ле Красногорский аймактарыла кыйулажат. Республиканыҥ тӧс калазына, Горно-Алтайскка јетире 145 км. Аймактыҥ 80 % јеринде сын-тайгалар, бийиги талайдыҥ кемјӱзинеҥ 500 метрдеҥ ала 2100 метрге јетире, койу ийне бӱрлӱ кара агашла орустап черневую тайга бӱркелген.

Рельеф

Турачак аймактыҥ јеринде тӱрген суулар, кайыр кырдаҥ тӱшкен учарлар, тайгада кӧлдӧр, альпий јалаҥдар.

Гидрология

Турачак аймактыҥ суулары

№	орустап	узуны (км)
1	Албас	11
2	Андоба	10
3	Антроп	122
4	Арык	10
5	Ата	25
6	Атла	29
7	Бава	15
8	Базла	21
9	Байгол	81
10	Бийка	11
11	Билюзень	9
12	Бия	307
13	БольшиеЧили	48
14	Дырях	14
15	Еле	18
16	Ижун	8
17	Иогач	32
18	Каба	8
19	Калычак	14
20	Камга	18
21	Каурчак	37
22	Кебезенка	5
23	Клык	60
24	Кок	11
25	Кокши	34
26	Колдор	26
27	Кооно	7
28	Корумбу	7
29	Кот-Агач	11
30	Кучаган	13
31	Кяраса	7
32	Лебедь	166
33	Малый Каурчак	13
34	Малые Чили	11
35	Малые Чили	8
36	Манык	11
37	Ойер	8
38	Пушта	9
39	Пыжа	109
40	Ишпа	8
41	Садра	49
42	Сайта	25
43	Салазан	13
44	Самыш	29
45	Сия	29
46	Сузапкина	6
47	Тагаза	11
48	Талдокуль	7
49	Талон	4
50	Тогуна	12
51	Тондошка	32
52	Тузак-Ту	13
53	Тулой	54
54	Тюлем	28
55	Тюстей	9
56	Ульмень	10
57	Учал	30
58	Чойка	13
59	Чугуна	19
60	Чуйка	31
61	Чулта	18
62	Чуря	21
63	Шукша	11
64	Эвий	18
65	Эдербес	16
66	Энмис	8
67	Юрток (Левый Юрток)	16
68	Яман-Садра	8
69	Яндоч	34

Климады

Климады орто-континенталКейдиҥ ортојылдык температуразы 4,3 °С, эҥ ле изӱ кӱнниҥ температуразы јыл ичинде +36 °С, јыл ичинде эҥ ле соок температура −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0°С, баштапкы ла калганчы соок кӱндер — 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы — 94, чык-јуттыҥ ортојылдык кеми — 826 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,3, Тыҥ салкын (тӱргени 15 м/с кӧп) болгон кӱндер — 10,3

Аҥ-куштары

Аймактыҥ тайгаларында 300-теҥ артык бӱдӱмдӱ куштар јӱрет, је олордыҥ 50 кирези Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирет. Алтын Кӧлдӧ, Ӧӧн лӧ ӧскӧ дӧ сууларда таймень, ӱчкӧс, јылмай, чараган, балыктар бар.

Ӧзӱмдери

Јери ле јолдоры

Аймактыҥ регионал учурлу кӧӧлик јолдоры башка-башка айрыланат: Горно-Алтайск — Чоо — Артыбаш, Јаш-Тура — Кӱрей кӧл — Турачак — Артыбаш, Турачак — Таштагол (Кемеровская область), јурттарды колбогон тегин грунт-јолдор, кӧӧлик јӱрбес орык јолдор бар. Јуук ла деген темирјолдыҥ токтодузы Кӧмӱр областьтыҥ Таштагол јуртында (95 км), экинчизи Јаш-Турада (188 км).

Экологиязы

Аймактыҥ јурттарында 2022 јылда парктарга агаш отургызып, скверлер јазап, балдар ойноор јерлер эдип алары јанынаҥ шӱӱжӱ ӧдӧт.27.05.2021 (сайт 4.gorodsreda.ru)

Тӱӱкизи

Краеведческий музей «Эрми-таш». Краеведческий музей в селе Турочак. Школьный музей в селе Иогач.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
1897	1916	1920	1926	1933	1939	1959	1970	1979	1989
2012	↗6745	↗12 430	↘11 302	↗12 686	↗25 386	↘18 581	↘14 907	↘13 559	↗13 594
2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011
↘13 168	↘13 053	↘13 027	↘13 000	↘12 800	↘12 700	↘12 610	↗12 623	↘12 484	↘12 460
2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021
→12 460	↗12 530	↘12 351	↗12 366	↘12 305	↗12 330	↗12 389	↗12 452	↘12 404	↗12 416

Эл-јонныҥ тоозы Россияныҥ экономӧзӱм министерствозыныҥ јетиргениле (орустап Минэкономразвития России) мындый болор:

2024 јылда — 12,68 муҥ. кижи.
2035 јылда — 12,85 муҥ. кижи.

Ук-калыктары

Аймакта орус, алтай, туба, куманды, чалканду, байат ла о.ӧ. укту улус јуртайт.

Муниципал јерлӱ тӧзӧлмӧлӧр

Јурт јеезелер

Аймактыҥ 9 јурт јеезезине 32 јон јаткан јер кирет.

№	Јурт јеезези	Административный тӧс јер	Јурт	Кирет	Эл-јон, кижи (2021)
1	Артыбаштыҥ јурт јеезези	Артыбаш	Јайлу, Ново-Троицк, Ыйык-Агаш	4	↘2171
2	Бийдиҥ јурт јеезези	Бий	Шуй	2	↘591
3	Салазанныҥ јурт јеезези	Салазан	Ала-Кайыҥ, Дайбово	3	↘745
4	Кебезенниҥ јурт јеезези	Кебезен	Пыжы-Оозы, Сӱрӱ, Толый, Эски Кебезен	5	↘1082
5	Курмач-Байголдыҥ јурт јеезези	Курмач-Байгол	Ийт-Кӱч, Суранаш	3	↘218
6	Шоорноныҥ јурт јеезези	Шоорно	Толоон	2	↗124
7	Кӱрей кӧлдиҥ јурт јеезези	Кӱрей кӧл	Каначак, Шунарак	3	↗508
8	Тоҥ-Тоштыҥ јурт јеезези	Тоҥ-Тош	Јар-Айыл, Тагда-Айыл, Усть-Бава	4	↗878
9	Турачактыҥ јурт јеезези	Турачак	Байгол, Кайашкан, Куу-Оозы, Лебедский, Стретинка	6	↗6099

Јурт јеезелерге кирет

№	Јурт алтайлап	Јурт орустап	Эл-јонныҥ тоозы (2016)	Јурт јеезези
1	Ала-Кайыҥ	Удаловка	↘160	Салазанныҥ јурт јеезези
2	Артыбаш	Артыбаш	↘602	Артыбаштыҥ јурт јеезези
3	Байгол	Советский Байгол	↘9	Турачактыҥ јурт јеезези
4	Бий	Бийка	↘537	Бийдиҥ јурт јеезези
5	Дайбово	Дайбово	↘1	Салазанныҥ јурт јеезези
6	Ийт-Кӱч	Иткуч	→0	Курмач-Байголдыҥ јурт јеезези
7	Јайлу	Яйлю	↘183	Артыбаштыҥ јурт јеезези
8	Јар-Айыл	Верх-Бийск	↗465	Тоҥ-Тоштыҥ јурт јеезези
9	Кайашкан	Каяшкан	↘138	Турачактыҥ јурт јеезези
10	Каначак	Каначак	↗106	Кӱрей кӧлдиҥ јурт јеезези
11	Кебезен	Кебезень	↘615	Кебезенниҥ јурт јеезези
12	Кӱрей кӧл	Озеро-Куреево	↘384	Кӱрей кӧлдиҥ јурт јеезези
13	Курмач-Байгол	Курмач-Байгол	↘211	Курмач-Байголдыҥ јурт јеезези
14	Куу-Оозы	Усть-Ле́бедь	→2	Турачактыҥ јурт јеезези
15	Лебедский	Лебедское	↘2	Турачактыҥ јурт јеезези
16	Ново-Троицк	Ново-Троицк	↘39	Артыбаштыҥ јурт јеезези
17	Пыжы-Оозы	Усть-Пыжа	↗158	Кебезенниҥ јурт јеезези
18	Салазан	Дмитриевка	→607	Салазанныҥ јурт јеезези
19	Стретинка		→0	Турачактыҥ јурт јеезези
20	Суранаш	Суранаш	↘31	Курмач-Байголдыҥ јурт јеезези
21	Сӱрӱ	Сюра	→5	Кебезенниҥ јурт јеезези
22	Тагда-Айыл	Санькин Аил	↘115	Тоҥ-Тоштыҥ јурт јеезези
23	Толоон	Талон	→13	Шоорноныҥ јурт јеезези
24	Толый	Тулой	↘196	Кебезенниҥ јурт јеезези
25	Тоҥ-Тош	Тондошка	↗294	Тоҥ-Тоштыҥ јурт јеезези
26	Турачак	Турочак	↗5715	Турачактыҥ јурт јеезези
27	Усть-Бава	Огни	→17	Тоҥ-Тоштыҥ јурт јеезези
28	Шоорно	Майск	↘118	Шоорноныҥ јурт јеезези
29	Шуй	Чуйка	↘78	Бийдиҥ јурт јеезези
30	Шунарак	Шунарак	↘33	Кӱрей кӧлдиҥ јурт јеезези
31	Ыйык-Агаш	Иогач	↗1322	Артыбаштыҥ јурт јеезези
32	Эски Кебезен	Старый Кебезень	↗149	Кебезенниҥ јурт јеезези

Јоголгон јон јаткан јерлер: Заречье ле Промартель деп јурттар.

Инфраструктуразы

Аймактыҥ администрациязы — 1;
Јурт јеезениҥ администрациязы — 1;
Орто ӱредӱлӱ школ — 12;
Толо эмес ӱредӱлӱ текши школ — 8;
Баштамы школ — 7;
Балдардыҥ туразы — 10;
Кӱӱлик сургал — 1;
Музей — 3;
Аймактыҥ библиотеказы — 1;
Јурттыҥ библиотеказы — 6;
Культураныҥ байзыҥы — 10;
Јурттыҥ клубы — 15;
Аймактыҥ спортшколы — 1;
Стадион — 11;
Аймактыҥ эмчилиги — 1; Ыйык-Агашта эмчилик — 1;
Јурттыҥ эмчилиги (ФАП) — 21;
Магазин — 21;
Почта — 10;
Агаш јарар эдим — 9;
Кӧӧликтер јазаар јер — 4;
АЗС — 3.

Краеведческий музей «Эрми-таш». Краеведческий музей в селе Турочак. Школьный музей в селе Иогач». .

Экономиказы

Јурт ээлемниҥ тӧс ууламјызы агаш белетеери, агаштаҥ јазалдар, алтын ла гранит казары, соок тумчукту мал ӧскӱрери, адару тудары, эм-ӧлӧҥдӧр лӧ папоротник-орляк белетеери, кайыҥныҥ тозынаҥ керектӱ эдимдер ле сувенирлер јазаары, кузук, мешке, јиилектер јууры. 1960-чы јылдардаҥ ала Япония мынаҥ јылдыҥ ла 200 тоннадаҥ кӧп папоротник-орляк садып алат, јербойында база суруда. Пыжы сууныҥ бажында ташкӧмӱр алгадый јер бар.

Ӱредӱлик

Мӱргӱӱр јер

Христиан серкпелер — 4;
Алтын-Туу, байлу ;
Алтын-Кӧл, байлу;
Аржан суу, Јыланду кырдыҥ јанында.

Кереестер

Тӱӱкилик

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлаган кереес — 12;
Граждан јууда корогондорго кереес — 4.

Археологиялык

Јарлу улузы

Башунов В. М. (1949 — 2005) — поэт, Росиия Федерацияныҥ бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы.
Кандаракова А. М. (07.11.1932—25.05.2021) — ӱредӱчи, чалканду калыктыҥ оос чӱмдемелдерин јууган, Горно-Алтайский педагогический училище божоткон (1948–1952). Пединститутта ӱренген (1954—1959). Чалканду тилле чыккан бичиктердиҥ соавторы. СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ депутады,
Макошев А. П. (08.01.1938 — 13.11.2020) — ӱредӱчи, 56 јыл ГАГУ-да иштеген, доцент (1978), профессор (1994), географиялык билимниҥ кандидады (1976), спортчы-шахматист, «Алтай Республикада Билимниҥ нерелӱ ишчизи», «Почетный работник высшего профессионального образования Российской Федерации», јондык ишчи, «Тубалар» деп бичиктиҥ авторлорыныҥ бирӱзи, каланыҥ, областьтыҥ, кырайдыҥ кӧп катап шахматла, орус шашкала чемпионы. Јондор ортодо маргаандардыҥ туружаачызы (Монголия).
Пустогачев В. Л. (22.03.1944) — шахтер, горный инженер, Кемеровский горный институтта ӱренген, чаначы-спортчы, Телекейлик маргаандардыҥ Чемпионы (1966, Турин.Италия), СССР-дыҥ јуунты командазыныҥ турчызы, чанала эстафетада алтын медаль, јаҥыскан јӱгӱриште кӱлер медаль алган.
Пустогачева Р. М. (11.07.1939) — эмчи-онколог, Россияныҥ нерелӱ эмчизи (1996). «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан.