Алтын Кӧл
Алтын Кӧл (орустап Телецкое, или Теле́цкое о́зеро), казахтап Алтынкөл, моҥолдоп Алтын нуур, экилези орустап «Золото́е о́зеро» — Алтай Республикада кӧлдӧрдиҥ эҥ ле јааны, Арасей ичиниҥ эҥ тереҥ кӧлдӧринеҥ алтынчы јерде.
Ол Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде јадат. ЮНЕСКО-ныҥ «Алтайдыҥ алтын туулары» деп комплексине кирип, телекейлик культураныҥ ла ар-бӱткенниҥ кереези болуп јат. Кӧлдиҥ оҥ јарадынаҥ «Алтай деп корулу јер» (АГПЗ) јери башталат, оныҥ кыйузы Беле, Чири, Байгазан, Камчы, Кӧкши, Челӱш, Колдор, Ижон деп јерлерде ӧдӧт. Кӧлдиҥ јарадында Турачак аймактыҥ Артыбаш, Ыйык-Агаш ла Јайлу деп јурттары турат.
| Кӧл | ||
| Алтын Кӧл | ||
|---|---|---|
| орус. Телецкое озеро | ||
 Алтын Кӧл | ||
| Морфометрия | ||
| Абсолют бийиги | 434 м | |
| Кемјӱзи | 77,8 × от 0,6 до 5,2 км | |
| Текши кеми | 223 км² | |
| Кеми | 40 км³ | |
| Јараттыҥ чийӱзи | 188,6237 км | |
| Эҥ ле тереҥи | 325 м | |
| Орто тереҥи | 174 м | |
| Гидрология | ||
| Минерализацияныҥ бӱдӱми | ультрапресное | |
| Ӧткӱре кӧрӱнери | ас 14 м | |
| Бассейн | ||
| Бассейнныҥ текши кеми | 19 500 км² | |
| Кирген суу | Чолышман | |
| Чыккан суу | Бий | |
| Сууныҥ системазы | Бий → Оп → Кара талай | |
| Турган јери | ||
| HGЯO | ||
| Ороон | ||
| РФ субъекти | Алтай Республика | |
| Аймактар | Турачак аймак, Улаган аймак | |
| Идентификаторлор | ||
| ГСР: 13010100111115100000030 | ||
 Медиафайлдар Викискладта | ||
Этимологиязы
- ойрот моҥголдоп ᠠᠯᡐᠠᠨ
ᠨᡇᡇᠷ Алтан Нуур; - кыдат - 阿勒坦淖爾 А̄-лэ̀-та̌н На̀ў-ы̌р;
- орус. Алтын-Куль, Алтаннор(-ский)
- Алт. Алтын Кӧлдиҥ Ураҥкай
Кӧлдиҥ ады кайдаҥ табылганы јарт бичилгени јок. Бир канча соојындар ла версиялар бар. Бирӱзи мындый: Телецкое (Телесское, Тележское) деп атты 400 јыл кайра тӧӧлӧс сӧӧктӱ улус (тӱрктер) јаткан учун баштапкы кӧчкӱндер адаган. Бичиктерде телеуттар јаткан деп јастыра шӱӱлте јӱрет. Јербойыныҥ улузы озодоҥ бери Алтын Кӧл (Алтынколь) (Алтынкуль; деп адаган орустап «Золотое озеро», кыдаттап «金湖»).
Петра Собанский деп којойымныҥ уулы омсктыҥ казактарыла кожо 1633 јылда Алтын Кӧлгӧ келген. Мында јаткан улус Собанскийге соојынды куучындаган: Озодо бир кижи аттыҥ бажынча алтын табала, торо јылда оны айакча арбага толып болбогон. Алтынды бийик кырдаҥ кӧлгӧ чачкан, кырдыҥ ады Алтын-Туу, кӧлдиҥ ады Алтын Кӧл болуп калган. Собанский дезе мында јаткан тӧӧлӧстӧрдиҥ сӧӧгиле кӧлди Телесский деп бичиген. Мында јаткан тубалар бу кӧлди Ячаварай орустап «Алмазный скипетр» деп адайтан. Монгол-калкалар кӧлди Алтан-нуур эмезе Алтын-Нор, кыдат географияда кӧлди Алтай эмезе Артай.
Физико-географиялык темдектери
Алтын Кӧл Кӱнбадыш Сайанныҥ ла Туулу Алтайдыҥ сын-тайгаларыныҥ бириккенинде јадат. 1965 јылда кӧлди шиҥдеер станция ачылган. Кӧл канайда табылган деп эки гипотеза болгон: тошкайылыштаҥ улам, эмезе Тектонический айалга болгон бо. Кийнинде, шиҥжӱчилер экинчи айалгада кӧл табылган деп шӱӱлтеге келгендер. Кӧлдиҥ эҥ ле тереҥ јери — 323—325 м, орто тереҥи — 181 м. Кӧлдӧрдиҥ табылган ӧйин алза, Байкал (20 млн јыл) кӧлгӧ кӧрӧ Алтын-Кӧл орой бӱткен «јиит кӧл» болуп јат. Тӱндӱк келтейиле Торот деп сын-тайга турат, кӱнбадыш ла тӱштӱк-кӱнбадыш јанынаҥ Алтын-Туу, Сымылты ла Иолго деп сындар кӧлди курчаган. Бу сындар талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000—2500 метрге бийик. Кӱнчыгыш келтейинеҥ Корбуныҥ, Абаканныҥ сындары ла Чолушманныҥ тайгалары чӧйилген. Бу туулар кӧлди айландыра каскак ла кају тепкиштелген чилеп эбирген, олордыҥ ӱстинеҥ кӧп тоолу учар суулар тӱжет. Кӧлгӧ 70-неҥ ажыра суулар ла кардаҥ ла тоштоҥ кайылган 150 кире суу кирет. . Чолышман кӧлгӧ 70 % суу берет, кӧлдиҥ 98 % суузы Ӧӧн суу болып Оп сууны толтырат. Кӧлдиҥ јараттары бастыра јанынаҥ кайыр, кӧп тоолу бухталарлу, эки јаан залив бар Камчы ла Кыгы, мында кӧлдиҥ балыктары, кӧптӧӧр ӧйи келзе, ӱркене салат. Тӱндӱк ле тӱштӱк јараттары (плесторлу) јабызак, јатра јараттарлу.
Алтын Кӧлдиҥ тектоникалык айалгада бӱткен деп гипотеза шиҥжӱ иштердеҥ јарталган. Кӧлдиҥ тӱбинде меридиан ла широта чийӱлери бириккен белтирде билимчилер суу алдында сын тайга бийиги 211 метр тӱбинеҥ кӧдӱрилген.
Климады
Кӧлдиҥ бажы ла учыныҥ климады торт ло башка. Тӱштӱк јарадында кейдиҥ температуразы, тӱндӱк јанындагызына кӧрӧ, 4-6 градуска јылу; в северной части кроме этого выпадает в два раза больше осадков (до 1000 мм) чем в южной (450—500 мм). Тӱндӱк јанында јут-чык 1000 мм болзо, кӧлдиҥ тӱштӱк јанында 450-500мм — 2 катапка ас. Кышкыда кӧл Артыбаштаҥ ала Ажу деп којогорго јетире тошло бӱркеле берет. Кӧлдиҥ тереҥ јери тоҥбойт (каа-јаада, 3 јылга 1 катап тоҥор). Тожы ап-ару, шил чилеп ӧткӱре кӧрӱнип јадар, 5-6 метрдеҥ тӱби кӧрӱнер. Јас-кӱс кӧлдӧ салкындак болот, суула јӱзер транспорт бийик толкунаҥ улам јорыктап болбой тура берет. Артыбаш јанынаҥ «алтыгы», Чолушман јанынаҥ «ӱстӱги», кӧлдиҥ эки тууразынаҥ: Кылык, Камчы, Кӧкши, Кыга, Јаан-Чили, Колдор. деп кырлардыҥ ортозында кызык ӧзӧктӧрдӧҥ «тӱнниҥ» салкындары согот. Чолышман келтейинеҥ кайда да 40-50 км јерде, Јайлу јуртты айландыра, ортојылдык ла кӱс-кыш ортоайлык температураны алза, Тӱштӱк Сибирдиҥ эҥ јылу јери деп чотолот.
Аҥ-кужы ла ӧзӱмдери
Алтын Кӧлдӧ 14 бӱдӱм балык бар: јылмай (таймень), чараган (хариус), ӱчкӧс (ленок), сиг, окунь, налим ле о.ӧ..
Кӧлди айландыра ийне бӱрлӱ кара агаш ӧзӧт: мӧш, чиби, карагай, јойгон ло тыт.
Шиҥжӱ иш. Тӱӱкизи
Кӧлдиҥ оҥ јарадынаҥ Алтай заповедник башталат, ол 1965 јылда иштеп баштаган. Шиҥжӱ иштер ӧткӱрилип, кӧлди, ар-бӱткенди, аҥ-кушты чеберлеери деп сурак турган. 17 чактыҥ 1633—1642 јылдарында кӧлгӧ П.Сабанскийдиҥ уулдары келип, тургун улусла тартышкан. XIX чактыҥ бажында Шелегин П. И. деп јеолог кижи рудалар бедиреген. Географ билимчи ,Б. И. Клюге, Г.П.Гельмерсен (1834) ле о.ӧ. Шиҥжӱчилер Алтын-Кӧлди эҥ ле озо кӧрӧргӧ амадаган, 1840 јылда Гельмерсен кӧлдиҥ ӱлекерин тургускан, 26 кирген сууларыла.. Шиҥжӱчилдердиҥ кӧл мӧҥкӱ тоштоҥ кайылган суу тӱӱлип бӱткен деген шӱӱлтези јастыра болгоны јарталган.
Алтык Кӧлдиҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Бийдиҥ суузыныҥ бажынаҥ 6 км јерде, Артыбаш јуртта Телецкий деп билим стационар Институт систематика ла тындулардыҥ экологиязыныҥ СО РАН. Бу мында бар оок тындуларды, кӧлдиҥ ипаразитофауназын, ихтиоценозын, зоопланктонды шиҥжӱлеп кӧрӧдилер. Јанында Горно-Алтайский государственный университеттиҥ билим-производстволык спортивно-оздоровителный базазы турат.
50 јылдаҥ ажыра кӧлдӧ бойыныҥ шиҥжӱлерин Томский государстволык университет ӧткӱрет, кӧп јылдарга мында экологтор иштейт (Институт водных и экологических проблем СО РАН), Геоморфологтор ло геологтор кӧлдиҥ геологиялык бӱдӱмин шиҥдегилеп, оныҥ палеогеографиязын јартап, кӧл качан бӱткенин јайтайдылар.
Алтайда алтын бар деп озодоҥ бери јарт. Калганчы ӧйдӧ алтынды јаҥы россыпь бӱдӱмдӱ бедрештиҥ критерийин тапкандар (палеогляциология, дилювиальный морфолитогенез деп эп-аргалар), кӧлдиҥ тойбалкажында консервацияда алтынду рудалар болот (меловой период, палеогеновый период). Томсктыҥ билимчилериниҥ элбеде бӱдӱрген иштеринеҥ (башка-башка бӱдӱмдӱ шиҥжӱ иш: шурф ӧрӱмдеш, 15 метрге јетире скважиналар, канавалар, радиоуглерод датирование) кӧлдиҥ абсолют геологиялык јажы 15 муҥ јыл, эмезе ас.
Алтын Кӧлдӧ алтын ла о.ӧ. тузалу казынтылар бар. 2013 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 18-чи кӱнинде Артыбашта кӧллӧ парла иштеер яхта «Шеф» јӱрӱп баштаган.
Кереес јерлери
Алтай Республикада Алтын Кӧл кӧп улус келип амыраар јер (18 турбаза ла кемпинг). Совет ӧйдӧ «Пионер Алтая» деп теплоход улусты кӧллӧ тартар болгон. Јайдыҥ ӧйинде эмди катерлер, моторлу кемелер улус тартып кӧллӧ јӱрет:
- Учар суу Корбу (АГПЗ јӧп берет).
- Каменный залив.
- Чолышманныҥ дельтазы.
- Водопад Киште.
- Јайлуда бажырып турган карагай (Бу карагай канча јыл кайра јотконго соктырып јыгылган, тазылын суу јунган, је ол эмдиги тирӱ, кезик будактарынаҥ јаш агаштар чыгып келет.
- Гроттор. Кӧлдиҥ јараттарында, бир канча јерде јараш гроттор бар.
Экологиязы
Кӧлдиҥ оҥ јарадында Алтай деп корулу јер орустап Алтайский заповедник(АГПЗ). Заповедниктиҥ кордондоры кордондоры: Беле (кордон)|Беле, Чири]], Байгазан, Камга, Кӧкши (Республика Алтай)|Кӧкши, Челӱш, Колдор, Ижон. Јылдыҥ сайын туристтердиҥ кӧптӧгӧниле колбой, олордыҥ кийнинеҥ арткан сӱрее-чӧп, сууга бензин чачылып турганынаҥ коомой айалга (антропогенный нагрузка) курчыйт.
Онойдо ок кӧлгӧ лӧ јанында јерге канча јылдарга улай Байконурдаҥ чыгара учкан кӧпступенчатый ракетаныҥ, бӧлӱктери тӱжет.
2016 јылда президент Владимир Путин Федерал собраниеге бичигинде Алтын Кӧлди Россияныҥ ар-бӱткен энчизи эдип корулаары јанынаҥ программа тургуссын деп кычыру эткен.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
-
Кӧлди космостоҥ эткен јурук (2003 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 10-чы кӱнинде, НАСА) -
Алтын Кӧлдӧ Кыгыныҥ заливи -
Јайлу јуттыҥ јанында «Бажырып јаткан карагай» -
Алтын Кӧл -
Јайлу јурт кӧлдиҥ јанында, Турачак аймак -
Алтын Кӧлдиҥ ортозы -
Кырсай мыс, Чолышман суу кӧлгӧ киргени -
Кырсай мыс, Алтын Кӧлдиҥ тӱштӱк јанында кумакту јарады -
Јаан Чили суу Алтын Кӧлгӧ киргени -
Јаан Эстӧбӧ суу кӧлгӧ киргени -
Јылан Тууныҥ ӱстинде кӧл ајыктаар тепсеҥ, Артыбаш јурт -
Артыбашта кӧлдиҥ јарады -
Алтын Кӧл таҥ алдында, Артыбаш -
Кӧлдиҥ тӱндӱк јарады, Јаҥыскоч мыс -
Куван мыстаҥ тӱндӱк јаар кӧрзӧ -
Тӱндӱк јанында јаратта тайга -
Бийдиҥ суузы Алтын Кӧлдӧҥ чыгара акканы -
"Пионер Алтая" - Алтын Кӧлдӧ туризмниҥ ветераны -
Корбу деп учар суу
.jpeg)
Ајарулар
Литературазы
- Иоганзен, Бодо Германович. Телецкое озеро (орус.) / Худож. А. Щебланов. — Барнаул: Алт. кн. изд-во, 1963. — 104 с. — 10 000 экз.
- Иоганзен, Бодо Германович. Телецкое озеро (орус.). — 2-е изд., доп. — Барнаул: Алт. кн. изд-во, 1966. — 112 с.
- Гундризер, Алексей Николаевич. Рыбы Телецкого озера (орус.) / Отв. ред. Егоров, Александр Георгиевич. — Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние, 1981. — 160 с.
- Малолетко А. М. Телецкое озеро по исследованиям 1973—1975 гг. / Изд. 2, перераб. — Томск, 2009. — 234 с.
- Николаева Н. А. Эхо песен Алтын-Кёля. Сказка. — Барнаул: ООО «Принт-инфо», 2005. — 128 с.; 1000 экз. ISBN 5-88449-130-1
- Дулькейт, Тигрий Георгиевич. По Восточному Алтаю (орус.). — М.: Физкультура и спорт, 1971. — 80 с. — (По родным просторам). — 30 000 экз.
- Шевченко Г. А. Геоэкологическое состояние акватории и прибрежной зоны Телецкого озера (Горный Алтай): автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата геолого-минералогических наук: спец. 25.00.36 (орус.). — Томск, 2010. — 22 с.
- Дулькейт Т. Г. Телецкое озеро в легендах и былях. 2-е изд. Бийск: НИЦ БиГПИ, 1999. — 160 с. ISBN 5-85127-167-1
- Безматерных Д. М., Архипов И. А., Бурмистрова О. С., Ведухина В. Г., Котовщиков А. В., Крылова Е. Н., Соколова М. И. Биологические индикаторы как интегральные показатели состояния экосистемы Телецкого озера // Матер. V конф. молодых учёных, посвящённой М. А. Лаврентьеву. Ч. 2. — Новосибирск, 2007. — С. 117—119. (орус.). bezmater.narod.ru. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 30 кӱни, 2019.
- Будников А. Л., Рудой А. Н. Дилювий Северо-Восточного Алтая: Новые данные // «Научные чтения памяти Ю. П. Селивёрстова (Селиверстовские чтения)». — СПб, 2009. — С. 399—405.
- Будников А. Л., Рудой А. Н. Новые находки ленточных глин на территории Северо-Восточного Алтая // Материалы Всероссийского совещания по изучению четвертичного периода — Новосибирск, 2009. 19-23 окт. 2009. — С. 94-100.
- Будников А. Л., Рудой А. Н. Дилювиально-аккумулятивные образования Северо-Восточного Алтая: новые данные.
- Селегей В. В. «Телецкое озеро. Очерки истории» в 3-х кн (орус.). — Новосибирск: Новосиб. кн. изд-во, 2009.
- Пузанов А. В., Безматерных Д. М., Винокуров Ю. И., Кириллов В. В., Зиновьев А. Т. Современное состояние, экологические проблемы и перспективы изучения Телецкого озера (Республика Алтай) // Озера Евразии: проблемы и пути их решения. Матер. 1-й Междунар. конф. (11-15 сентября 2017 г.). — Петрозаводск: Карельский научный центр РАН, 2017. — С. 137—144.
- Пузанов А. В., Безматерных Д. М., Зиновьев А. Т., Кириллов В. В., Дьяченко А. В., Митрофанова Е. Ю., Рождественская Т. А., Горбачев И. В. Комплексные экологические исследования Телецкого озера в 2018 г. // Полевые исследования в Алтайском биосферном заповеднике. Вып. 1 / Под ред. Т. А. Акимовой. — Горно-Алтайск: ФГБУ «Алтайский государственный заповедник», 2019. — С. 68-75.
Тайантылар
- Алтын Кӧл в русском Викигиде
This article uses material from the Wikipedia Алтай article Алтын Кӧл, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ӧскӧзи кӧргӱзилбеген болзо, контентти CC BY-SA 4.0 лицензияла эдинерге јарар. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Алтай (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.