Оҥдой Аймак

	Россияныҥ јурт јеезези
	Оҥдой аймак; Онгудай
	50°44′38″ с. ш. 86°07′05″ в. д.
Эл-тергее:	Россия
Федерацияныҥ тергеези:	Алтай Республика
Муниципал тӧзӧлмӧзи:	Оҥдой аймак
Кирет:	10 јурт јеезе
Тӧс јурт:	Оҥдой
	Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги:	860м
Климады:	орто континентал
Ойдиҥ поязы:	UTC+7:00 (MSK+4)
	Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы:	14312 кижи (2018)
Ук-калыктар:	алтайлар, ; о.ӧ.укту улус
Кудай јаҥы:	кам јаҥ, ак јаҥ, ; христиан јаҥ
Окылу тил:	орус, алтай
	Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды:	+7 38845
Почтаныҥ индекси:	6494ХХ
ОКАТО-ныҥ коды:
ОКТМО-ныҥ коды:	84620420
	;

Администрациялык тӧс јери — Оҥдой јурт.

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Оҥдой аймак Туулу Алтайдыҥ ортозында јадат. Текши јериниҥ кеми 11 744 км². Тӱштӱк-кӱнчыгыш јанынаҥ Кош-Агаш аймактыҥ јерлери, тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде Кӧксуу-Оозы аймак ла Кан-Оозы аймактыҥ гран-кыйулары. Тундӱк-кӱнбадыш јанында Шабалин аймактыҥ јерлери болзо, тӱндӱктей Чамал аймактыҥ јерлери. Тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде Улаган аймактыҥ јерлери. 140 кӧл, јаан дегени Кеҥиниҥ кӧли. Кадын, Урсул, Чуй суулар аймактыҥ јериле агат. Аймактыҥ јеринде 140 кӧл бар, јаан ла дегени Кеҥиниҥ кӧли.

Гидрографиязы

№	алтайлап	орустап	узуны (км)
Оҥдой аймактыҥ суулары
1	Урсул (Кадынныҥ кош суузы)	Урсул	119
2	Короты (суу)	Курота	50
3	Кеҥи (суу)	Теньга	20
4	Тоотой (суу)	Табатой	32
5	Јоло (Урсулдыҥ кош суузы)	Ело	45
6	Кайырлык (Урсулдыҥ кош суузы)	Каярлык	30
7	Каракол (суу)	Каракол	30
8	Ӧлоти (суу)	Улита	20
9	Кичӱ-Ӱлегем (суу)	М. Ильгумень	30
10	Jаан-Ӱлегем (суу)	Б. Ильгумень	53
11	Jаан-Jаламан (суу)	Б.Яломан	45
12	Jаламан (суу)	Яломан	35
13	Кичу Jаламан (суу)	М.Яломан	30
14	Ийин (суу)	Иня	40
15	Јайлугуш (суу)	Айлагуш	56
16	Кадрин (суу)	Кадрин	95
17		Челантай	30
18		Тейозен	20
19		Урусук	85
20	Јаан Сымылты (суу)	Б.Сумульта	76
21	Кичӱ Сымылты (суу)	М.Сумульта	56
22	Кадын	Катунь	688

Климады

Оҥдой аймактыҥ климады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы -4,2 °С, эҥ ле изӱ кӱнниҥ температуразы јыл ичинде +36 °С, јыл ичинде эҥ ле соок температура -54 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0°С, баштапкы ла калганчы соок кӱндер — 02.06/30.08, соок јок кӱндердиҥ тоозы — 87, чык-јуттыҥ ортојылдык кеми — 343 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми — 2,8, Тыҥ салкын (тӱргени 15 м/с кӧп) болгон кӱндер — 9,9.

Аҥ-куштары

Аймакта аҥдык јерлер кӧп. Туулу Алтайдыҥ тал ортозында јаткан јерлер канча сын-тайгаларла курчаткан Тӧгӧриктиҥ, Кулады-Бажы Ӱч-Эҥмек, Ӱлегемниҥ, Ийнегенниҥ, Кадринниҥ, Сымылтыныҥ тайгаларында марал, элик, тооргы., какай, айу, айу, бӧрӱ бар.

Ӧзумдери

Јери ле јолдоры

Аймактыҥ текши јери 11 744 км², Аймактыҥ јериле Чуйдыҥ трагы ӧдӧт, идентификационный темдеги Р–256. Чуйдыҥ трагынаҥ Нефтебазада оҥ јаны јаар тӱштӱк-кӱнбадыштӧн Туйакты — Јоло — Кан-Оозы — Кӧксу-Оозы деп регионал учурлу кӧӧлик јол айрылып барат. Чуйдыҥ трагында эки јаан боочы бар: Себи-Бажыныҥ боочызы (1717 м), Чике-Таманныҥ боочызы (.).

Экологиязы

Алтайда экологияныҥ регионал институды( орустап Алтайский региональный институт экологии) туристтерге ӱч «экологиялык орык јолдор» ачарын белетеген (1.02.21). Ол тоодо Кӧксу-Оозы аймакта — Кадын-Бажында , Оҥдой аймакта — Ийнегенде, Улаган аймакта — Шаблада (орустап «Катунский», «Инегеньский, «Шавлинский»») болор. Бу проекттерди «Ӱч-Эҥмекте» ле «Шабланыҥ биологиялык корулу јеринде» јазагандар

Тӱӱкизи

Оҥдой аймак 1924 јылда тӧзӧлгӧн. Аймакка орус улус 19 чактыҥ ортозында келип баштаган, оноҥ ло бери јурт јеезе тыҥыда ӧскӧн. Киприянов деп орус капитан саду ӧткӱрер тура эткен, Хабаров деп кресттӱ алтай кижи мӱргӱйтен тура туткан, Капитан Кокорин дезе миссионерлерге тура јазаган. 1861 јылда јуртта церковно-приходской школ ачылган, Улалу, Шабалин ле оноҥ до ӧскӧ јурттардаҥ кресттӱ алтайлар школго ӱренерге јуулыжып баштаган. 80 јылдарда орус кӧчкӱндердиҥ тоозы кезем кӧптӧгӧн. 20-чи чактыҥ бажында Оҥдойдо 126 биле, 800 кире кижиниҥ ӱчинчи бӧлӱги орустар болгон.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
1897	1916	1920	1926	1933	1939	1959	1970	1979	1989	2002	2003	2004	2005	2006
5135	↗6505	↗8038	↗10 901	↗11 839	↗16 056	↘13 815	↗15 340	↘15 053	↗16 308	↘15 642	↗15 710	↗15 776	↘15 700	↘15 500
2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021
→15 500	↘15 415	↘15 352	↘15 046	↘14 678	→14 678	↘14 513	↘14 505	↘14 442	↘14 339	↘14 328	↘14 312	↘14 234	↘14 142	↘14 131

Эл-јонныҥ тоозы Россияныҥ экономӧзӱм министерствозыныҥ јетиргениле (орустап Минэкономразвития России) мындый болор:

2024 јылда — 13,74 муҥ. кижи.
2035 јылда — 12,58 муҥ. кижи.

Ук-калыктары

Аймакта алтай, орус ла оноҥ до ӧскӧ укту улус јуртайт.

Муниципал јерлӱ тӧзӧлмӧлӧр

В районе 30 населённых пунктов в составе 10 сельских поселений.

Јурт јеезелер

№	Јурт јеезези	Администрациялык тӧс јер	Кирет	Эл-јонныҥ тоозы	Текши јери, км²
1	Јолоныҥ јурт јеезези	Јоло јурт	3	1188 кижи	997
2	Ийинниҥ јурт јеезези	Ийин јурт	7	1594 кижи	2993
3	Караголдыҥ јурт јеезези	Карагол јурт	3	969 кижи	352
4	Куладыныҥ јурт јеезези	Кулады јурт	2	731 кижи	520
5	Кӱпчегенниҥ јурт јеезези	Кӱпчеген јурт	2	779 кижи	3466
6	Алтыгы Талдуныҥ јурт јеезези	Алтыгы Талду јурт	1	514 кижи	297
7	Оҥдойдыҥ јурт јеезези	Оҥдой јурт	1	5721 кижи	135
8	Кеҥиниҥ јурт јеезези	Кеҥи јурт	7	1635 кижи	815
9	Ӱлегемниҥ јурт јеезези	Ӱлегем јурт	2	516 кижи	613
10	Шашыкманныҥ јурт јеезези	Шашыкман јурт	2	665 кижи	1508

Јурт јеезеге кирет

№	Јурт алтайлап	Јурт орустап	Эл-јонныҥ тоозы	Јурт јеезези
1	Ак-Боом	Акбом	19	Ийинниҥ јурт јеезези
2	Алтыгы Талду	Нижняя Талда	509	Алтыгы Талдуныҥ јурт јеезези
3	Бархатово	Бархатово	9	Кеҥиниҥ урт јеезези
4	Бичиктӱ-Боом	Бичикту-Боом	241	Караголдыҥ урт јеезези
5	Боочы	Боочи	262	Куладыныҥ урт јеезези
6	Буландык	Озёрное	261	Кеҥиниҥ урт јеезези
7	Јаан Јаламан	Большой Яломан	232	Кӱпчегенниҥ урт јеезези
8	Јодро	Иодро	268	Ийинниҥ урт јеезези
9	Јоло	Ело	800	Јолоныҥ урт јеезези
10	Ийин	Иня	730	Ийинниҥ урт јеезези
11	Ийнеген	Инегень	176	Ийинниҥ урт јеезези
12	Кайырлык	Каярлык	195	Јолоныҥ урт јеезези
13	Кайыҥчы	Каянча	0	Шашыкманныҥ јурт јеезези
14	Карагол	Каракол	411	Караголдыҥ јурт јеезези
15	Кеҥи	Теньга	611	Кеҥиниҥ јурт јеезези
16	Кичӱ Ийин	Малая Иня	181	Ийинниҥ јурт јеезези
17	Кыҥыраар	Малый Яломан	219	Ийинниҥ јурт јеезези
18	Кор-Кобы	Кара Кобы)	244	Јолоныҥ јурт јеезези
19	Короты	Курота	346	Караголдыҥ јурт јеезези
20	Кулады	Кулада	467	Куладыныҥ јурт јеезези
21	Кӱпчеген	Купчегень	551	Кӱпчегенниҥ јурт јеезези
22	Нефтебаза	Нефтебаза	62	Кеҥиниҥ јурт јеезези
23	Ӧлӧти	Улита	266	Ӱлегемниҥ јурт јеезези
24	Оҥдой	Онгудай	5586	Оҥдойдыҥ јурт јеезези
25	Талду	Талда	98	Кеҥиниҥ јурт јеезези
26	Туйакты	Туекта	329	Кеҥиниҥ јурт јеезези
27	Ӱлегем	Хабаровка	274	Ӱлегемниҥ јурт јеезези
28	Чуй-Оозы	Чуйозы	0	Ийинниҥ јурт јеезези
29	Шашыкман	Шашикман	691	Шашыкманныҥ јурт јеезези
30	Шибее	Шиба	301	Кеҥиниҥ јурт јеезези

Инфраструктуразы

Аймактыҥ администрациязы — 1;
Орто ӱредӱлӱ школ — 10;
Толо эмес текши ӱредӱлӱ школ — 4;
Баштамы школ — 9;
Балдардыҥ туразы — 18;
Интернат – 4;
Доп.обр – 2;
Аймактыҥ библиотеказы — 1;
Аймактыҥ эмчилиги — 1;
Јурттар сайын эмчиликтер — 25;
Почта — 8;
Магазин — 32;
Ашкана — 7;
Конор тура — 6;
Кӧӧликтер јепсеер јер — 2;
АЗС — 8;
Турбазалар — 10.

Экономиказы

Оҥдой Аймак — Оҥдой аймак. Бархатово јурттаҥ Теректиниҥ сындарына кӧрзӧ

Мал азыраары (орустап животноводство): јылкы мал, уйлар, кой ло эчки, аҥ. Эткомбинаттар: аҥныҥ. јылкыныҥ, уйдыҥ эдинеҥ аш-курсак јазаары, сад ӧскӱрери. Агашла иштер: стройкага пиломатериалдар. Эмдиги ӧйдӧ аймактыҥ Кеҥи јуртында мӱӱстӱ аҥныҥ ла уйлардыҥ угын јарандырар СПК иштейт, «ак башту јеерен казак» уйлардыҥ угын јарандырып таркадат. Совет ӧйдӧ бу ээлем совхоз болгон, койдордыҥ угын јарандырар иш ӧткӱрип, 1959 јылда чыҥдый эт ле тӱк алатан «Горно-Алтайская» деп укту койлор ӧскӱреле таркаткан.

Ӱредӱлик

Школдо "тӧрӧл тил" 2020-2021 ӱредӱлӱ јылда 5-11 класстарда.

Оҥдойдыҥ орто ӱредӱлӱ школы.

Мӱргӱӱр јер

Оҥдойдо христиан серикпе;
Себиниҥ боочызында тагыл;
Чике-Таман боочы, байлу јер;
Јурттар сайын тагылдар (Кулады, Боочы, Јоло, Кайырлык, Кеҥи, Шибее).

Кереестер

Тӱӱкилик

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлаган кереес — 14;
Ийинниҥ кӱри (Цаплинниҥ кӱри).

Археологиялык

Аймактыҥ јеринде сӱреен кӧп археологиялык кереестер бар. Јоло, Каратӧҥӧш, Кеҥи, Толгойок, Арыкӧл, Короты деген јерлердиҥ јанында афанасьевский ӧйдиҥ мӧҥкӱсалгыштары ла јебрен јурттар (поселения) табылып, шиҥделген. Тегерик таш чедендер, тӧрттолукту сӧӧксалгыштар, тудунар кабынар немелер, тойбалкаштаҥ эткен (тӱби сӱӱри,тегерик тӱптӱ, јалбак тӱптӱ), јарангуштар. «Каракольская культура» ӧйинде туштап турган мӧҥкӱсалгыштар тӧрт толукту болор, таш кайырчактар, ташта кайкамчылу эп-аргала јуралган јӱзӱн-јӱӱр јуруктар. Мындый археологиялык кереестер Карагол,Буландык, Бичиктӱ-Боом јурттарды одоштой бар, онойдо ок Шабалин аймактыҥ Беш-Ӧзӧк јуртыныҥ јанында бар

Аймактыҥ јеринде скиф ӧйиниҥ кӧп корумдар ла таш бичиктер бар. Јолоныҥ јурт јеезезиниҥ јеринде, «Кара-Боом» деп скиф ӧйдиҥ стоянказы бар;
Кыҥыраар јурттаҥ 12 км ыраакта куй таш (Малояломанская пещера), ӧйи — 38,5 муҥ јыл кайра болгон;
Каракол-Оозы (стоянка) ӧйи — орто палейстоценниҥ јарымы (282—133 муҥ јыл кайра);
«Кара-Боомныҥ» вариантты — ӱстӱги плейстоценниҥ баштапкы јарымы (120-50 муҥ јыл кайра) болзо, «Карагол-Оозыныҥ» варианты — ӱстӱги палеолит (50-40 муҥ јыл кайра);
Башадардыҥ кургандары. «Калбак-ташта» 7 муҥнаҥ артык ташта јуруктар.

Ар-бӱткендик

«Ӱч-Эҥмек» — ар-бӱткенниҥ аҥылу коруда турган јери;
Ӱстӱги ле Алтыгы Туйук кӧлдӧр;
Ак-Боом. Бу кыр известняктаҥ турат, бир канча куйларлу, ол тоодо Большая Белобомская пещера;
Кӱр-Кечӱ ӧзӧк.

Јарлу улузы

Адаров А.О. (15.07.1932—09.06.2005) — ӱлгерчи,бичиичи; А.М. Горькийдиҥ адыла адалган литературный институт (1957). Россия Федерацияныҥ кӱндӱлӱ ишчизи.
Бедюров Ј. Т. (1907—1961) — ӱлгерчи, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы;
Бедюров Б.Я. (20.03.1947) — ӱлгерчи, бичиичи, публицист;
Енчинов Н.И. Толуш (1908—1965) — политик, ӱредӱчи;
Енчинов Ч.И. (1914—1987) — бичиичи, ӱлгерчи;
Ередеев А.Ј. (1937—2008) — ӱлгерчи, бичиичи;
Каташ С.С. (1925—2003) — билимчи, филология билимниҥ докторы, профессор;
Кыдыев Ю.М. Јоргой (1933—19..) — ӱредӱчи, Ӱлгерчи, бичиичи;
Кулјын А. (1865—1930) — политик, аргачы-укту мал ӧскӱреечи, меценат, кӧгӧл маймандардыҥ јайзаҥы;
Кӧзӧрӧков А.М. (1978—20..) – кайчы, јарлык, кӱӱчӱмдеечи, Г.И.Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады ;
Марков Ш. (1889—1978) — кайчы, чӧрчӧкчи ле соојынчы, јарлык, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы ;
Малчиев К.Ф. – артист-бијечи,хореограф-ӱредӱчи;
Палкин Э.М. (1934—1991) — ӱлгерчи, бичиичи;
Пекпеев, Сергей Тимурович (04.09.1956 — 2012) – политик, финансист, дипломат;
Саруева А.Ф. (1914—1980) — ӱлгерчи;
Суркашев Б.К. (16.11.1939—2010) — ӱлгерчи, врач;
Тыбыкова А.Т. (1935—2020) — билимчи, филология билимниҥ докторы, профессор;
Укачин Б.У (1936—2003) — бичиичи, ӱлгерчи;
Чачияков Т.А. (15.07.1923—04.1998) — кайчы, чӧрчӧкчи ле соојыҥчы;
Шатинов Ш.П. (05.09.1938—11.11.2009) — ӱлгерчи, бичиичи, критик;
Этенов С.К. (1926-19..) — алтай кӱӱ чӱмдеечи, кожоҥчы, албаты ойноткыларла јаан јайалталу инструменталист, алтай кожоҥдордыҥ авторы;
Ялбакова Е.Ч. (Карагыс Ялбакова) (09.07.1946) — алтай артист, кожоҥчы РСФСР-дыҥ нерелӱ артисти. Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи (2016).

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Калбак-Таш, Јурукта тындулар
Байлу Калбак-Таш
Алтарь Калбак-Таш
Калбак-Ташта јурамалдар
Калбак-Таш, Абра
Оҥдой аймак, Чуйдыҥ трагы
Ӱстӱги Туйук кӧл
Ӱстӱги Туйук кӧлдиҥ алдында ӧзӧк. Туйук сууныҥ бажы