Јаан Чаргы

Чаргы орустап мель, перекат, точильный камень.

Географиязы

Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Чаргыныҥ ла Себи-Бажыныҥ сындарыныҥ ортозында, Јаан Чаргы сууныҥ јарадында турат. Јурттаҥ ыраак јок Кууташ деп кыр бар. Шабалинге једерге эки боочы ажар керек. Ол талайдыҥ кемјӱзинеҥ 974 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Тӱштӱктей аймактарга кӧрӧ ай-кӱн эмеш јымжак. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы −19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы −35..-40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15..+16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435—462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.

Аҥ-куштары

Јаан Чаргы јурттыҥ тайга тажы аҥдык: койон, агас, јоонмойын, тийиҥ, сарас, кӧрӱк, суузар, камду. Азулу айдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин јӱрет кырларда. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке.

Ӧзӱмдери

Бу јерлерде ӧрӧ аймактарга кӧрӧ, јымжак укту агаштар: кайыҥ, аспак, тал, каргана (орустап акация) кӧп ӧзӧт. Беле агаш, база аттары: эргиш, эне-кат (орустап рябина), јодро, терек, толоно (орустап ). Арчын-артыш (орустап ), балан-чаныш (орустап ), каҥы-туучечек-јелезин-кудайчечек (орустап ) база ӧзӧт. Јиилектердеҥ мында койјиилек, кызылгат, тайа (орустап ), эмегенсӧӧк-ӱзӱт агаш (орустап ), тийиҥкат, јыдукара, казылган ӧзӱп јат.

Јери ле јолдоры

Јуртта 4 ором: Јииттердиҥ, Кырлу, Тӧс, Школдыҥ. «Јекјийек — Арбайты — Јаан Чаргы» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы (идентификайионный темдеги 84К-121).

Јурт 1626 јылда тӧзӧлгӧн.

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 221 кижи болгон, олордыҥ 96 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Окылу тил: орус, алтай.

Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.

Тӱӱкилик

Археологиялык

Ар-бӱткендик

• Чаҥкыр байлу туу,
• Чаргыныҥ боочызы,
• Тоҥбок суу.

• Барантаев, Николай Татукович Чоктубай (1926―1989) ― политик, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (15.11.1943 јылда призыв, ефрейтор, капитан, мл. лейтенант), «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941—1945 года» деп медальла, орден «Отечественной войны II степениле» кайралдаткан.
• Уланкин Э. П. (21.07.1982) — спортчы, греко-рим кӱрешле международный класстыҥ Узы, Горно-Алтайский педагогический колледжти божоткон (2000), Телекейлик чемпионаттыҥ эки катап јеҥӱчили (Морибор,Словения, 1997) Претория (ЮАР, 1998), Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады (1998), Эл-Курултайдыҥ депутады.