Кадынныҥ Кош Суузы Чуй
Чу́й (орустап Чуя) — Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш, Улаган, Оҥдой аймактарыныҥ јериле агып јаткан суу.
| Чуй | |
|---|---|
| орус. Чуй-Суу | |
 Чуй суу јайылганы | |
| Характеристиказы | |
| Узуны | 320 км |
| Бассейн | 11 200 км² |
| Сууныҥ чыгымы | 43 м³/с |
| Водоток | |
| Бажы | |
| • Турган јери | Чихачёвтыҥ сындарыныҥ кӱнбадыш јаны |
| • Бийиги | 2931,1 м |
| • Координаталары | HGЯO |
| Оозы | Кадын |
| • Бийиги | 722 м |
| • Координаталары | HGЯO |
| Турган јери | |
| Суузыныҥ системазы | Кадын → Оп → Карский талай |
| Ороон | |
| Регион | Алтай Республика |
| Аймактар | Кош-Агаш аймак, Улаган аймак, Оҥдой аймак |
| | |
| Код ГСР | 13010100312115100005094 |
 Медиафайлдар Викискладта | |
Этимологиязы
Чуй (кыдаттап чу/шу/шуй — суу) учуры јаан суу.
Физико-географиялык темдектери
Чуй Кадынныҥ оҥ кош суузы (бажы — Јӱстыт, Богуты, оҥ Богуты) — узуны — 320 км, суу јуунадар бассейининиҥ кеми— 11200 км². Чуй суу Чихачевтыҥ сынынаҥ, кӧлдӧрлӱ кӱнбадыш јанынаҥ, 2931,1 м бийикте оҥ Богуту деп кӧлдӧҥ агып чыккан. 15 км бажынаҥ, Оҥ Богуты сууга кожулып, Богуты кӧлгӧ кирип, ады Богуты боло берет. Оноҥ ары Адай кӧл ажыра агып, оҥ јанынаҥ бойына кичинек Ӧристи деп кош суу алып, Богуты(Кӧк-Кӧл)гӧ кирет. Оноҥ ары агынына оҥ јанынаҥ кичинек кош суу Чагангол кирет. Сууныҥ ады Јӱстыт деп солунат. Оҥ јанынаҥ база бир кош суу Нарынгол кожулат. Суу кӱнбадыш јаар айланып, Чуйдыҥ чӧлине чыгара агат. Чӧлдӧ Јӱстыт кӧп кош сууларла биригип Чуй деп адалат. Башталганынаҥ 320 км агып, 744 км бийикте, оҥ јанынаҥ Кадынга кожулат. Чуя Оп ло Карский талайдыҥ бассейнине кирет.
Оҥ Богутыныҥ акканында суу тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар агат, Богутыныҥ акканында тӱштӱк-кӱнчыгыштаҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јаар агат, Јӱстыттыҥ агынында кӱнчыгыштаҥ кунбадыш јаар агып, тӱндӱк јаар буурып, Чуйдыҥ чӧлине чыгат. Чуй суу Республика Алтайдыҥ ӱч аймагыла агат- Кош-Агаш, Улаган, Оҥдой. Сууны јараттай теергелик М-52 «Чуй тракт» ӧдӧт. Чуй сууда Республика Алтайдыҥ Кош-Агаш, Курай деп јурттары турат.
Суу реестрдиҥ чотогоныла
Суу Россияныҥ государстволык сууныҥ реестры аайынча Верхнеобский бассейновый округка кирет, сууээлем бӧлӱги — Кадын, суу подбассейны — Бий ле Кадын. Суу бассейны — (Ӱстӱги) Оп суунаҥ ала Эрчишке киргенине јетире.
Археологиялык кереестери
Маргаандар
Ӱлекер:Раздел без источников Јылдыҥ ла Чуйдыҥ суузында спортчылар башка-башка маргаандарда туружат. 1978 јылдаҥ ала текшисоюзный маргаандар јылдыҥ ла ӧдӧр болгон, 1989 јылда элдер ортодо «Чуя-ралли» деп маргаандар баштапкы катап ӧткӧн, бу маргаандарга ӧсӧ ороондордоҥ командалар келген. Маргаандар сууныҥ Сумрачный, Буревестник, Бегемот ло Слаломный деп атту кату бозоголоры ажыра ӧдуп, слалом, параллельный спринт, гонка деп бӱдӱмдерлӱ ӧдӧт.
«Мажой-ралли» деп маргаандар база Чуйдыҥ суузында болуп турган. Чуйдыҥ суузыныҥ «Мажойский каскад» деп атту, 30-ка јуук бозоголорлу ӱзӱгинде болот, 10 бозогозы 6-чы категорию сложности эмтир. Бу маргаандарга јаҥыс ла ченемели јаан спортчыларды туружарга јарадат. Спортивный сплавка Чуйдыҥ суузыныҥ алтыгы агынында Турбинный ла Турклуб Горизонт деген бозоголор база кирет.
Бӱтпеген ӱлекер
2011 јылда Малая гидроэлектростанция,МГЭС, текши кӱчи (мощность) 64,7 МВт тудулар учурлу болгон.
- МГЭС «Малые ГЭС Алтая,Чибит» текши кӱчи 24 МВт. Станция Чибит јурттаҥ 1-2 км ӱсти јанында болор учурлу болгон, (Горно-Алтайска јетире — 350 км). Чуйдыҥ суузыныҥ сол јарадыла таш ла јердеҥ плотина, бийиги 47 м ле деривационный канал тудулатан болгон. Станцияны тудары 2011—2013 јылдардыҥ ОАО «Русгидроныҥ» инвестиционный программазында болгон. Башталары — 2010 јыл, бӱдери — 2013. Инвестиции — 2687 млн салковой.
Кош суулары
(оозынаҥ ала км)
- Кичӱ Катанду (сол)
- 15 км: Апшыйакту (сол)
- Катанду (сол)
- Јодро (оҥ)
- Јаан Сас (сол)
- 32 км: Сырнак (сол)
- 34 км: Сатакулар (оҥ)
- 39 км: Саргалјык]] (сол)
- Мойналык (сол)
- 43 км: Тыттугой (оҥ)
- Каракая (сол)
- Салганду Тыттугой (сол)
- Дейлюгем (сол)
- Модорлу (сол)
- Черлах (оҥ)
- 56 км: Айгулак (оҥ)
- 58 км: Эстулу (сол)
- 60 км: Јербалык (оҥ)
- 68 км: Алтыгы Карасу (сол)
- 72 км: Бегелбаш (оҥ)
- 76 км: Сардыма (оҥ)
- 77 км: Чибит (оҥ)
- Орой (сол)
- 94 км: Мажой (сол)
- 105 км: ады јок суу (оҥ)
- 115 км: Тајылу(оҥ)
- 122 км: Актуру (сол)
- 122 км: Кызылташ (оҥ)
- 125 км: Тӱте (сол)
- 137 км: Балтырган (сол)
- Аржан (сол)
- 147 км: Тыттугем (оҥ)
- Сухой (оҥ)
- Сокпанды (оҥ)
- Балкаш (оҥ)
- 171 км: Чаганузун (сол)
- Тыттујарык (оҥ)
- Јаантерек (оҥ)
- 193 км: Јылаҥаш (сол)
- 195 км: Кӧкӧзӧк (сол)
- 207 км: Таркаты (сол)
- Табожок (оҥ)
- 217 км: Кызылшыҥ (оҥ)
- 252 км: Бар-Бургазы (оҥ)
- 262 км: Уландрык (сол)
- 264 км: Тожоҥты (сол)
- Нарынгол (оҥ)
- 283 км: Чагангол (оҥ)
- 291 км: Ористы (оҥ)
- 305 км: Сол Богуты (сол)
Топографиялык ӱлекерлери
- Лист карты M-45-XVII Ортолык. Масштаб: 1 : 200 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
- Лист карты M-45-XVI Акташ. Масштаб: 1 : 200 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
-
Сокор деп кыр ла Чуйдыҥ суузы -
Ортолык јурт -
Чуй ла Чаган-Узун (сол јаны) -
Чуй ла Кадын бириккени. -
Чаган-Узун сууныҥ оозы -
Кадын ла Чуйдыҥ суузы бириккени -
Улаган аймак, Чуй суу
Ајарулар
Литература
- Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 15. Алтай и Западная Сибирь. Вып. 1. Горный Алтай и Верхний Иртыш / под ред. В. В. Зееберг. — Л.: Гидрометеоиздат, 1966. — 216 с.
- Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая. — Горно-Алтайск: Горно-Алтайское отделение Алтайского книжного издательства, 1979. — 395 с. — 5000 экз.
Тайантылар
- Ӱлекер:Вода России
This article uses material from the Wikipedia Алтай article Чуй (Кадынныҥ кош суузы), which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ӧскӧзи кӧргӱзилбеген болзо, контентти CC BY-SA 4.0 лицензияла эдинерге јарар. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Алтай (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.