Оп (орустап Обь) — Россияда Кӱнбадыш Сибирдиҥ суузы, телекейдиҥ јаан сууларыныҥ бирӱзи.
Оп | |
---|---|
орус. Обь | |
Характеристиказы | |
Узуны | 3650 км |
Бассейн | 2 990 000 км² |
Сууныҥ чыгымы | 12 492 м³/с (Салехард) |
Водоток | |
Бажы | слияние рек: Бий и Кадын |
• Бийиги | 160 м |
• Координаталары | HGЯO |
Оозы | Карский талай |
• Турган јери | Оп сууныҥ оозы |
• Бийиги | 0,8 м |
• Координаталары | HGЯO |
Сууныҥ келтеҥи | 0,04 м/км |
Турган јери | |
Суузыныҥ системазы | Карский талай |
Ороон | |
Региондор | Алтай кырай, Новосибир область, Томтура область, Ханты-Мансийский автоном округ, Ямало-Ненец автономный округ |
| |
Россия Уральский ФО ещё не имеет [[Ӱлекер:ПозКарта Россия Уральский ФО|позиционной карты]]. | |
Код ГСР | 13010200312115200000019, 14010100112115300000010 ла 13010500112115200000019 |
Медиафайлдар Викискладта |
Сууныҥ ады кайдаҥ келген чике јарты јок. Бир бодоштыруда (версия) коми тилде — «кар», «кӱрт», «кардыҥ јаны».
Вольфганг Штейниц ле Андре Дульзонныҥ айдышканыла: сууныҥ ады коми-зырян тилде обва деп сӧс — «кардыҥ суузы» орустап «снежная вода», орустар Оптыҥ адын алтыгы агынында коми-јолбаштаачылардаҥ уккан.
База бир бодоштыруда сууныҥ ады — скиф-сармат- иран тилдеҥ келген: *ап — «суу», орустап «вода». Мындый атты јаан сууга чӧлдиҥ иран тилдӱ, Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱгинде јаткан калыктар эрте-кӱлер ӧйдӧ лӧ орто чактарда берген болор.
Эмдиги ӧйдиҥ шиҥжӱчилери 60 муҥ јыл кайра Кӱнбадыш Сибирде тоштолгон оледенение ӧй божогон деп айдыжат. Оп суу Тӱндӱк соок теҥиске ууланып јайым агарга не де буудактабаган, орой палеолитте де Оп сууныҥ рельефы эмдиги ӧйдӧгизине тӱҥей болгон. Орус аҥчылар ла којойымдар коми-зырян јол-баштаачыларла кожо Уралдыҥ кырларын ажып, баштапкы катап Оп сууны кӧргӧндӧр. Ермак Сибирге келгенинеҥ озо Опты айландыра јерлер Обдорский деп адалатан.
1187 јылда Оптыҥ алты јаны Улу Новгородтыҥ јери болгон, кийнинде ол уйадай берерде, Москваныҥ князьтарыныҥ боло берген, олор 1502 јылдаҥ ала олор бойыныҥ јамызына (орустап титул) «Обдорский ле Югорский» князьтар деп сӧстӧр кожуп баштаган.
1844 јылда Опты тӧмӧн пароходтор јӱрӱп баштаган; первый пароход эксплуатировался коммерции советником Н. Ф. Мясников деп коммерцияныҥ советнигиниҥ пароходы баштапкы болгон. 1895 јылда тоодо 120 пароход болгон, Опло, оныҥ кош сууларыла јӱзип туратан; кӧп сабазы таҥынаҥ улустыҥ болгон.
1923 јылдаҥ ала улусты ла кошты Оп суула Кӱнбадыш Сибир суу-пароходство(орустап Западно-Сибирское речное пароходство), ло Оп-Эрчиш суу-пароходство(орустап Обь-Иртышское речное пароходство).
Оп суу телекейде јаан деген суулардыҥ бирӱзи, Кӱнбадыш Сибирде агып јат. Оптыҥ узуны — 3650 км (Эрчиштиҥ бажынаҥ ала — 5410 км), сууныҥ бассейны — 2 990 000 км².. Салехардтыҥ јанында Оптыҥ оозынаҥ 287 км киреде суузыныҥ кеми — 12 492 м³/с, јылдык аккан сууныҥ кемине теҥ 394 км³. Туулу Алтайдаҥ, Бий ле Кадынныҥ бириккенинеҥ башталат. Оозында орустап Обская губа бар, Карский талайга кирет. Высота истока — 160 м над уровнем моря. Высота устья — 0,8 м над уровнем моря. Уклон реки — 0,04 м/км. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бажы — 160 м, оозы 0,8 м бийик. Сууныҥ келтеҥи 0,04 м/км.
Оп суу толгоны, агыны, суу-режимыла 3 бӧлӱктӱ: ӱсти јаны (Том сууныҥ оозына јетире), орто јаны (Эрчишле бириккенине јетире), алты јаны (Обской губага јетире). Бу ла ӧйдӧ, Новосибирскте водохранилище тудулган кийнинде, Оптыҥ ӱсти јаны база бӧлинет: Бий ле Кадын бириккенинеҥ Барнаулга јетире, мында Новосибирский гидроузел суу-режимге салтарын јетирбейт, Барнаулдаҥ Камнь-на-Обиге јетире, мында гидроузлдиҥ салтары билдирлӱ, Новосибирский гидроузел бойы ла Новосибирский ГЭС-теҥ ала Том сууныҥ оозына јетире, мында сууныҥ агынын Новосибирский гидроузел кемјийт. Агынныҥ орто тӱргени: јаскыда 5-5,6 км/ч, меженьле 2,7-3,0 км/ч. Сууныҥ эбирилчиктеринде, кызыктарда агыны тӱргендейт (орустап прижимные течения), Сууныҥ айрылчыкту јерлеринде агын арайлай берет, анчада ла суу кирӱде.
Оп суу (орустап Обь) Кадын ла Бий суулар бириккенинеҥ ала адалат, Бийск каланаҥ ала. Алтай кырайдыҥ јериле Барнаул кала ажыра агат, оноҥ, бир канча јерде Алтай кырайды ла Новосибир областьты бӧлийт. 300 км кире агын — Новосибир область кечире барат, ол тоодо Новосибирск кала. Тӱндӱктей, Том суу кожулган кийнинде (Томский область), агыны тӱндӱк-кӱнбадыш јаар солунат, Томский областьтыҥ кайда да 900 км кире јеринде ого јаан кош суулар кирет — Томь, Чулым, Кеть, Чаю, Парабель ле Васюган. Ханты-Мансий автоном округта Оп суу Нижневартовсктыҥ јаныла агып, кӱнбадыш јаар эбирет, Сургутты тӱштӱк јанынаҥ эбирет, Нефтеюганскты тӱндӱктей эбирет. Ханты-Мансийсктиҥ кийнинеҥ Оп суу эҥ јаан кош суузы — Эрчишле биригип, тӱндӱк јаар ууланат. Оноҥ ары ол 660 км кире јерди Ханты-Мансий автоном округ — Югра ажыра ла Ямало-Ненец автоном округ ажыра Салехардка ла Лабытнангиге јетире агат. Перегрёбное деп јуртка јетире Оп суу бир ле коолло агат, оноҥ, айрыланала, Јаан Оп ло Кичӱ Оп боло берет, (эки јеҥ). Байа эки јеҥ (орустап рукава) ойто 460 км кире барала, Салехардтаҥ 20 км тӱштӱктей, Сибирские Увалыны ӧдӧлӧ, бириге берет. Мында сууныҥ коолы 20 км ала 6-8 км јетире чичкере берет, 2 катапка тереҥжийт — 10-15 метрге јетире. Салехардтыҥ кийнинеҥ Оп кенейте кӱнчыгыш јаар эбирет. Оптыҥ бойыныҥ учы является Салемал деп мыстаҥ ала чийӱ до Оптыҥ тӧстӧк јарадына јетире, бу чийӱнеҥ тӧмӧн дельталар башталат. Бу точкадаҥ ала суу Карский талайдыҥ Обской губазына киреле, телкем јайылат. Оп сӱреен јаан дельталу боло берет, текши јери 4,5 тыс. км². Оптыҥ дельтазы широтный ӱзӱкте јадып, Јаан Јары деп ортолыктаҥ башталат (Салемал деп јурттыҥ алты јанында), ондо, суу эки јалбак јеҥге бӧлинет — Надымский Оп ло Хаманельский Оп (Ганейзер 1975), 69°11′ ла 71°40′ в. д. ортозында
Оп сууны кӧп саба кар кайылып толтырат, Туулу Алтайда: кар кайылып толтырганы — 40 %, тош 22 %, јаҥмыр 19 % ла јер алдыныҥ суулары 15 %; тайга јерде кайылган кардыҥ кеми — 55 %, јаҥмырдыҥ — 25 %, грунттыҥ — 20 %. Јаскы-јайгы кирӱ суу јылдык сууныҥ кӧп сабазын берет. Суу ӱстӱги агынында кандык айдыҥ бажынаҥ, кезикте ортозынаҥ ала кирӱ болот, алтыгы агынында кандык айдыҥ учында, эмезе кӱӱк айдыҥ бажында кирӱ болот. Тош тӱжӱп баштаза ла суу кӧдӱрилет; тош тӱжӱп, кажылза, суутӱрген кӧдӱрилип, јабызап турат. Оныҥ учун кезик кош сууларга тескери агын келет. Ӱстӱги агынында јаан изӱ айда суу јабызайт, јайгы межень кубулчак, сыгын — ӱлӱрген айларда јаҥмырдаҥ суу база кӧпчийт. Орто ло алтыгы агынында суу јаҥмыр ла тош кайылыштаҥ камаанду болуп, тош турганча ла кӧдӱрилип, ойто јабызап турат. Јыл туркунына суу 180 кӧннеҥ ала 220 кӱнге јетире тош алдында болот, кыштыҥ соокторынаҥ камаанду.
Јаан деген кош суузы Эрчиш. Оныҥ узуны Кыдат ла Калка-Монголдыҥ кыйузынаҥ ала Опко сол јанынаҥ киргенине јетире 4248 км — Эрчиш Оптоҥ 598 км узун.
Ӧскӧ кош суулары:
Оп сууныҥ бастыра узуныла керептер јӱрер аргалу. Оп ло оныҥ кош сууларында кереп јӱрер бӧлӱктер бар:
Озодоҥ бери Оптоҥ балык тудары јаҥжыккан болгон. Онойдо, XIX чактыҥ учында балыкчылардыҥ шӱӱнине окунь, ёрш, бычок, подкаменщик, чортон, налим, муксун, пелядь (сырок), щокур, пыжьян, нельма, хариус, кумжа, таймень, карась, пескарь, плотва, чебак, елец, гольян, голец, щипок, осётр, стерлядь, минога ла о.ӧ. балыктар.
Эмдиги ӧйдӧ Оптыҥ суузында ла Обской губада 50 бӱдӱм балык јӱрет, тал ортозы промышленный ӧскӱриште. Баалу дегени: осётр, стерлядь, нельма, муксун, чир, сосьвинская сельдь (тугун]), сиг, пелядь. Кӧп саба промысловый балык частиковый укту — судак, щука, язь, налим, лещ, елец, плотва, карась, окунь.
Оп сууныҥ јанында ла оныҥ кош сууларын јараттай Кӱнбадыш Сибирдиҥ јондорыныҥ арбынду улузы јуртайт. Росиияныҥ јаан деген калаларыныҥ ӱчинчизи — Новосибирск кала Оп сууда туруп јат, онойдо ок бойыныҥ агломерациязыла Барнаул-Новоалтайск. Опты јараттай јерлер Кӱнбадыш Сибирде Приобье деп адалат.
Оп-Эрчиш бассейнниҥ тӧс портторы ла пристаньдары: Бийский суу- порт, Барнаульский суу- порт , Новосибирск, Томск, Самусь, Нижневартовск, Сургут, Лабытнанги, Павлодар, Омск, Тобольск, Тюмень, Ханты-Мансийск.
Россияныҥ государстволык сууныҥ реестры аайынча Верхнеобский бассейновый округка кирет, сууээлем бӧлӱги — Кадын, суу подбассейны — Бий ле Кадын. Суу бассейны.
Сууныҥ оозынаҥ бажы јаар:
Опты кечире јебрен јолдордо кӱрлер јок тушта, темдектезе, «Таранаҥ Барабуны кечире Том-Турага јетире» («Бухарский јол»), суу — кечӱлерле (орустап переправы) тузалангандар (орустап «Перевоз», Оп сууга Уртамка деп суу киргенинде; Уртамда тӱрме (орустап острог) тудулган болгон).
Стрежевой каланыҥ јанында Оп сууны кечире база бир јаҥы кӱр тудуларга белетелет, Александровский аймак (Томский область) Тӱндӱк широтный коридор кечире, је акча-манат келишпейт. В случае начала строительства железнодорожной ветки в предгорные районы Алтай кырайдыҥ тӱштӱк јаны ла Республика Алтай јаар јаҥы темирјол тудулза, Быстроисток аймактыҥ јеринде, Бий ле Кадын бириккенинеҥ 20 км киреде база бир јаҥы кӱр тудулар.
This article uses material from the Wikipedia Алтай article Оп (суу), which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ӧскӧзи кӧргӱзилбеген болзо, контентти CC BY-SA 4.0 лицензияла эдинерге јарар. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Алтай (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.