Барнаул

Барнау́л (орустап Барнау́л) — Россияда Сибирдиҥ тӱштӱк јанында Алтай кырайда кала.

Алтай кырайдыҥ администрациялык тӧс јери (1937 јылдаҥ ала), Барнаул каланыҥ округы болот. Эл-јоныныҥ тоозы 631 124 кижи, каланыҥ округында — 695 540 кижи (2021 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде). 2021 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 20 кӱнинде Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ Јасагы аайынча Барнаулга «Город трудовой доблести» деп ат адалган.

Кала
Барнаул
орустап Барнаул
Барнаулды Тӧҥдӧ парктаҥ кӧрзӧ
Барнаулды Тӧҥдӧ парктаҥ кӧрзӧ
Мааны Кебедел
Мааны Кебедел
HGЯO
Эл-тергее Барнаул Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай кырай
Каланыҥ округы кала Барнаул
Ич бӧлӱк 5 аймакту
Башчы Вячеслав Франк
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1730 јылда
Баштапкы ады чыккан 1730-чы јылдарда
Кала ала 1771 јылда
Текши јери 322,01 км²
Бийиги 180 м
Климады континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы
Ныктазы 1959,95 кж./км²
Агломерация Барнаул агломерация
Ук-калыктар орустар, немецтер, украиндер ле о.ӧ.
Конфессиялар православныйлар ла о.ӧ.
Катойконим барнаулец, барнаулецтр
Окылу тил орус тил
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 3852
Почтаныҥ индекси 656xxx
АТТК-ныҥ коды 01401000000
МТТК-ныҥ коды 01701000001
Оноҥ до ӧскӧзи
кайралдар Октябрьский Революцияныҥ ордени — 1982
barnaul.org  (орус.)
Барнаул (Россия)
Барнаул
Барнаул
Барнаул
Москва
Барнаул (Алтай кырай)
Барнаул
Барнаул
Барнаул Медиафайлдар Викискладта

Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк јанында Барнаул суу Оп сууга бириккенинде турат. 1734—1735 јылдарда мында Акинфий Демидовтыҥ мӧҥӱн кайылтар заводы (Барнаульский сереброплавильный завод) поселокто иштеген. Эмдиги ӧйдӧ бу кала Сибирде јаан јолдордыҥ белтири, промышленный, культуралык, эмчилик ле ӱредӱлик тӧс јер.

Этимологиязы

Каланыҥ ады кайдаҥ келген деп бир канча бодоштыру (гипотеза) бар. Бичиичи-краевед Марк Юдалевич башка-башка шиҥжӱчилердиҥ кӧрӱмин јууган. Бастыразы «Барнаул» деп сӧс тӱрк, монгол, эмезе кетский (Энесай) тилдердеҥ тазылду деп айдыжат. Је орус тилге кӧчӱрзе бир канча вариант бар.

  • Узак ӧйгӧ казак тилдеҥ барнаул «хорошее стойбище» деп кӧчӱрилген болгон эмезе «аул Барна», тӱӱкичилер Барна деп атту кӧчкин байдыҥ јурты дезе, Барн — деп ат казактарда јок, ого ӱзеери казактар Оп сууныҥ јаныла јатпаган, «джайляу» деп сӧс бар јакшы турлуныҥ ордына деп сананат.
  • Ӧскӧ версия сууныҥ адынаҥ барган дежет (Барнаул суу) XVIII чакта Бороноул эмезе Бороноур деп адалган болгон. Кезик документтерде ле 1745 јылда Шелегинниҥ картазында сууныҥ ады Баранаул она обозначена как река Барнаул. Том-Тураныҥ профессоры А. П. Дульзонныҥ бодоштырганыла каланыҥ ады эки кет сӧстӧҥ турат: боруан — «волки», уль, ул — «река», «вода». Онойдордо, Барнаул — «волчья река», бӧрӱниҥ суузы. Бӧрӱ байлу аҥ.
  • Барнаулдыҥ тӱӱкичизи, археолог А. Уманскийдиҥ кӧчӱргениле сӧс телеут тазылду. Оныҥ айтканыла «боронаул»/«бороноул» тилде метаморфозала телеут «поронгыул», «по-ронгы» — «мутная вода», «ул» — боро суу. Барнаул суу «мутная река» боро суу деп кӧчӱрилет. Чын ла кумакту, минералдарлу тумантык боро суу.


Физико-географиялык темдектери

Рельеф

Барнаул 
Пойма Оби близ Научного Городка

Барнаулдыҥ рельефын Оп сууныҥ платозы (орустап Приобское плато) тургузат, мында сууныҥ коолында Барнаул кала турат. Ӱстӱги бийиги 132—135 м Барнаул сууныҥ оозын киреде, 230—250 м каланыҥ тӱндӱк јанында; текши келтеҥи тӱндӱк-кӱнбадыштаҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар, Барнаул сууныҥ коолы јаар. Барнаулдыҥ тӱштӱк јанында Тӧстӧктӱ јер (орустап Нагорная часть города) — Эки сууныҥ Оп ло Барнаул суулардыҥ белтири. Рельеф эрозионный структураларлу (орто ло кичинек бӱдӱмдӱ): Пивоварка сууныҥ коолы (12 км), јабызак јерлер, јарлар. Оптыҥ јараттары кайыр (25—60 градус), кезикте каскак, бийиги 50—110 м, суффозионный процесстерге алдырткан, суула јунулган јарлар бӱткен. Барнаул сууныҥ коолы — рельефатиҥ аккумулятивный формазы, Молодёжный оромноҥ ала Лев Толстойдыҥ оромына јетире иле кӧрӱнет. Пойма јалбак эмес (50—200 м), тӱндӱк-кӱнбадышта ӱч надпойменный терраса бийиги 137 ле 185 метрге талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийик. Текши јери 939,5 га, 1/3 бӧлӱгинде каланыҥ кварталдары.

Климады

Континентальный климат Кӱнбадыш-Сибирдиҥ аҥылу географически тӱштӱкте јатканыла колбулу. Бир ле уунда Алтайдыҥ кырлары, Атлантика теҥис, Тӱндӱк Соок теҥис ле Орто Азияныҥ чӧлдӧриниҥ тал ортозы киреде јатканы, башка-башка бӱдӱмдӱ кей келерине салтарын јетирет, оноҥ улам ай-кӱнниҥ айалгазы кезем солунып турат. Барнаул соок, ортолой кату, карлу кышту јер, је јайы јылу, ортолой чыкту болот. Эҥ ле соок ай ол — чаган ай (орто температура −15,5 °C), эҥ ле јылу ай — јаан изӱ ай (+19,9 °C). Самый холодный месяц года — январь, самый тёплый

Кейдиҥ чыгы јылдыҥ соок ӧйинде 73—76 % кире болот, јылу ӧйдӧ 62 %. Ортојылдык чык-јут 433 мм, јылу ӧйдӧ (кандык ай — ӱлӱрген ай) 65 % текши кеминеҥ. Јутту кӱндердиҥ тоозы 220, оныҥ 129 кӱни јылу ӧйгӧ келижет.

Бӱркӱк, айас ла кубулгак кӱндер јыл ичинде: 130, 49 ла 186. Кӱнниҥ јаркыны бастыра јаба јыл ичиндеСуммарная: 2180 час.

Барнаулда розе ветров, кӧп сабада, тӱштӱк-кӱнбадыш, кӱнбадыш ла тӱштӱк салкындарлу.


Ӧзӱмдери

Барнаулды айландыра ӧзӱмдер тӱштӱк лесостепи подзонага келижет. Бу јерде ӧзӱмдер чӧлдиҥ, пойменно-луговой бӱдӱмдӱ, злаки ле разнотравье: мятлик узколистный, Костёр безостый, лапчатка серебристая, люцерна серповидная.

Агаштар тереҥ јиктерде ӧзӧт: кайыҥ ла аспак колый, јабызай јыраалар каргана ла шиповник. Јебренде долгон сууныҥ коолында (Барнаульский ленточный бор 30 кире башка-башка агаш ӧзӧт. Суулардыҥ јараттары койу эдип јодроло, талла, терекле, тайала туй ӧзӱп калган.

Каланыҥ ортозында ӧзӱмдерди улус экелип, јарандырып ӧскӱрген парктар Юбилейный, Центральный, Солнечный ветер, Изумрудный, Лесная сказка, Нагорный, Барнаулыҥ дендрарийи, скверлер бульварлар јаан туралардыҥ јанында, јаан оромдордыҥ ортозында. Кӧп саба агаш породалар: тополь чёрный, клён ясенелистный, рябина, берёза бородавчатая, ель сибирская, яблоня. Калада ла оны айландыра сосудистый ӧзӱмдердиҥ 880 биологический бӱдӱми ӧзӧт. Олор 95 (биология) семейство ло 413 (биология) родко кирет, олордыҥ 30 бӱдӱми Алтай кырайдыҥ Кызыл бичигине кирген.

Экологиязы

Барнаул 
Тӧҥдӧ парк, суу вокзал. БЦ «Парус» тыҥ јабынтызынаҥ кӧрзӧ

Барнаул јаан промышленный тӧс јер, антропогенный объекттер јаан эмес јерде тыгыш турганы темдектелет, бу айалга ар-бӱткенге коомой салтарын јетирет. Каланыҥ кӧп саба ар-бӱткен комплекстери экологиязы коомой јерде, Бврнаул сууныҥ ла Оп сууныҥ јакаларында айалга кем јок. Основное загрязнение, источниками которого являются Промышленностьтыҥ предприятиятиелери, таҥынаҥ сектордо печке-одыру кейди тыҥ киртидет. Јылына јеткерлӱ веществолордыҥ выбросторы 80 муҥ тонна. Кӧӧлик транспорт кейдиҥ кирин кӧптӧдӧт. Каланыҥ тӱндӱк келтейинде Ленинский ле Октябрьский аймактарарда коомой айалга, јеткерлӱ кадмийдиҥ концентрациязы 10 катапка кӧп. Каланыҥ тӱштӱк јанында (каланыҥ ортозы) Пивоварка сууныҥ јанында, Алтайский завод агрегатовты коштой база сӱрекей коомой экологиялык айалга.

Экология айалгазы кем јок јерлер калада ас: Индустриальный, Центральный аймактар јакалай, мында кадмийдиҥ концентрациязы 2-5.

Оп ло Барнаул сууларга предприятиелериниҥ аруталбаган суулары кожулып, агын сууны сӱрекей тыҥ киртидет.города. Эҥ ле кӧп кирди сууга чачып турган промышленный предприятиелер: Барнаульский шинный завод — ортојылдык сброс 3 млн м³; «Алтайский моторный завод, Алтайдизель» — 500 тыс. м³ јетире; «Барнаултрансмаш» — 270 тыс. м³ јетире; Алтайский завод агрегатов — 400 тыс. м³ јетире), каланыҥ арчыыр сооружениелери (100 млн м³ јетире), 3 ТЭЦ (11 млн м³ јетире). Киртидер веществолор Пивоварка, Власиха, Сухой Лог (Барнаулканыҥ кош суузы)| тыҥ јаҥмырдыҥ суузы АЗС-таҥ, свалоканаҥ, онойдо ок кӧӧлик јолдордоҥ, кӧӧлик стоянкалардаҥ, гаражтардаҥ.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
1835184018561860189719111916191719201923192619311933193719391945
9100992710 90011 60021 07352 00071 20056 10065 93969 90073 90083 642109 200118 200148 162210 500
1956195919621967197019731975197619791982198519861987198919901991
255 000305 046347 000407 000439 134471 000509 000509 000533 263555 000578 000579 000596 000601 811600 000607 000
1992199319941995199619971998199920002001200220042005200620072008
606 000601 000596 000593 000590 000591 000586 000586 200580 100573 300600 749635 800631 200604 200600 100597 200
2009201020112012201320142015201620172018201920202021
596 763612 401612 100621 669629 681632 784635 530635 585633 301632 372632 723632 391631 124


Тӱӱкизи

Барнаул 
Барнаул каланы Барнаул сууныҥ оҥ јарадынаҥ кӧрзӧ. 1850-чи јылдардыҥ экинчи јарымы. Том-Тураныҥ јурукчызы П. М. Кошаровтыҥ ӧҥдӱ гравюразы

1730 јылда Барнаул кала тӧзӧлгӧн ддеп чотолот. Демидов Акинфий Никитич деп горнозаводчик 200 крестьянды Алтайдыҥ јерине завод тӧзӧӧргӧ экелген, је окылу документтерде 1839 јыл деп бичилген, качан А. Н. Демидов куулы-мӧҥӱнкайылтар (орустап меде-сереброплавильный) заводты Барнаулда тудуп баштаган, Посад тудары недеҥ башталган дезе, Барнаул-Оозы деп огош јуртка орто Россиянаҥ ла Уралдаҥ кӧчкӱндер ле «служилые люди» кӧчӱп баштаган.

Барнаул 
Барнаулдыҥ аймактарга бӧлиген, 1895 јылда эдилген ӱлекери. Алтайский округтыҥ Типо- Литографизы чыгарган

16 (27) кочкор айдыҥ 1748 года Императордыҥ јӧбиле горный округтыҥ Кабинединиҥ канцеляриязы Колываньнаҥ Барнаулда заводко кӧчӱрилген.

1766 јылда орус изобретатель Ползунов Иван Иванович Барнаул сууныҥ јарадында (Россияда баштапкы) парла иштеер машина сананып тапкан, 1771 јылда Барнаулга (туулу) горный кала деп берилген (по другим данным в 1828 году). Ого шылтай, тӧс јердеҥ ыраак та болзо, Барнаул јаанап ӧскӧн, 1835 јылда мында 9 муҥнаҥ артык кижи болгон. 1764 јылда технический библиотека ачылган, 1776 јылда — Барнаульский театральный тура, 1827 јылда дезе — баштапкы типография. Фролов Пётр Козьмич Алтайский государственный краеведческий музей ачкан, Сибирде баштапкы.

Барнаулда 1785 јылда Сибирдиҥ баштапкы училищези ачылган: Барнаульское горное училище специалисттер ӱредип баштаган.

Крепостной право јоголгоны ла ар-бӱткен ресурстар астаганыла колбой 1893 јылда Барнаулда мӧҥӱн кайылтар (орустап сереброплавильный) завод јабылган. Кала којойымдардыҥ јаан тӧс калазы боло берген. Јаҥы производстволор ачылган: кожевенный, свечной, кирпичный, пивоваренный, содовый, шубный, лесопильный ла о.ӧ.. 1877 јылдаҥ ала каланыҥ думзы ла каланыҥ управзы тудулып баштаган. Гласный (политика) онойдо ок каланыҥ башкараачызын (городского голову) талдаар болгон, каланыҥ јааны бир ле уунда думаны башкарган.

5 (18) мая 1917 год Барнаулда ӧрттӧ (1917) 40 квартал ӱзе кӱйӱп калган, каланыҥ архитектурзы корогон, кӧп туралар кӱйген, анчада агаш туралар. Каланы орныктырарына граждан јуу бербеген.

7 (20) јаҥар айдыҥ 1917 јылда совет јаҥ тургузылган, 1918 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 15 кӱнинде белогвардеецтер бу јаҥды јуу-согушту аҥтарган. Барнаулды Западно-Сибирский крестьян Кызыл черӱ, партизан армия, бажында Мамонтов Ефим Мефодьевич 1919 јылда колго алган. Белогвардеецтер каланы таштап, Новониколаевск (эмди Новосибирск) јаар ууланган.

XX чактыҥ 20—40-чы јылдарында Барнаулда индустриализация ла коллективизация болгон. Калага јурт јердиҥ улустары кӧчӱп баштаган, Барнаул агропромышленный регионныҥ тӧс јери боло берген. 1932 јылда Кӱнбадыш-Сибирде Барнаульский меланжевый комбинаттудулып баштаган.

1937 јылда Алтай кырай тӧзӧлӧрдӧ, Барнаулга администрациялык тӧс јердиҥ статусы берилген. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде јӱске јуук промышленный предприятиелер немецтер оккупировать эткен јерлердеҥ Москвадаҥ, Ленинградтаҥ, Одессанаҥ, Харьковтоҥло ӧскӧ дӧ калалардаҥ кӧчӱп келген. Олор алтай промышленностьтын тӧс јериниҥ тӧзӧгӧзи боло берген. Кызыл черӱниҥ тузаланган патрондорыныҥ тал ортого шыкузы, јууныҥ ӧйинде Барнаулда Барнаульский станкостроительный заводто эдилген.

Јууныҥ кийнинде јылдарда промышленный бум ла каланы јаҥырта тудары болгон. Бу ӧйдӧ каланыҥ јери эки катап јаанап, јаны кварталдарды тӱндӱк ле тӱндӱк-кӱнбадыш јаар туткан. СССР-дыҥ јоголгоныла колбой ороондо политико-экономический айалга коомойтып, јаан промышленный предприятиелер банкротствого једе берген. Барнаул промышленный тӧс јер болгон болзо, эмди экономиканыҥ ӧскӧ сфераларына переквалифицироваться эткен: саду, сфера услуг, строительный ла и пищевой промышленностько. Јаан стройкалар точечный ла квартальныйга солынган. Јаҥы туралар кӱнбадыш јаар Павловский трактыҥ јаныла кварталдар болуп тудулган. Бу ла ӧйдо каланыҥ ортозында бир кат агаш тураларды высоткаларла солып, саду јерлер тудуп баштаган.

2003 јылдыҥ јаҥар айында рабочий посёлкторды Затон (Барнаул) ло Новосиликатный јоголтоло, јон јаткан јерлерди Барнаулдыҥ јерине кошкон. 2003 јылда база эки рабочий посёлкты Южный (Барнаул каланыҥ округы) ла Научный Городокты калага кошкон, је 2005 јылдыҥ јаан изӱ айында олор ойто алдынаҥ бойы поселоктор болуп орныктырылган.

Промышленность

Кӧп саба јаан промышленный предприятиелер каланыҥ тӱндӱк, кӱнбадыш, тӱштӱк јанында. Основу промышленного комплекса составляют 126 крупных и средних предприятий с численностью 22 тысячи работников. Промышленный производствоныҥ индекси Барнаулда 105,5 % (2017). Предприятиениҥ эҥ јаан объёмдоры транспортный средстволор чыгарары, оборудование ле металлообработка; химической отрасль; перерабатывающий отрасль.

2017 јылда Барнаулдыҥ промышленный предприятиелери бойы эткен товарларды, услугалар ла ишти 82,6 млрд салковойго турар. Барнаулдыҥ ӱлӱзи Алтай кырайдыҥ текши бӱдӱрген промышленный продукциязыныҥ кеми 23,7 %.

Ӱредӱлик

Барнаулда бийик ӱредӱни бир канча государственный вузтар берет, онойдо ок ӧскӧ калада вузтардыҥ филиалдары ла представительстволоры. Калада јаан деген эки университет: Алтайский государственный университет (АлтГУ) ла Алтайский государственный технический университет (АлтГТУ) ороонныҥ талдама деген 100 вузтарыныҥ тоозына кирет. 2006 јылда конкурстыҥ турултазыла («Европейское качество в образовании») ороонныҥ вузтарыныҥ эҥ артык кафедраларыныҥ ортозында АлтГУ-ныҥ археологияныҥ кафедразы, этнография ла источниковедениениҥ кафедралары .

Барнаул 
Алтайский государственный институт культуры. Ленинниҥ проспекты, 66

Каланыҥ ӧскӧ государстволык вузтары:

  • Алтайский государственный аграрный университет,
  • Алтайский государственный медицинский университет,
  • Алтайский государственный педагогический университет,
  • Алтайский государственный институт культуры,
  • Барнаульский юридический институт МВД России.

Ого коштой, ӧскӧ вузтардыҥ филиалдары:

  • Филиалдар: Всероссийский заочный финансово-экономический институт Финансового университета при Правительстве Российской Федерации, Ленинградский государственный университет имени А. С. Пушкина государственного областного университета, Московский государственный университет культуры и искусств, Алтайский филиал Российской академии народного хозяйства и государственной службы при Президенте Российской Федераци.
  • Представительстволор: Санкт-Петербургский университет технологий управления и экономики.

Барнаулда орто специальный образование берип 7 техникум, 7 колледж, 2 педучилище, музыкальный училище, медицинский училище, школа-учебный центр УВД. Ӱредӱлик системага калада 83 общеобразовательный школ кирет. 8 музыкальный ла художественный школ ло школа искусств.

Дошкольный ӱредӱ Барнаулда таҥынаҥ, ведомственный ла муниципал детсадтар — 150. Бу детсадтарга 1,5 ала 6 јашка јетире балдар јӱрет, тоозы 21 муҥ.

Билим

Барнаулда 11 проектный ла Проектно-изыскательский институттар олордыҥ филиалдары ла 13 научно-исследовательский институт. Барнаудыҥ НИИ-лериниҥ ортозында лидер болуп тургандары М. А. Лисавенконыҥ адыла адалган НИИ садоводства Сибири, Барнаулда бойыныҥ дендрарийи каланыҥ Тӧҥдӱ јанында (в Нагорной части город, Институт водных и экологических проблем СО РАН, Алтайский научно-исследовательский институт технологии машиностроения, Алтайский НИИ сельского хозяйства, Алтайский НИИ водных биоресурсов и аквакультуры, Сибирский научно-исследовательский институт сыроделия. Вузтарда ла научно-исследовательский организацияларда 3700 кижи иштейт, ол тоодо 250 билимниҥ докторлоры ла 1500 кире билимниҥ кандидаттары иштейт. Алтайский государственный технический университет Алтайский технополис ачкан бойыныҥ ичинде, олор наукоёмкий производстволорлу предприятиелерди бириктирген. Алтайский государственный университет НИИ науковедения ле глобалистикины ачкан.

Барнаулда планетарий — Россияныҥ эҥ ле озогы планетарийлериниҥ бирӱзи, 1950 јылда ачылган. 1964 јылда планетарийдиҥ залында Малый Цейсс деп немецкий фирманыҥ Carl Zeiss Jena аппарады тургузылган.

Музейлер ле галереялар

Барнаул 
Драманыҥ Алтай театры

1823 јылдаҥ ала Алтайский государственный краеведческий музей иштейт, Сибирде эҥ ле озогыларыныҥ бирӱзи, бай запасниктерлӱ ле экспозицияларлу. 2012 јылда федерал учурлу архитектураныҥ кереези болгон тураныҥ јанында реставрацияныҥ кийнинде «Горная аптека» деп музей ачылган. Јарлу музейлер Государственный музей истории литературы Алтая, Государственный художественный музей Алтайского края. Узак јылдарга выставочный зал Союза художников Алтайского края иштейт. 1990—2000 јылдарда музей истории православия на Алтае ачылган, «Кармин» галерея, Руслан Дульцев-Деточкинниҥ адыла адалган автоугонныҥ музейи, галерея Universum, музей «Мир времени». В. Я.Шишковтыҥ адыла адалган Алтай кырайдыҥ универсальный билим библиотеказы  — Алтайда јаан деген просветительский тӧс јер.

Каланыҥ музейлериниҥ экспозицияларында Шукшин Василий Макаровичке, на Алтайда рудный дело аайынча, Сибирдиҥ аҥ-куштары керегинде ле о.ӧ. залдар бар. 2007 јылда муниципал музей «Город» ачылган, 2008 јылдыҥ чаган айыныҥ 24-чи кӱнинде — музей истории развития образования ачылган. Калада онойдо ок галереи современного искусства «Бандероль» ло «Республика ИЗО» иштейт.


Театрлар ла и филармониялар

Калада бир канча театрлариштейт. Олордыҥ јаан дегени Алтайский краевой государственный театр музыкальной комедии, Алтайский краевой театр драмы им В. М. Шукшина, Государственный молодёжный театр Алтая. Театр музыкальной комедииде Юдалевич Марк Иосифовичтиҥ «Голубая дама» деп пьесзы эҥ ле кӧп кӧргӱзилген (500-теҥ артык) . Барнаулда балдарга Алтайский государственный театр кукол «Сказка» иштейт.

1944 јылдыҥ кандык айыныҥ 22-чи кӱнинеҥ ала Государственная филармония Алтайского иштейт, концертно-эстрадный бюрныҥ ордына тӧзӧлгӧн (1939). Мында кырайда бир Орган (музыкальный инструмент) тургузылган.

Кинотеатрлар

Барнаул 
Танк Т-34-85 «Мир» кинотеатрдыҥ алды

Калада эмдиги ӧйдиҥ некелтелериле јазалган кинозалдар, совет ӧйиниҥ кинотеатрларында реконструкцияныҥ кийнинде иштейт: киноконцертный развлекательный комплекс «Мир», мультиплекс «Европа-Киномир» ТРЦ-да «Европа» ла «Огни — Киномир» ТРЦ-да «Огни». 2015 јылда сегис залду кинотеатр ТРЦ «Аренада». «Арена-Киномирде» IMAX деп атту кырайда јаҥыс D-Box деп креслолорлу зал иштейт. Кинотеатр «Премьера» оноҥ ары иштейт, Тӱштӱк посёлктыҥ ДК-зыныҥ кинозалы. «Эдельвейс» паркта кӧп залдарлу 3D кинотеатр «Матрица» иштейт.

1990-чы јылдарда Барнаулда сӱреен кӧп кинозалдар иштеген. 2006 јылда р «Первомайский» кинотеатрды бызып койгон. «Родина», «Чайка», «Заря», «Пионер», «Юность», «Россия», «Луч», «Алтай», «Искра», «Спутник» деп кинотеатрлар ижин токтоткон, бызылган эмезе тураларын ӧскӧ организациялар алган.

Спорт

Барнаул 
Ортозында «Обь» деп бассейн ле Г. С. Титовтыҥ адыла адалган спорттыҥ ӧргӧӧзи

Барнаулда Дворец зрелищ и спорта имени Г. С. Титова бар, Обь деп (спорткомплекс), стадиондор, спортзалдар, ээжинер бассейндер, гребной канал (Барнаул), Алтайский краевой ипподром, чанаалу базалар, тир-таҥмаадыштар. Калада профессионал спортклубтар: «Динамо-Алтай (хоккейный клуб)» (Первенство ВХЛ), «Динамо (футбольный клуб, Барнаул)», волейбольный клуб «Университет» (лига «А»), ӱй улустыҥ клубы «Коммунальщик (хоккейный клуб)», «АлтайБаскет» деп баскетбольный клуб ла о.ӧ..

Россияныҥ футболло јуунты командазыныҥ капитаны (2004—2005) Смертин Алексей Геннадьевич Барнаулда чыккан, мында футболло клуб ачкан. Оноҥ ол футболло Олимпий резервтиҥ детско-юношеский спортивный школын (СДЮШОР) ачкан. 2007 јылдыҥ сыгын айыныҥ 7-чи кӱнинде Алексей Смертинге «Почётный гражданин города Барнаула» деп нере берилген.

№ 110-чы школдо Алтай кырайда јаҥыс «Одиссей» деп парусный клуб бар, Россия ла регионал маргаандардыҥ кӧп катап призёры.

Карындаштык калалар

Ороон Карындаш-кала Најылашкан јыл
Барнаул  США Флагстафф (штат Аризона)
Барнаул  Испания Сарагоса
Барнаул  Казахстан Усть-Каменогорск 2012 ј. тулаан айдыҥ 30-чы кӱни
Барнаул  Китай Байчэн 1992 ј. кандык айдыҥ 30-чы кӱни
Барнаул  Китай Чанцзи (Синьцзян-Уйгурский автономный район) 2006. јаҥар ай

Кереестер

Архитектуралык ла тӱӱкилик

Барнаул 
Ӱлекер:Center

Бажынаҥ ала каланы Санкт-Петербургка тӱҥей эдип тударга санангандар. Барнаулдыҥ архитекторлоры Молчанов Андрей Иванович ле Попов Яков Николаевич были Кваренга Джакомоныҥ ла Росси Карл Ивановичтиҥ ,ӱренчиктери олор стилин уулалткан болгодор. Барнаулда 20-неҥ артык архитектуралык ла тӱӱкилик кереестер дар (XVIII чактыҥ ла XIX чактыҥ баштапкы јарымы), классицизмниҥ јаҥжыгулары: Барнаулдыҥ сереброплавильный заводыныҥ комплексы, Демидовтыҥ тепсеҥи — общественно-администрациялык бӱдӱмдӱ, Петропавловский линияныҥ ансамбли (эмди — Ползуновтыҥ оромы). Эклектика Городской думаныҥ туразында, «Красный» деп универмаг, Будкевичтиҥ гимназиязы (Красноармейский проспектте), Лесневскийдиҥ усадьбазы (Лесневский Александр Адольфович деп инженердиҥ, Ползуновтыҥ оромы, 56).

Сӱрекей кӧп агаш туралар, јарвш резьбала јарандырылган, 1917 јылдыҥ ӧртинде кӱйӱп калган. Кирпич те зданиелер кӱйген. 1930-чы јылдарда Барнаулда кӧп саба храмдар ла соборлор бызылып чачылган, оныҥ учун Барнаулдыҥ баштамы тӱӱкилик кебери артпаган. Один из крупнейших сохранившихся храмов Барнаула — Покровский собор Барнаулда бӱдӱн арткан јаан храм болуп јат.

1930-чы јылдарда Конструктивизм (искусство) стильле кӧп туралар тудулган. БМК-ныҥ массивы, госпиталь, швейная фабрика Воровскийдиҥ оромында, коштой туралар. Ленинниҥ проспектинде јилбилӱ ансамбльдар 1930—1950-х.

Тӧҥдӱ паркта Барнаулда (озогы ВДНХ) Алтайдыҥ, Барнаулдыҥ тӱӱкиде јарлу улузыныҥ орныктырылган мӧҥкӱлери бар. Мында 7-метр ак таныктар «Барнаул», калага јаҥы кӱрле кирзе јар кӧрӱнер. 2010 јылда Барнаульский зоопарк ачылган, озо ол зоосад болгон «Лесная сказка» деп паркта. Јеҥӱниҥ тепсеҥинде Мактыҥ монументи, А.С.Пушкинниҥ, В.С.Высоцкийиҥ, В.М.Шукшинниҥ, И.И.Ползуновтыҥ кереестери бар. В.Цойго эки кереес тургузылган и жертвам политических репрессий. 2012 јылда Октябрьдыҥ тепсеҥинде В. И. Ленинниҥ кереезиниҥ ордына Алтайга келген крестьян-переселенецтерге кереес тургузылган. Ленинниҥ кереезин Lonely Planet деп британ издательство «Ленин-тореадор» (английлап Lenin the Toreador) деп драпировказы учун путеводительде бичиген.

Ар-бӱткендик

  • Барнаулда реликтовый карагайларлу арка(орустап ленточный бор);
  • Оп сууныҥ бийик сол јарады;
  • Оптыҥ оҥјараттай поймазы.

Јарлу улузы

  • Мирошниченко Ирина Петровна (1942) — советский ле российский актриса, РСФСР-дыҥ албаты артизи;
  • Ольхова Надежда Александровна (1952) — эки катап олимпий чемпион (1976, 1980), эки катап телекейдиҥ чемпионы (1975, 1983), Европаныҥ алты катап чемпионы (1974, 1976, 1978, 1980, 1981, 1983) СССР-дыҥ ӱй улустыҥ баскетболло јуунты командазыныҥ тоозында;
  • Павлюков Константин Григорьевич — Герой Советский Союзтыҥ геройы, Барнаульский высший военный авиационный летчиктердиҥ училищезинде ӱренген;
  • Смертин Алексей Геннадьевич (1975) — футболист, Россияныҥ футболло јуунты командазында (2004—2005 — капитан болгон), Англияныҥ чемпион 2005 јылда «Челси деп футбольный клубта» (Лондон), «Фулхэм (футбольный клубтыҥ)» футболисти (Лондон), «Локомотив» (Москва), Россияныҥ эҥ артык футболисти («Спорт-Экспресс» газеттиҥ «Футбол» анкеталары аайынча) 1999 јылда;
  • Тарасов Виктор Павлович (1934—2006) — актёр, СССР-дыҥ албаты артизи (1982);
  • Фролов Пётр Козьмич (1775—1839) — горный инженер, изобретатель;
  • Шаманов Владимир Анатольевич (1957) — генерал-полковник, ВДВ-ныҥ башкараачызы 2009—2016 јј;
  • Рита Штрайх (1920—1987) — операныҥ кожоҥчызы ;
  • Шубенков Сергей Владимирович] (1990) — јеҥил атлетикала телекейлик чемпионаттыҥ призёры Москва (2013), Пекинде јеҥил атлетикала Телекейлик чемпионаттыҥ чемпионы (2015) 110 м барьерлерлӱ.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи


Ајарулар

Тайантылар

Tags:

Барнаул ЭтимологиязыБарнаул Физико-географиялык темдектериБарнаул Эл-јонБарнаул ТӱӱкизиБарнаул ПромышленностьБарнаул ӰредӱликБарнаул БилимБарнаул Музейлер ле галереяларБарнаул Театрлар ла и филармонияларБарнаул СпортБарнаул Карындаштык калаларБарнаул КереестерБарнаул Јарлу улузыБарнаул Јуруктардыҥ кӧмзӧзиБарнаул АјаруларБарнаул ТайантыларБарнаулАлтай кырайОрус тилРоссия

🔥 Trending searches on Wiki Алтай:

Чуй (Кадынныҥ кош суузы)КызылјарСамыков, Василий ТордоевичСыгын айдыҥ 16 кӱниКӱнниҥ системазы33-чи jылКуран айдыҥ 30 кӱниАтРоссияКуран айдыҥ 27 кӱниЈаан изӱ айдыҥ 3 кӱниЧаргыШоорноСыгын айдыҥ 19 кӱниЧаган айКандык айдыҥ 24 кӱниОп (суу)Кандык айдыҥ 2 кӱниАрмстронг, ЛуиАлтайдыҥ ЧолмоныКӱӱк айдыҥ 29 кӱниТатарстан РеспубликаЧендекАда-Тӧрӧл учун Улу јууЧаган айдыҥ 12 кӱниКӱӱк айдыҥ 13 кӱниРафаэль СантиТулаан айдыҥ 25 кӱниСыгын айдыҥ 8 кӱниАкалака (суу)Кандык айдыҥ 15 кӱниБайан-Чаган (суу)Кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱниКурай (суу)Јаҥар айдыҥ 23 кӱниУлагашев, Николай УлагашевичКуран айдыҥ 16 кӱниЈаан изӱ айдыҥ 26 кӱниСыгын айдыҥ 20 кӱниКочкор айдыҥ 12 кӱниТулаан айдыҥ 28 кӱниКӱӱк айдыҥ 23 кӱниScooterӰлӱрген айдыҥ 8 кӱниКӱчӱрген айдыҥ 25 кӱниСыгын айдыҥ 23 кӱниСыгын айдыҥ 30 кӱниЈопон🡆 More