Кош-Агаш

Кош-Агаш — кӧжӧӧ агаш, коштогон агаш, коштой агаш, орустап пара деревьев.

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлинде турат. Сайлугемниҥ, Ак-Туруныҥ, Кӧкӧрӱниҥ, Ирбистӱниҥ ыйык сындарына курчаткан турат. Чуйдыҥ суузына кӧп суулар кирет. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1747 метрге бийик.

Климады

Климады кезем-континентал. Кышкыда тыҥ сооктор болот. Бир коноктыҥ туркунына ай-кӱн кенейте солунып турар, кейдиҥ температуразы, кумакту салкын куйун, ӧткӱре изӱ болук кызыдар, чӱрче ле соой берер. Калка јанынаҥ куру чӧлдӧрдӧҥ келген какшак салкындар кейди ле јердиҥ кыртыжын откӱре кургак эдет. Алтайда эҥ ле соок, јут-чыгы ас јер ол Кош-Агаш аймак. Ортојылдык температура −6,7 °С, тыҥыда соогы −62 °С, эҥ ле изӱ +31 °С, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 150 мм, салкынныҥ орто кеми 1,8 м/с, бир јылда салкындак кӱндердеҥ (15 м/с тӱрген) 10,8 кӱн. Кыш 7 айдыҥ туркунына болот. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат.

Аҥ-куштары

Тайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ , Актуруныҥ тайгалары. Алтайдыҥ корулу јери ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине». кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде Чуйдыҥ чӧлинде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте» . Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ..

Ӧзӱмдери

Аймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс)сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка.

Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер)кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт.

Јери ле јолдоры

 

Јуртта 141 ором: 141, јаан јурттардыҥ бирӱзи. Јурт Р256 темдектӱ Чуйдыҥ трагы деп федерал учурлу кӧӧлик јолдыҥ 889,7-чи километринде турат.

Јурт 1801 јылда тӧзӧлгӧн. Чуйдыҥ экинчи волостиниҥ јайзаҥы Семен Јулуковто 1897 јылдарда 800 јуук соок тумчукту мал, 1200 јылкы мал, марал аҥныҥ јаан ӱӱри бар болгон. Орус којойымдарга јӱк ле торбокторды 400—500 тын тоозыла садып турган болгон. Калка-монголдыҥ гран-кыйузына јерлери јуук болуп, озодоҥ бери саду кӧнӱ барып јат. Монгол товарларды таҥынаҥ аргачылар Кош-Агашка экелип, базарларда, магазиндерде садат.

Јуртта телеҥиттер, алтайлар, казактар, орустар ла оноҥ до ӧскӧ калыктар јуртайт.

Мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Таҥынаҥ аргачылар.

Тӱӱкилик

• В. И. Ленинниҥ бюсти (Советский ором, 65 А);
• Чекист-пограничниктердиҥ карындаштык мӧҥкӱзи (Јараттай ором, 17 А);
• Мемориал «Кем де ундылбаган, не де ундылбаган» (1975 ј., Кыйулу ором, 3В);
• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына обелиск (2342).

Археологиялык

Ар-бӱткендик

• Кош-Агаштыҥ јурт јеезезиниҥ јерлеринде тӱӱкилик табынтыларлу обьекттер кӧп;
• Тагыл — мӱргӱӱл ӧткӱрер јер. Кош-Агаш ла Ортолык јурттардыҥ ортозында (2207);
• Ак-Кобы ӧзӧктӧ Кош-Агаштаҥ 35 км тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар Бар-Бургазы сууныҥ сол јарадында јебрен руникалык бичиктер (1805);
• Кош-Агаштыҥ герой пограничниктериниҥ карындаштык мӧҥкӱзи, гражданский јууда корогондордыҥ карындаштык-мӧҥкӱзи (1913,1914);
• Эре-Чуйдыҥ чӧлинде Јаҥыс-Тӧбӧ кырдыҥ бажында Кош-Агаштаҥ 10-12 км тӱштӱктей јерде јебрен тӱрк бичиктер (2045);
• Кош-Агаштаҥ тӱштӱк-кӱнбадыштай 100 км кире јерде Јуҥмалуныҥ аржаны (2073);
• Јуҥмалуныҥ аржаны јаар барјаткан јолдо байлу јер (2203);
• Смоленская застава јаар Кош-Агаштаҥ барјатса байлу јер (2202);
• Ӱӱле. Байлу јер. Кош-Агаш ла Јуҥмалуныҥ ортозында боочыда (2204).
• Сартакпайдыҥ тажы. Байлу јер. Кош-Агаш ла Кӧкӧрӱниҥ ортозында, Кызыл-Шыҥ ла Јӱстыт суулардыҥ бириккенинде (2200);
• Абайым Боом. Каан кызыныҥ мӧҥкӱзи. Јӱстыт ла Кызыл-Шыҥ суулардыҥ белтиринде (2201);

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

•  
  Кош-Агаш
•  
  Кош-Агаш
•  
  Ак-Боомныҥ кайазынаҥ Чуйдыҥ суузын кӧрзӧ
•  
  Эртендире айаста
•  
  Кам тыт
•  
  Кош-Агаш.Ташта јурамалдар. Јаҥыстӧбӧ деп тӧҥдӧ
•  
  Кӱнниҥ кӱчиле иштеер электростанция
•  
  Обо таш. Алтайда.

• Тозыяков А. А.(23.02.1937—14.11.1995) — ӱредӱчи, кӱӱчӱмдеечи, музыкант, Горно-Алтайский педагогический училище ле Барнаулда кӱӱлик училищени божоткон. 1975 јылдаҥ ала кӱӱлик школдо иштеген, кӧп кожоҥдордыҥ авторы, Культурада Россия Федерацияныҥ нерелӱ ишчизи.