Кан-Оозы Аймак
| Муниципал тӧзӧлмӧзи | |
| Кан-Оозы аймак | |
| орустап Усть-Канский район | |
|
| |
| 50°55′29″ с. ш. 84°46′11″ в. д. | |
| Эл-тергее | Россия |
| Федерацияныҥ тергеези | Алтай Республика |
| Муниципал тӧзӧлмӧзи | Кан-Оозы аймак |
| Кирет | 11 јурт јеезе (24 јурт) |
| Тӧс јурт | Кан-Оозы |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Дата образования | 1924 г. |
| Текши јери, км² | 6243,77 км² (6-е место) |
| Высота: максимальная минимальная | м м |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 (MSK+4) |
| Эл-јон | |
| Эл-јонныҥ тоозы: | ↗14 758 кижи (2021) (6,68 %, 5-е место) |
| Эл-јонныҥ ныктазы, кижи/км² | 2,36 кижи/км² |
| Ук-калыктар: | алтайлар, орустар, казактар |
| Кудай јаҥы: | христиан јаҥ кам јаҥ, ак јаҥ, |
| Окылу тил: | орус, алтай |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды: | +7 38847 |
| Почтаныҥ индекси: | 6494ХХ |
| ОКАТО-ныҥ коды: | |
| ОКТМО-ныҥ коды: | |
| Окылу сайт «Кан-Оозы аймак» | |
 | |
 Медиафайлдар Викискладта | |
Кан-Оозы аймак (орустап Усть-Канский район) Россияда Алтай республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи. Администрациялык тӧс јери — Кан-Оозы јурт.
Физико-географиялык темдектери
Географиязы
Кан-Оозы аймак Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде јадат, текши јериниҥ кеми 6 244 км². Тӱндӱк јанынаҥ ол Алтай кырайла кыйулажып, тӱштӱк кӱнбадыш јаар Кӧксу-Оозы аймакла, тӱштӱк- кӱнчыгыш јанынаҥ Оҥдой аймакла, тӱндӱк-кӱнчыгыштай Шабалин аймакла гран-кыйулу. Аймактыҥ јериле јаан деген суулардаҥ Чарыштыҥ суузы башталат, ончо кош сууларыла ол Казахстан јаар агып, ондо Эрчиш сууга кирет. Јабаганныҥ јерлеринеҥ башталып, Кан-Оозы јуртты кечире, Кӧксу-Оозы аймактыҥ јериле сыраҥай Тӱҥӱрге јетире регионал учурлу кӧӧлик јол барып, јон јаткан јерлерди бириктирет.
Рельеф
Кан-Оозыныҥ јерлериниҥ бӱдӱми (рельеф) кайкамчылу: тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде Јабаганныҥ чӧли ле Канныҥ сазы, јаан ла тӱс ачык јер, айландыра кырлары тыҥ ла бийик эмес деп кӧрӱнет Тӱӱкей, Быргасту, Наралка, Алмысту-Боом, Келейдиҥ боочызы, Алтын-Туу. Канныҥ суузы ла Јабаганныҥ суулары ончозы Чарышка кирет. Аймактыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јанында Чарас ичи деер ӧзӧк, сууныҥ коолы кызык каскак кырларлу јер, ак-јалаҥ јерлери чала ас. Тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында база эмеш телкем јер, ак јалаҥдар Кырлык ла Сугаштыҥ ортозында боочыга јетире јадат. Тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде Келейдиҥ боочызынаҥ ары боочы-боомду кырлар, тайга-тажы койу агашла бӱркелген, ачык ак јерлери тыҥ ла јаан эмес.
Гидрология
Кан-Оозы аймактыҥ суулары
| № | алтайлап | орустап | узуны, км |
|---|---|---|---|
| 1 | Чарас | Чарыш | 570 |
| 2 | Ануй | Ануй | 335 |
| 3 | Кӧксу | Кокса | 163 |
| 4 | Айты-Коол | Талица | 40 |
| 5 | Кайдаҥ | Хайдун | 27 |
| 6 | Каракол | Каракол | 25 |
| 7 | Кырлык | Кырлык | 26 |
| 8 | Кичӱ-Кӧксу | Коксочка | 22 |
| 9 | Јабаган | Ябоган | 18 |
| 10 | Оҥ-Айтыгол | Правая Талица | 11 |
| 11 | Јоргол | Ергол | 5 |
| 12 | Кан | Кан | 4 |
| 13 | Коргон | Коргон | 39 |
| 14 | Ӱстӱги-Отогол | Верхний Этогол | 17 |
| 15 | Кӧмӱр | Кумир | 51 |
Климады
Кан-Оозы аймактыҥ климады орто-континентал деп чотолот. Кейдиҥ ортојылдык температуразы -1,5 °С, эҥ ле изӱ кӱнниҥ температуразы јыл ичинде +33 °С, јыл ичинде эҥ ле соок температура -52 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0°С, баштапкы ла калганчы соок кӱндер — 18.06/19.08, соок јок кӱндердиҥ тоозы — 60, чык-јуттыҥ ортојылдык кеми — 343 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми — 2,8, Тыҥ салкын (тӱргени 15 м/с кӧп) болгон кӱндер — 9,9
Аҥ-куштары
Ӧзӱмдери
Јери ле јолдоры
Кан-Оозы аймактыҥ текши јери 6 244 км². Кан-Оозы аймактаҥ Јаш-Турага јетире ӱч јолло једер аргалу: Кан-Оозы — Јалаҥай — Солонешный — Јаш-Тура, Кан-Оозы — Чакырдыҥ боочызы — Беш-Ӧзӧк — Чаргы — Улалу — Јаш-Тура, Кан-Оозы — Јабаганныҥ боочызы — Себиниҥ боочызы — Майма — Јаш-Тура.
Экологиязы
Тӱӱкизи
Эл-јон
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1897 | 1916 | 1920 | 1926 | 1933 | 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | 2003 | 2004 |
| 8358 | ↗13 018 | ↘7719 | ↗9986 | ↗15 648 | ↗16 584 | ↘14 124 | ↗15 250 | ↘14 899 | ↗16 210 | ↘15 482 | ↘15 335 | ↗15 466 |
| 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 |
| ↘15 400 | ↘15 300 | ↘15 100 | ↗15 103 | ↗15 150 | ↘15 007 | ↘14 594 | →14 594 | ↘14 491 | ↗14 579 | ↗14 590 | ↗14 693 | ↗14 704 |
| 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | |||||||||
| ↘14 685 | ↘14 554 | ↗14 589 | ↗14 758 | |||||||||
Эл-јонныҥ тоозы Россияныҥ экономӧзӱм министерствозыныҥ јетиргениле (орустап Минэкономразвития России) мындый болор:
- 2024 јылда — 14,75 муҥ. кижи.
- 2035 јылда — 14,56 муҥ. кижи.
Ук-калыктары
Кан-Оозы аймакта алтай, казак, орус ла о.ӧ. укту улус јуртайт.
Муниципал јерлӱ тӧзӧлмӧлӧр
Аймактыҥ 11 јурт јеезезине 24 јон јаткан јер кирет.
Јурт јеезелер
| № | Јурт јеезези | Административный тӧс јер | Јурт | Кирет | Эл-јон, кижи (2021) | Текши јери,км² |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Айты-Коолдыҥ јурт јеезези | Айты-Коол | Јодралу, Кайрукун, Ӱстӱги-Айты-Коол | 4 | ↘909 | 604,00 |
| 2 | Јабаганныҥ јурт јеезези | Јабаган | Јабаган-Бажы, Оро | 3 | ↗1680 | 783,22 |
| 3 | Јалаҥыйдыҥ јурт јеезези | Јалаҥай | Јалаҥый-Бажы | 2 | ↘1047 | 541,00 |
| 4 | Кан-Оозыныҥ јурт јеезези | Кан-Оозы | 1 | ↗4934 | 94,54 | |
| 5 | Кӧзӱлдиҥ јурт јеезези | Кӧзӱл | Кайсын, Кара-Суу | 3 | ↗836 | 415,00 |
| 6 | Коргонныҥ јурт јеезези | Коргон | Шуҥмары | 2 | ↘503 | 456,00 |
| 7 | Кырлыктыҥ јурт јеезези | Кырлык | 1 | ↗1025 | 846,00 | |
| 8 | Мӧндӱр-Сокконныҥ јурт јеезези | Мӧндӱр-Соккон | 1 | ↗689 | 1500,00 | |
| 9 | Моты-Оозыныҥ јурт јеезези | Моты-Оозы | Моты-Бажы, Келей | 3 | ↗675 | 278,00 |
| 10 | Чаргы-Оозыныҥ јурт јеезези | Чаргы-Оозы | Тураты, Кара-Коол | 3 | ↘814 | 393,00 |
| 11 | Экинурдыҥ јурт јеезези | Экинур | 1 | ↘1646 | 347,00 |
Кан-Оозы аймакта эл-јонныҥ тоозы 2021 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-чи кӱнинде 14758 кижи.
Јурт јеезелерге кирет
Инфраструктуразы
- Аймактыҥ администрациязы — 1;
- Јурт јеезениҥ администрациязы — 1;
- Орто ӱредӱлӱ школ — 10;
- Толо эмес ӱредӱлӱ текши школ — 7;
- Баштамы школ — 5;
- Балдардыҥ туразы — 28;
- Кӱӱлик сургал — 3;
- Музей — 3;
- Аймактыҥ библиотеказы — 1;
- Јурттыҥ библиотеказы — 12;
- Культураныҥ байзыҥы — 10;
- Јурттыҥ клубы — 7;
- Спортшкол — 1;
- Аймактыҥ эмчилиги — 1;
- Јурттыҥ эмчилиги (ФАП) — 21;
- Магазин — 21;
- Почта — 8;
- Агаш јарар эдим — 9;
- Кӧӧликтер јазаар јер — 1;
- АЗС — 3.
Экономиказы
Аймактыҥ јурт ээлеминде крестьян-ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер бар. Тӧс ууламјы: эт-сӱт алары, малга азырал белетеери, јылкы мал ӧскӱрип, угын јарандырары, уйлар, эчки ле кой азырап, эм ӧлӧҥдӧр јууры, адару тудары. 1980 јылдарда азыралда соок тумчукту малдыҥ тоозыла аймак автоном областьта баштапкы јерде турган, тӱкти 550 тӧннага кӧп табыштыратан. Эмдиги ӧйдӧ маралдыҥ мӱӱзин (консервант) 3,5 тонна алып, Кан-Оозы аймак республик ичинде экинчи јерде турат. Аймактыҥ 35% јерин агаштар бӱркейт, кӧп саба агаш тыт, оноҥ шпаланыҥ брусы эдилет. 2016 јылда Кан-Оозы аймакта кӱнле иштеер электростанция тудулган, кӱчи 5 МВт. Кара-Суу ла Кан-Оозы јурттардыҥ ортозында тургузылган. Бу республика ичинде Кош-Агаш аймактыҥ кийнинеҥ экинчи СЭС.
Ӱредӱлик
Кыйулу јер
Россия Федерацияда ФСБ-ныҥ № 282 темдектӱ, 2006 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 16-чы кӱнинде чыккан јӧби аайынча «О пределах пограничной зоны на территории Республики Алтай», Кан-Оозы аймакта погранзона Мӧндӱр-Соккон јурт јеезениҥ бастыра јеринде болор. Аймактыҥ ӧскӧ јерлери погранзонага кирбес.
Мӱргӱӱр јер
- Христиан серкпе — 3;
- Алтын-Туу;
- Јабаганныҥ, Кырлыктыҥ боочылары;
- Аржан суу — 5.
Кереестер
Тӱӱкилик
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлаган кереес — 13.
Археологиялык
1975 јылда Каракол јурттыҥ јанында Н.Д.Оводов деп билимчи кижи куй таштыҥ ичинде сӧӧктӧр тапкан: айуныҥ, борсыктыҥ, јебрен аттыҥ, аҥныҥ, бӧрӱниҥ (15 %), тӱлкӱниҥ (20%), гиенаныҥ (50-неҥ кӧп). Онойдо ок айылдыҥ эдип ӱредип алган јебрен «палеолитический» ийттиҥ бажы, јаак сӧӧктӧри табылган (en:Paleolithic dog), оценённые возрастом 33,5 — 34 тыс. лет. Сӧӧктӧрди шиҥдегенинеҥ ийт бӧрӱге јуук эмес, озогы американ ийттерге ле эмдиги алтайда ийттерге тӱҥейи јарталган.
Ар-бӱткендик
- Ак-Таш, Кан-Оозы јурттыҥ јанында куй таш,
- Голубиная, Каминная.
- Мӧндӱр-Сокконныҥ кырларында ташта јурамалдар;
- Экинурдыҥ јанында ташта јурамалдар ла кургандар;
- Караколдыҥ, Бащелак кӧлдӧр;
- Аржан суулар — 2;
- «Девичий плёс».
Јарлу улузы
- Акулова Танытпас (06.03.1952) — чӧрчӧкчи, бичиичи. Россия Федерацияныҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (2001), Россияныҥ журналисттер Биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ керелӱ ишчизи (2013), иштиҥ ветераны;
- Байрышев В. Т. (Болот) (1962) — кожоҥчы, Алтай Республика ла Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи;
- Балина Анна (15.04.1938) — артист, Государственный институт театрального искусства божоткон (ГИТИС, 1959-1963) Москва; 1963-1977 эстрадада концерттерде солист; 1977 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ Национал театрыныҥ артистказы; "За трудовую доблесть" медалла кайралдаткан (1981). РСФСР-дыҥ нерелӱ артизи (24.06.1982), Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, Г.И.Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады;
- Бельчекова Н. Б. (1953) — прозаик, журналист-очеркист, публицист;
- Вязников, А. Х. (1919—2002) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Горно-Алтайск каланыҥ тоомјылу гражданини;
- Елеусов, Ж. А. (1925—1996) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ Геройы;
- Каинчин Ј. Б. (1938—2012) — бичиичи, прозаик;
- Калкин А. Г. (05.04.1925—18.08.1998) — ээлӱ кайчы, СССР-диҥ бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республикада баштапкы «Јондык кайчы» деп нере алган кижи;
- Кыдрашев Ч. К. (1914—1997) — Совет ӧйдӧ политик, Горно-Алтайскта облисполкомдо иштеген (1944—1948);
- Казаков Т. Т. (01.01.1923—09.05.1946) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Совет Союзтын Геройы, младший сержант, наводчик орудия, 1-чи Белорусский фронт, 507-чи истребительно-противотанковый артиллерийский Кишиневский полк, «За отвагу» (24.08.1944), «За оборону Сталинграда» деп медальдарла кайралдаткан;
- Кестелова Б. И. (1917 — 26.06.1967) — койчы, Горно-Алтайский автоном областьтыҥ Кан-Оозы аймагыныҥ «Ленинский наказ» колхозыныҥ койчызы. Социштин Геройы (Герой Социалистического Труда) (1960);
- Майманова А. В. (1971) — бичиичи, поэт. Россияныҥ бичиичилер Биригÿзиниҥ турчызы;
- Модоров Н. С. (16.12.1939) — тӱӱкилик билимниҥ докторы, профессор, Россияныҥ гуманитар академиязыныҥ турчызы;
- Папитов Е. В. (1962 јылда кӱӱк айдыҥ 29 кӱнинде) — артист, Россияныҥ театрал ишчилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи. Кеендиктиҥ Красноярскта институдыныҥ актеский факультедин божодоло (1988), П.В.Кучияктыҥ адыла адалган Национал драма театрда ижин баштаган. «Блистающая звезда» деп кӧрӱниҥ лауреады (2008,2011), Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ премиязыныҥ канча катап лауреады (2014, 2019), культураныҥ министерствозыныҥ кӱндӱлӱ грамоталарыла кайралдаткан, јайаандык ижинде 70-неҥ артык роль.
- Сороноков В. В. (17.03.1985) — спортчы-самбист, Телекейдиҥ ле Россияныҥ чемпионаттарыныҥ призеры, Европаныҥ Чемпионы, телекейлик кубокту чемпион-самбист ле мастер спорта России международного класса; Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ Узы
- Тишкишев В. И. () — артист, Горно-Алтайсктыҥ госфилармониязыныҥ башкараачызы болгон;
- Туганбаев, К. А. (04.11.1924—17.12.1943) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Совет Союзтыҥ Геройы. (Тугамбаев, чын бичизе - Туганбаев) 1116-чы стрелковый полктыҥ разведчиги, красноармеец (333-чи стрелковый дивизия, 12-чи армия, Тӱштӱк-Кӱнбадыш фронт);
- Туйменов Шалба (1960) — ӱлгерчи, ак кӧбӧк сӧӧктӱ;
- Урматов К.Т. (1930—1996) — чабан, Социштиҥ Геройы (1990).
- Чекуракова Любовь (04.03.1959 – 2003) — журналист, ӱлгерчи, Горькийдиҥ адыла адалган Свердловский госуниверситте (1976—1981) ӱренген. «Алтайдыҥ чолмоны» газетте иштеген, «Јӱрзе де, јӱрбей» деп ӱлгерлик јуунтыныҥ авторы;
- Шатинов Ш.П. (5.09.1938—11.11.2009) — алтай бичиичи, ӱлгерчи, Россия Федерация ла Алтай Республиканыҥ бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы;
- Шодоев И. В. (1914—2006) — бичиичи, журналист, тӱӱкичи, анайда ок Алтай Республиканыҥ албатызыныҥ бичиичизи;
- Шодоев Н. А. (05.12.1934) — ӱредӱчи, шиҥжӱчил, краевед, музейди јууп тӧзӧгӧн, 200-теҥ артык статьяныҥ ла 15 бичиктиҥ авторы;
- Яймин Айдыш (1955—2000) — ӱлгерчи;
- Ялбаков А. И. (1949―1995) — политик.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
-
Кан-Оозы јурт, административный тӧс јер
Ајарулар
Тайантылар
This article uses material from the Wikipedia Алтай article Кан-Оозы аймак, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ӧскӧзи кӧргӱзилбеген болзо, контентти CC BY-SA 4.0 лицензияла эдинерге јарар. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Алтай (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.