Кӧксу-Оозы Аймак

	Муниципал тӧзӧлмӧзи
	Кӧксу-Оозы аймак;
	орустап Усть-Коксинский район;
	50°16′11″ с. ш. 85°36′54″ в. д.
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ тергеези	Алтай Республика
Муниципал тӧзӧлмӧзи	Кӧксу-Оозы аймак
Кирет	9 јурт јеезе (42 јурт)
Тӧс јурт	Кӧксу-Оозы
	Тӱӱкизи ле географиязы
Дата образования	1924 г.
Текши јери, км²	12951,86 км²; (3-е место)
Высота:; максимальная ; минимальная	; 4506 м ; 800 м
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00 (MSK+4)
	Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы:	15 981 кижи (2021) ; (7,23 %, 3-е место)
Эл-јонныҥ ныктазы,; кижи/км²	1,23 кижи/км²
Ук-калыктар:	алтайлар, орустар
Кудай јаҥы:	христиан јаҥ; кам јаҥ, ак јаҥ,
Окылу тил:	орус, алтай
	Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38848
Почтаныҥ индекси	6494ХХ
ОКАТО-ныҥ коды
ОКТМО-ныҥ коды
	Окылу сайт «Кӧксу-Оозы аймак»
	;
	Медиафайлдар Викискладта

Кӧксу-Оозы аймак (орустап Усть-Коксинский район) Россияда Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи. Администрациялык тӧс јери — Кӧксу-Оозы јурт.

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Кӧксу-Оозы аймак Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде јадат, јери кырлу-чӧлдӱ зонага келижет. Текши јериниҥ кеми: 12 958 км². Аймактыҥ јеринде 439 кӧл. Эҥ ле јаан дегени: Таймен кӧл, Мый-Тууныҥ кӧли, Кујурлуныҥ кӧли (узуны 2—5 км, тереҥи 30—50 м). Кадын-Бажыныҥ сын-тайгазында 391 мӧҥкӱ-тош, текши кеми 245 км².

Рельеф

Гидрология

Кӧксу-Оозы аймактыҥ суулары.

№	алтайлап	орустап	узуны, км	№	орустап	узуны, км	№	алтайлап	орустап	узуны, км
1	Кадын	Катунь	760	19	Тихая	29	37		Иолдо-Айры	5
2		Кокса	163	20	Тургунда	18	38		Йолдо	13
3		Тюгурюк	53	21	Большой Карыгем	13	39		Кони-Айры	7
4		Абай	37	22	Чендек	13	40		Копчал	8
5		Красноярка	39	23	Черная Теректа	15	41		Крепкая	7
6		Кучерла	35	24	Йолдо	13	42		Куйгук	8
7		Мульта	37	25	Маргала	33	43		Кыргыз	5
8		Аккем	32	26	Михайловка	10	44	Кара-Айры	Лосиновка	8
9		Кураган	33	27	Проездная	11	45		Огневка	4
10		Акчан	23	28	Становая	15	46		Первая Громатуха	8
11		Большой Окол	24	29	Суетка	11	47		Правая Осиновка	7
12		Кастахта	28	30	Тегеек	11	48		Синюха	4
13		Верхний Кураган	26	31	Зайчиха	15	49		Тайменька	4
14		Большой Колагаш	20	32	Арченда	6	50		Теккелю	5
15		Быстрая	21	33	Азьяк	4	51		Тихая	6
16		Казнахта	16	34	Черная речка 1-ая	4	52		Вторая Громатуха	8
17		Озерная	22	35	Черная речка 2-ая	7	53		Ярлу	6
18		Сакалсу	20	36	Хайрузовка	5	54		протока Килинская	7

Климады

Аймактыҥ климады орто-континенталга келижет. Кейдиҥ ортојылдык температуразы -1,4 °С, эҥ ле изӱ кӱнниҥ температуразы јыл ичинде 34 °С, јыл ичинде эҥ ле соок температура -56 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы -1 °С, баштапкы ла калганчы соок кӱндер — 09.06/20.08, соок јок кӱндердиҥ тоозы — 71, чык-јуттыҥ ортојылдык кеми — 461 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,8, Тыҥ салкын (тӱргени 15 м/с кӧп) болгон кӱндер — 13,5.

Аҥ-куштары

Аймактыҥ јеринде 56 бӱдӱм млекопитающийлер, 161 бӱдӱм куштар, 3 бӱдӱм келескен-јылан, 8 бӱдӱм балык бар.

Ӧзӱмдери

Кӧксу-Оозы аймакта 700-ке јуук бӱдӱм сосудистый дейтен ӧзӱмдер бар.

Јери ле јолдоры

Экологиязы

Алтайда экологияныҥ регионал институды( орустап Алтайский региональный институт экологии) туристтерге ӱч «экологиялык орык јолдор» ачарын белетеген (1.02.21). Ол тоодо Кадын-Бажында, Ийнегенде, Шаблада (орустап «Катунский», «Инегеньский, «Шавлинский»») болор. Бу проекттерди «Ӱч-Эҥмекте» ле «Шабланыҥ биологиялык корулу јеринде» јазагандар

Тӱӱкизи

1924 јылдыҥ сыгын айыныҥ 16-чы кӱнинде эмдиги Кӧксу-Оозы аймактыҥ јеринде Уймонский аймак тӧзӧлгӧн, тӧс јери Катанду јуртта болгон. 1933 јылдыҥ кандык айыныҥ 10-чы кӱнинде аймактыҥ ады Кӧксу-Оозы аймак (орустап Усть-Коксинский район) деп солунган, тӧс јери Кӧксу-Оозы јуртка кӧчӱрилген. 1963 јылда аймакты јоголтоло, оныҥ јерин Кан-Оозы аймакка кошкон, бир јылдаҥ, 1964 јылда Кӧксу-Оозы аймак ойто орныккан.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
1897	1916	1920	1926	1933	1939	1959	1970	1979	1989	2002	2003	2004	2005	2006
7429	↗8780	↗10 905	↗11 382	↗13 706	↗18 013	↘16 080	↗16 423	↗16 431	↗16 724	↗17 481	↘17 437	↘17 394	↗17 500	→17 500
2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021
↘17 400	↗17 524	↗17 610	↘17 020	↗17 063	→17 063	↘16 988	↘16 794	↘16 585	↘16 530	↘16 404	↘16 317	↘16 145	↘16 121	↘15 981

Эл-јонныҥ тоозы Россияныҥ экономӧзӱм министерствозыныҥ јетиргениле (орустап Минэкономразвития России) мындый болор:

2024 јылда — 15,83 муҥ. кижи.
2035 јылда — 14,6 муҥ. кижи.

Ук-калыктары

Аймакта алтайлар, орустар ла о.ӧ. укту улус јуртайт.

Муниципал јерлӱ тӧзӧлмӧлӧр

Јурт јеезелер

Аймактыҥ 9 јурт јеезезине 42 јон јаткан јер кирет.

№	Јурт јеезези	Административный тӧс јер	Јурт	Кирет	Эл-јон, кижи (2021)	Текши јери,км²
1	Амырдыҥ јурт јеезези	Амыр	Абай, Улужай, Јӱс Тыт, Красноярка	5	↘1429	1109,00
2	Карагайдыҥ јурт јеезези	Карагай	Курјум, Ак-Сас	3	↘741	808,54
3	Катандуныҥ јурт јеезези	Катанду	Кујурлу,Тӱҥӱр	3	↗1408	3983,00
4	Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези	Кӧксу-Оозы	Баштаҥул, Ылгаксы, Кастакту, Кӧк-Јар, Тӧгӧрик, Корымду, Кызыл-Јар	8	↘5577	1739,00
5	Корбо-Талдыҥ јурт јеезези	Корбо-Тал	Кеме-Кечӱ, Теректӱ	3	↘956	38,00
6	Сооруныҥ јурт јеезези	Соору	Кайтанак, Кайыҥду-Бел, Алтыгы-Кубее, Саксабай	5	↘1390	1925,00
7	Талдуныҥ јурт јеезези	Талду	Сугаш, Суузар	3	↘1168	802,00
8	Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези	Ӱстӱги Оймон	Ары-Мыйту, Мый Туу, Как-Арка, Маральник-1, Басты-Кем	6	↘2120	1669,00
9	Чендектиҥ јурт јеезези	Чендек	Ак-Кобы, Маргалу, Алтыгы-Оймон, Ӱстӱги-Кӱбее, Маральник-2	6	↘1192	870,00

Численность населения Усть - Канского района по состоянию на 01.01.21 составляет 14758 человек.

Јурт јеезелерге кирет

№	Јурт алтайлап	Јурт орустап	Эл-јонныҥ тоозы	Јурт јеезези
1	Абай	Абай	↘362	Амырдыҥ јурт јеезези
2	Ак-Кобы	Ак-Коба	↘50	Чендектиҥ јурт јеезези
3	Ак-Сас	Банное	↗332	Карагайдыҥ јурт јеезези
4	Алтыгы-Кубее	Мараловодка	↗232	Сооруныҥ јурт јеезези
5	Алтыгы-Оймон	Нижний Уймон	↘165	Чендектиҥ јурт јеезези
6	Амыр	Амур	↘763	Амырдыҥ јурт јеезези
7	Ары-Мыйту	Замульта	↘212	Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези
8	Басты-Кем	Тихонькая	↗439	Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези
9	Баштаҥул	Баштала	↗454	Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези
10	Јӱс Тыт	Юстик	↗300	Амырдыҥ јурт јеезези
11	Кайтанак	Кайтанак	↘337	Сооруныҥ јурт јеезези
12	Кайыҥду-Бел	Берёзовка	↘246	Сооруныҥ јурт јеезези
13	Как-Арка	Гагарка	↘223	Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези
14	Карагай	Карагай	↘446	Карагайдыҥ јурт јеезези
15	Кастакту	Кастахта	↗137	Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези
16	Катанду	Катанда	↘905	Катандуныҥ јурт јеезези
17	Кеме-Кечӱ	Октябрьское	↘252	Корбо-Талдыҥ јурт јеезези
18	Кӧк-Јар \|	Синий Яр	→6	Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези
19	Кӧксу-Оозы	Усть-Кокса	↗4437	Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези
20	Корбо-Тал	Горбуново	↘296	Корбо-Талдыҥ јурт јеезези
21	Корымду	Курунда	↗216	Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези
22	Кызыл-Јар	Красноярка	↗1	Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези
23	Кујурлу	Кучерла	↗185	Катандуныҥ јурт јеезези
24	Курјум	Курдюм	↘37	Карагайдыҥ јурт јеезези
25	Маральник-1	Маральник-1	↗56	Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези
26	Маральник-2	Маральник-2	→8	Чендектиҥ јурт јеезези
27	Маргалу	Маргала	↘122	Чендектиҥ јурт јеезези
28	Мый Туу	Мульта	↘704	Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези
29	Саксабай	Сахсабай	↘17	Сооруныҥ јурт јеезези
30	Соору	Огнёвка	↘634	Сооруныҥ јурт јеезези
31	Сугаш	Сугаш	↘521	Талдуныҥ јурт јеезези
32	Суузар	Соузар	↗25	Талдуныҥ јурт јеезези
33	Талду	Талда	↘706	Талдуныҥ јурт јеезези
34	Теректӱ	Теректа	↗435	Корбо-Талдыҥ јурт јеезези
35	Тӧгӧрик	Тюгурюк	→334	Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези
36	Тӱҥӱр	Тюнгур	↘348	Катандуныҥ јурт јеезези
37	Улужай	Улужай	→0	Амырдыҥ јурт јеезези
38	Ӱстӱги-Кӱбее	Полеводка	↗83	Чендектиҥ јурт јеезези
39	Ӱстӱги Оймон	Верх-Уймон	↘562	Ӱстӱги-Оймонныҥ јурт јеезези
40	Чендек	Чендек	↘870	Чендектиҥ јурт јеезези
41	Ылгаксы	Власьево	↘11	Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезези
42	Красноярка	Красноярка	↗61	Амырдыҥ јурт јеезези

Инфраструктуразы

Кӧксу-Оозы аймактыҥ администрациязы — 1;
Јурт јеезениҥ администрациязы — 1;
Орто ӱредӱлӱ школ — 25;
Толо эмес ӱредӱлӱ текши школ — 10;
Баштамы школ — 5;
Балдардыҥ туразы — 28;
Кӱӱлик сургал — 3;
Музей — 6;
Аймактыҥ библиотеказы — 1;
Јурттыҥ библиотеказы — 25;
Культураныҥ байзыҥы — 10;
Јурттыҥ клубы — 21;
Спортшкол — 3;
Аймактыҥ эмчилиги — 1;
Јурттыҥ эмчилиги (ФАП) — 38;
Магазин — 35;
Почта — 20;
Агаш јарар эдим — 10;
Кӧӧликтер јазаар јер — 3;
АЗС — 5.

Экономиказы

Кӧксу-Оозы аймактыҥ јурт-ээлемдеринде аш салары, адару тудары, эм ӧлӧҥдӧр јууры, марал ӧскӱрери, јылкы мал азырап, оныҥ угын јарандырары, эчки ле кой ӧскӱрери, одын белетеери, агашла иштеери улулып јат. Аймакта јурт-ээлем јакшы ӧзӱм алынган. Салган аштыҥ тӱжӱми, саап алган сӱттиҥ кемиле, сарју ла сырдыҥ кемиле, аҥныҥ мӱӱзин садарыла (консервированный бӱдӱмдӱ 13 тонна) јылдыҥ ла республик ичинде баштапкы јерде болот. Ого коштой аймакта амырап јӱрген улусла иштеери, аҥдап амыраары керегинде сурактар, альпинизм амыраш јанынаҥ сурактарды јӧптӧӧр иштер ӧдӧт.

Ӱредӱлик

Кыйулу јер

Кӧксу-Оозы аймактыҥ јери Казахстан Республиканыҥ тергеелик кыйузыныҥ јанында, кезик јери дезе пограничный зонага кирип јат. Мында пограничниктер ӧскӧ тергеениҥ јорыкчыларыныҥ загранпаспортторын, кош тартар кӧӧликтердиҥ бичиктерин ајарып кӧрӧт. Россия Федерацияда ФСБ-ныҥ № 282 темдектӱ, 2006 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 16-чы кӱнинде чыккан јӧби аайынча «О пределах пограничной зоны на территории Республики Алтай», Кӧксу-Оозы аймакта погранзона јурт јеезелердиҥ јеринде болор: Карагайдыҥ, Амырдыҥ, Кӧксу-Оозыныҥ, Огнёвканыҥ, Катандуныҥ, Талдуныҥ, Ӱстӱги-Оймонныҥ. Айдарда Корбо-Талдыҥ ла Чендектиҥ јурт јеезезиниҥ јериле јорыкчылар пропуск јок јӱрер аргалу.

Мӱргӱӱр јер

Христиан серкпелер — 7;
Ыйык-Туу байлу (орустап гора Громотуха);
Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмер (орустап гора Белуха), байлу;
Јурттарда тагылдар — 5.

Кереестер

Тӱӱкилик

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлаган кереес — 15;

Археологиялык

Кујурлу сууныҥ оҥ јарадында ташта јурамалдар, (орустап «Кучерлинская писаница»);
Кезер таш, Кадынды тӧмӧн, Тӱҥӱрдеҥ 20 км јанында;
Јаржактардыҥ эмдиге иштеп турган серкпелери (XVIII-чи чактыҥ) бар: Оймонныҥ чӧлинде Мый Туу, Ӱстӱги-Оймон, Как-Арка, деген јурттарда (старообрядческая церковь пророка Илии, Русская Православная Старообрядческая церковь,РПСЦ]]).

Ар-бӱткендик

Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмер туу (4506), Сибирде эҥ ле бийик кыр, Казакстанныҥ кыйузында;
«Ар-бӱткендик парк Ӱч-Сӱмер» («Природный парк "Белуха"»);
Мый-Тууныҥ кӧлдӧри, Кадын сын-тайганыҥ кӱнбадыш келтейинде, бу бир бӧлӱк кӧлдӧрди Мый Тууныҥ суузы бириктирип јат;
Ар-бӱткендик биосферный корулу јер «Катунский» (заповедник);
Кызыл-Туу, сындарла тудушталбай, алдынаҥ башка турат, вулканнаҥ улам бӱткен кыр, айландыра бир канча кӧлдӧр, тыҥ бийик эмес те болзо, мында кайылбас тоштордоҥ Бирик суу башталып агат;
Оймонныҥ чӧли (узуны 35 км, тууразы 15 км).

Јарлу улузы

Савдин, Салдыбай (1917 јылдыҥ чаган айыныҥ 11 кӱнинде чыккан) — алтай кайчы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Кӧксу-Оозы аймакта Ак-Кем ӧзӧктӧ чыккан, кӧп тоолу кай чрчӧктӧр, соојындар, тӱӱкилик куучындар билетен
Чичаков А. А. Алексей Чичаков, јӱс сӧӧктӱ (13.08.1981) — музыкант-мультиинструменталист, кайлап јат, этнографический материалды эмдиги ӧйдиҥ аранжировказына кийдирет. «Белуха Джем» деп ӧмӧликтиҥ јааны ла тӧзӧӧчизи, кӱӱ чӱмдеп, ӱлгерлер бичийт. Кӧксу-Оозында школды 1998 јылда божодып, Ползуновтыҥ адыла адалган АлтГТУ-ныҥ гуманитар факультединде ӱренген, 2005 јылда Алтайской ГАКИ-ни божоткон, бӱгӱнге јетире Кӧксу-Оозында Культураныҥ туразында иштейт.