Јӱс Тыт

Јӱс орустап сто, тыт орустап лиственница.

Јӱс Тыт орустап сто лиственниц.

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Ыйыктуныҥ сын тайгаларына курчаткан, Кӧк-Сууныҥ јарадында турат. Кырды эдектей кезик јерлери састалган, кӧйу агаштарла бӱркелген, кӧп саба агаштар ийне бӱрлӱ. Аймактыҥ јерлери солун ла јараш. Кӧксу-Оозы аймакта Кадын-Бажыныҥ, Актайганыҥ тайга-сындары талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1300 — 3300 метрге бийик, Ӱч-Сӱмер дезе 4506 метр, Сибирде эҥ бийик кыр.

Мында сӱреен кӧп суулар ла суучактар Кадынга келип кирет. Кадын-Бажыныҥ мӧҥкӱ-тошторынаҥ кӧп кӧлдӧр табылган. Мында Сибирде эҥ ле јаан јер бӱркеген мӧҥкӱ-тоштор јадат. Кӱнчыгыш јаар мӧҥкӱ-тоштор там ла калыҥжып, јаанап барат. Бийик сындар альпий бӱдӱмду тепсеҥдерлӱ, каскак кырларлу, карлу ла тошту.

Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1076 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с.

Аҥ-куштары

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.

Ӧзӱмдери

Айландыра чӧл јалаҥ, арка туузы агашка бӱркеткен. Мӧш, тыт, чиби, кайыҥ, терек, аспак, тал, ыргай, беле агаштар ӧзӧк. Арка-туузы агашка бӱркеткен, мӧш, чиби, тыт, кайыҥ, аспак, јодро, беле, толоно, ыргай агаштар ӧзӧт. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ.

Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра. Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (высокогорная тундра) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат.

Јери ле јолдоры

Јурттыҥ текши јери 88,4 га.

Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 24,5 га, зона животноводства 2,5 га, общественно-деловая 1,7 га, производстволык јерлер 2,3 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 0,2 га, прочие территории сельскохозяйственного назначения 57,2 га. Јӱс Тыт јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 488 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 447 м. Јуртта 4 ором: Ленкомныҥ, Агашту, Јииттердиҥ, Јаҥы переулок. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 3,0 км. Јон јадар јерлердиҥ фонды 5000 м² болзо, бир кижиге ортодо 16,2 м² келижет. Улус јадар зона јуртта агаштаҥ чаап туткан ла брус јаҥыс кат туралар, кажызы ла 1500—2500 м² кире јерлӱ.

Ӧскӧ јурттарла колбу тударга регионал учурлу кӧӧлик јолло тузаланар аргалу, јуртка једерге 2-3 јол бар.

Јурт «Подъезд Талду — Тӱҥӱр („Ӱч-Сӱмер“ ар-бӱткендик парк)», (идентификационный темдеги 84К-134, узуны 185,1) деп јолдо турат, 26 км кире ӧдӧлӧ, оҥ јаны јаар бурып ийзе, «Јӱс Тыт деп јуртка туура јол» болор, (идентификационный темдеги 84К-92, узуны 0,728).

Јурт 1860 јылда тӧзӧлгӧн. Иван Бухтуев деп кижи мында адарулар тудуп заимка эткен, табынча бу јурт боло берген. 1929 јылда «Ленинский комсомол» деп јуртартель бололо, оноҥ 1930 јылда скотовод деп артель бололо, Кызыл-Јардыҥ јуртсоведине кирген, онойып туруп, Тӧгӧриктиҥ, оноҥ Абайдыҥ, эмди Амырдыҥ јурт јеезезине кирет.

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 342 кижи болгон, олордыҥ 67 % орустар, 31 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, оок мал ла соок тумчукту мал азыраары. Агаш белетеери. Адару тудары. Туризм.

Тӱӱкилик

• Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи, (1922 ј., Јаҥы переулок, 13).

Археологиялык

Ар-бӱткендик

• Ӱч-Сӱмер туу (1505);
• Ыйыктуныҥ аржаны (1509);
• Боочы Громотуха(..).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.