Ада-Тӧрӧл Учун Улу Јуу

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу
Тӧс чагылыш: Вторая мировая война
Левый столбик (сверху вниз): немецкая танковая колонна во время наступления на Мурманскую железную дорогу, июль 1941 года; бои в Сталинграде, февраль 1943 года; установка советского знамени на крыше рейхстага, май 1945 года. Правый столбик (сверху вниз): расчёт зенитной пулемётной установки М4 на крыше гостиницы «Москва», август 1941 года; танки Т-34 во взаимодействии с пехотой контратакуют противника в ходе Курской битвы, июль 1943 года; генерал-фельдмаршал Вильгельм Кейтель подписывает акт о капитуляции Германии в Карлсхорсте, 8 мая 1945 года.
Ӧйи	кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни 1941 — кӱӱк айдыҥ 9 кӱни 1945
Болгон јери	Восточная и Центральная Европа, акватория Северного Ледовитого океана
Шылтагы	Агрессия Германии, идея превосходства «арийской расы» и поиск для неё Lebensraum (жизненного пространства) на востоке.
Турултазы	Победа СССР, безоговорочная капитуляция Германии
Солунталар	• Ликвидация нацистской Германии  • Оккупация и разделение Германии на западную и восточную часть  • Приход к власти просоветских правительств в ряде государств Восточной и Центральной Европы  • Основание Организации Объединённых Наций  •Формирование двух сверхдержав
Ӧштӱлер
СССР Тува Югославия (с 14 декабря 1943) Албания (с 20 октября 1944) Польша Чехословакия Сражающаяся Франция (с 25 ноября 1942) Болгария (c 28 октября 1944) Государства, перешедшие на сторону СССР Венгрия (со 2 декабря 1944) (с 19 сентября 1944) Ӱлекер:Флаг Румыния (с 23 августа 1944) Материальная поддержка: США Великобритания Канада Монголия Ӱлекер:Collapsible list Германия Италия (до февраля 1943) Ӱлекер:Collapsible list Финляндия (до 19 сентября 1944) Румыния (до 23 августа 1944) Ӱлекер:Флаг Хорватия (до 6 мая 1945) Ӱлекер:Флаг Словакия (до 4 апреля 1945) Ӱлекер:Collapsible list
Командующие
Иосиф Сталин Георгий Жуков Борис Шапошников Александр Василевский Константин Рокоссовский Иван Конев Алексей Антонов Иван Баграмян Семён Будённый Николай Ватутин Климент Ворошилов Леонид Говоров Андрей Ерёменко Василий Чуйков Дмитрий Павлов Михаил Кирпонос Родион Малиновский Кирилл Мерецков Иван Петров Михаил Ефремов Маркиан Попов Семён Тимошенко Иван Тюленев Фёдор Толбухин Иван Черняховский Салчак Тока Иосип Броз Тито Пеко Дапчевич Энвер Ходжа Михал Жимерский Францишек Юзвяк Людвик Свобода Отакар Ярош Пьер Пуйяд Луи Дельфино Дамян Велчев Владимир Стойчев Бела Миклош Карл Маннергейм Аксель Айро Эрик Хейнрихс Ялмар Сииласвуо Михай I Константин Василиу-Рэшкану Эммануил Ионеску Николае Камбря Леопольд Окулицкий Стефан Ровецкий Ӱлекер:Флаг Дмитрий Клячкивский Ӱлекер:Флаг Василий Кук Драголюб Михайлович Адольф Гитлер Вальтер фон Браухич Фёдор фон Бок Эрнст Буш Максимилиан фон Вейхс Гейнц Гудериан Герман Геринг Роберт фон Грейм Эвальд фон Клейст Гюнтер фон Клюге Георг фон Кюхлер Вильгельм фон Лееб Вильгельм Лист Эрих фон Манштейн Вальтер Модель Фридрих Паулюс Вальтер фон Рейхенау Герд фон Рундштедт Фердинанд Шёрнер Лотар Рендулич Эрхард Раус Агустин Муньос Грандес Эмилио Эстебан-Инфантес Леон Дегрель Бенито Муссолини Ӱлекер:Флаг Джованни Мессе Ӱлекер:Флаг Итало Гарибольди Миклош Хорти Ференц Салаши Густав Яни Ференц Сомбатеи Ӱлекер:Флаг Ристо Рюти Ӱлекер:Флаг Карл Маннергейм Ӱлекер:Флаг Карл Эш Ӱлекер:Флаг Эрик Хейнрихс Ион Антонеску Ӱлекер:Флаг Петре Думитреску Ӱлекер:Флаг Константин Константинеску Анте Павелич Ӱлекер:Флаг Виктор Павичич Ӱлекер:Флаг Марко Месич Йозеф Тисо Ӱлекер:Флаг Фердинанд Чатлош
Ийде
Всего мобилизовано в РККА 1941—1945: 34 476 700 человек Всего мобилизовано на ВФ 1941—1945: около 19 000 000 человек
Чыгым
26 600 000, в т. ч. 8 668 400 военных Безвозвратные потери — 11 444 100 человек 11 900 000, в т. ч. 5 076 700 военных Безвозвратные потери — 8 649 200 человек (не считая 1,6 млн, взятых в плен после 9 мая 1945 года. Неизвестны потери Фольксштурма, полиции, коллаборационистов и т. п.)
Текши чыгым
34 361 700 человек
Медиафайлдар Викискладта

Ӱлекер:Театры военных действий Второй мировой войны Ӱлекер:Великая Отечественная война

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу орустап Великая Отечественная война (1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни — 1945 јылдыҥ кӱӱк айдыҥ 9 кӱни 1945) — Советский Социалистический Республикалардыҥ Биригӱзи (СССР) Нацист Германия ла оныҥ јуулажарга кожо бириккен ороондорына удура јуу (Королевство Венгрия (1920—1944), Королевство Италия (1861—1946), Королевство Румыния, Первая Словацкая республика, Јайым тергее Финляндия) Экинчи телекейлик јууда, јӱӱчыл тӱӱкиде эҥ ле јаан сухопутный табару. Јуу Германияныҥ черӱлери Совет јерге табару эткенинеҥ башталган, је бу јуу Совет черӱ Европаны фашизмынаҥ јайымдаганыла токтогон. Кемиле бу јуу телекейлик тӱӱкиде эҥ јаан ла кӧп кан тӧгӱлген јуу болуп јат. Кӱнчыгыш фронт Экинчи Телекейлик јууныҥ јаан учурлу јаны болуп, Ишмекчи-крестьян Кызыл черӱниҥ јеҥӱзиле, Германияныҥ капитуляциязы керегинде Актла токтогон. Кӱнбадыш ороондордо «Кӱнчыгыш фронт» деп адалат, Германияда онойдо ок «Германо-Советский јуу».

Нацист Германияныҥ јуучыл-политикалык башкарузы «Тӱрген јууныҥ» (орустап молниеносная война, английлап «блицкриг») стратегиязына иженген , Совет Союзка удура агрессиялу план тургускан, оныҥ кодовый ады «План «Барбаросса» Директива № 21» болгон. СССР-га удура јуу Совет тергеени јоголтор деп амадулу болгон, тергеениҥ байлыгын алып, «германизировать» эдип, јерлерин Уралга јетире алып согор дешкен. Совет Союзтыҥ эл-јондорына Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тӧрӧли учун, оныҥ јайымы учун, амыр-энчӱзи учун јуу болгон. СССР-дыҥ мак кожоҥы — «Священная война».

Совет Союз јуу ӧйинде антигитлеровский коалицияла кожо Германияныҥ черӱзи ле оныҥ европей союзниктерине тыҥ согулта, эҥ јаан чыгым эдип, Европада ӧштӱлерди јоголторында јаан учурлу болгон. Ӱч јылдыҥ туркунына (1941—1944) СССР-га удура Германияныҥ бастыра кӱчиниҥ 90 %-ке јуук черӱлери ууланган болгон. 1944 јылда антигитлеровский коалицияныҥ союзный черӱлери Нормандиядаҥ баштап Кызыл Черӱге келип кожуларда, Кӱнчыгыш фронтто германский черӱниҥ ⅔ бӧлӱги јуулажып арткан болгон. 1945—1946 јылдарда ӧткӧн Јаргы Нюрнбергский трибунал Германия баштаган агрессияныҥ кижиликке эткен јаан каршузын, военный преступлениелерин темдектеп, нацист преступниктерди јаргылаган.

Ада-Тӧрӧл учун јуу («отечественная война») деп Германияга удура јууны баштапкы катап 1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22 кӱнинде нарком иностранных дел Молотов Вячеслав Михайлович радио ажыра СССР-дыҥ калыктарына баштанып айткан:

В своё время на поход Наполеона I в Россию наш народ ответил отечественной войной и Наполеон потерпел поражение, пришёл к своему краху. То же будет и с зазнавшимся Гитлером, объявившим новый поход против нашей страны. Красная Армия и весь наш народ вновь поведут победоносную отечественную войну за Родину, за честь, за свободу.

СССР ла Германия ортодо јуу керегинде Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу (орустап «великая отечественная война») деген сӧсколбу баштап ла 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 23 ле 24 кӱндеринде чыккан «Правда» газеттиҥ статьяларында бичилген болгон.

1941 јылда јаан изӱ айдыҥ 3 кӱнинде Сталинниҥ радиоло калыкка баштанган сӧзинде «улу» (орустап «великая») ла «ада-тӧрӧл» (орустап «отечественная») деген эпитеттер јаба айдылбаган . Баштап тарый бу сӧсколбу термин учурлу болбой, газеттиҥ клишези болгон (ӧскӧ ондый клише-сӧсколбулар орустап «священная народная война», «священная отечественная народная война», «победоносная отечественная война». Орус тӱӱкичи Олег Будницкий Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу (орустап «Великая Отечественная война») деп термин Отечественная война 1812 года деп јууныҥ адына тӱҥейлелип адалган. СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Президиумыныҥ Јасагыла (20.05.1942) «Орден Отечественной войны» јӧптӧлгӧн тушта, 1942 јылда кӱӱк айдыҥ 20 кӱнинде бу термин: Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу кожо јӧптӧлгӧн.

1914—1915 јылдарда «Великая Отечественная война» деп термин окылу эмес бичимелдерде айдылып туратан Первая мировая война.

Англий тилдӱ ороондордо Ӱлекер:Lang-en2 деп термин (Экинчи телекейлик јууныҥ Кӱнчыгыш фронты), немец историографияда — Ӱлекер:Lang-de2 (Немецко-советский јуу), Ӱлекер:Lang-de2 («Орус поход»), Ӱлекер:Lang-de2 («Кӱнчыгыш поход»)деп бичилет.

Германия ла Совет Союз Баштапкы телекейлик јууныҥ турултазыла јӧп эмес болгон (1914—1918). Российский Социалистический Федеративный Советский Республика (1917—1922), эмезе Советский Россия Кӱнчыгыш Европада Брест-Литовский јӧптӧжӱ аайынча (1918 јылдыҥ тулаан айы) кӧп јерин ычкынган, ол тушта Петроградта большевиктер Германияныҥ некелтезиле јӧпсинип, Польшаны, Литваны, Эстонияны, Латвияны, Финляндия ла ӧскӧ дӧ райондорды Центральный державаларга берип ийген. Кийнинде, качан Германия Антантаныҥ союзниктерине капитулировать эдерде (1918 јылдыҥ кӱчӱрген айы), Парижский мирный конференцияда Версальский договор аайынча (1919 јылда Версальда) бу территориялар јайымдалган, Совет Россияда бу ӧйдӧ граждан јуу болгон, союзниктер оныҥ Башкарузын јӧптӧбӧй турган болгон.

1936 јылда Испанияда јаҥ аҥтарылган, оноҥ улам Испанияда граждан јуу башталган. Удабай бу тартыжуда Совет Союз ла ӧскӧ ороондордыҥ сол доброволецтери испан коммунисттердиҥ јанында болгон, бу ла ӧйдӧ гитлеровский Германия, фашист Италия ла Португал республика испан националисттердиҥ јанын алган, олорды генерал Франсиско Франко баштаган. Бу тартыжу вермахттыҥ полигоны боло берген, Кызыл Черӱ мында техниказын, тактиказын база ченеп, экспериментировать эткен, кийнинде бу ченемел Германияла јууда керектӱ болгон.

1938—1939 јылдарда Мюнхенский сговор, эмезе раздел болгон — чынынча, Германия ла Венгрия Чехословакияныҥ јерин ӱлешкен, Тешинский область дезе Польшага кӧчӧ берген. Бу ла ӧйдӧ Польша Совет Россия черӱзин Польша ажыра Чехословакияга болужарга ийзе, СССР-ды јуулап кирерге белен болгон. Бу эпизод Экинчи телекейлик јуунаҥ башка кӧрӱлет.

1939 јылда куран айдыҥ 23 кӱнинде Германия ла СССР бой-бойына табарбас јӧптӧжӱ тургускан (орустап Договор о ненападении между Германией и Советским Союзом, эмезе пакт о ненападении). Бу Јӧптӧжӱге коштой Германия ла СССР-дыҥ ортозында јажытту база бир протокол бар болгон. Ол аайынча Кӱнчыгыш Европаны Германия ла СССР ӱлежер учурлу болгон. 1939 јылда сыгын айдыҥ 1 кӱнинде Германия Польшага табарган, оноҥ улам Англия ла Франция Германияга јуулажар деп табару эткен. Бу айалга Экинчи телекейлик јууныҥ башталганы болот. 1939 јылдыҥ сыгын айыныҥ 17 кӱнинде СССР Польшаныҥ кӱнчыгыш јерлерин бойына алган, (кӱнбадыш Белоруссия ла кӱнбадыш Украинаны), јажытту протокол аайынча. Польский государство јоголгон, јерлерин Германия ла СССР ӱлешкен. Вильнюс каланы Литвага берген, тӱндӱк гран-кыйуда Германия ла СССР база болгон. 1939—1940 јылдардыҥ кыжында СССР Советско-Финляндияга табарган, база ла јажытту протокол аайынча, оныҥ учун СССР-ды Лига нацийдеҥ чыгарган (Германия дезе, оноҥ 1933 јылда чыгып калган).

1940 јылдыҥ туркунына СССР байа ла јажытту протокол аайынча Прибалтиканы Эстония, Латвия, Литваны јерлерине кожуп алган, (Клайпеда 1939 јылдыҥ учында Германияныҥ боло берген), Бессарабия Королевство Румыниянаҥ 1940 јылдыҥ кичӱ изӱ айында) база, байа ла јажытту протокол аайынча.

Гитлер Германияныҥ СССР-га табарар планын 1940 јылдыҥ јаан изӱ айынаҥ белетеп баштаган. Бу ӧйгӧ Германия Кӱнбадыш Европада Данияны, Норвегияны, Бельгияны, Нидерландыны, Люксембургты колго алып, Францияга табару эткен. Германия Европада стратегиялык айалганы кезем солып ийген, Францияны јуунаҥ чыгарар, (Операция «Динамо»), континенттеҥ британ черӱни сӱрер амаду болгон. 1940-чи јылдыҥ туркунына Англияла јууда Германия десант операцияны Британ ортолыкка ӧткӱрерге, кейде јууда артыктап болбогон. 1941 јылдыҥ јазында Германия Югославия ла Грецияны јуулап алган.

1940 јылда јаан изӱ айдыҥ 31 кӱнинде Гитлер (Францияны јеҥген кийнинеҥ, Компьенское перемирие (1940) СССР-ла јуулажар текши план керегинде шӱӱлтезин военный командованиезиле ӧткӱрген јуунда айткан. Генерал-полковник Ф. Гальдер бу планды јазаарыныҥ бажында турган (орустап Главное командование сухопутных войск вермахта). Сухопутный черӱниҥ генштабыла коштой «кӱнчыгыш походты» пландаарында штаб оперативного руководства, бажында генерал А.Йодль турган, ого Гитлердиҥ јакылтазы кӧндӱре келетен.

Директива № 21 «Вариант Барбаросса»

1940 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 18 кӱнинде Гитлер вермахттыҥ № 21 темдектӱ директивазына кол салган, ады «Вариант Барбаросса», бу СССР-га удура јууда башкарынар тӧс документ болгон. Германияныҥ черӱлериниҥ алдына Совет Россияны кыска ӧйгӧ јок эдип јуулаар орустап «разгромить в ходе одной кратковременной кампании» деп јакару турган. Бу јакылтаны бӱдӱрерге, Европада турган черӱнеҥ ӧскӧзин, бастыра сухопутный черӱлерди кийдирер, онойдо ок ВВС-тыҥ 2/3 бӧлӱгин ле ВМС-тыҥ јаан эмес бӧлӱгин кийдирер. Јарман черӱ тӱрген операциялар ӧткӱрип, танктарлу шаанчак чылып (клин) союзтыҥ јерине тереҥ кирип, СССР-дыҥ кӱнбадыш јанында черӱлерин оодо согуп, совет черӱни ороонныҥ ортозындӧӧн тескерлетпей токтодор учурлу болгон. Оноҥ ары ӧштӱни тӱрген некежип, немец черӱ совет авиация Третий рейхти бомбалап болбойтон чертӱге (линия) једер учурлу болгон. Кампанияныҥ эҥ учында Архангельск — Волга — Астрахань деп чертӱге једеле, керек болзо, немец ВВС-ка эптӱ јер јазаар, «Уралда совет промышленный тӧс јерлерди башкарар».

1941 јылдыҥ чаган айыныҥ 31 кӱнинде сухопутный черӱниҥ јааны генерал-фельдмаршал В. фон Браухич директивага ОКХ № 050/41 кол салган, СССР-га удура јууда вермахт стратегиялык принциптерин чокымдап, черӱниҥ бастыра группаларыныҥ тӧс задачаларын јартап, тӧс амадуга једерин јартаган: Днепр ла Двинадаҥ кӱнбадыштай јерде Кызыл Черӱни јоголторы.

Кенейте табарар «Барбарос» деп операцияны белетегени

СССР-га удура јууга белетенерде бажынаҥ ала јарман вермахттыҥ военно-политический башкарузы дезинформация, стратегический ле оперативный маскировка эдип иштенген, СССР-дыҥ башкарузын Германия Советский Союзка табаратан ӧйи керегинде тӧгиндеерге ууламјылаган. Дезинформацияла иштерди Гитлер бойы башкарган .

Политическа јанынаҥ дезинформационный мероприятиелерди Гитлер советско-германский пакт о ненападении тургузала, совет башкаруны Германияга СССР-дыҥ јерлери керек јок, советско-германский башкарулардыҥ международный проблемалар керегинде контакттар тургузары, совет башкару бу тӧгӱнге бӱтсин деп иш ӧткӱрилген. Европада антифашист государстволордыҥ блогы бирикпезин деп јаан иш ӧткӱрген.

Гитлер онойдо сӱмелӱ политика ӧткӱрип, черӱлерин араайынаҥ кӱнчыгыш кыйуларга јууктаткан, јуу-јепселди кӧптӧдӧ чыгарып, онойдо ок Великобританияга кирерге турганын јартап, ӱстине мобилизация ӧткӱрген. Мындый белетениш вермахтка кенейте табарып, јууныҥ бажында стратегиялык јеҥӱлер алар арга берген.

Германияла кожо јуулашкан ийделер

 

Вермахт ла СС-тыҥ черӱлерине ӧскӧ ороондордоҥ, ӧскӧ укту улустаҥ 1,8 млн кижи кирген. Олордоҥ јуу ӧйинде 59 дивизия, 23 бригада, бир канча алдынаҥ полктор, легиондор ло батальондор бӱткен. Кӧп сабазыјаҥыс јердиҥ, јаҥыс калыктыҥ улузы болуп бириккен: «28-я добровольческая гренадерская дивизия СС «Валлония» (1-чи валлонская)», «Дивизия СС «Галичина», «Богемия ла Моравия», «5-чи танковая дивизия СС «Викинг»», «Добровольческий корпус СС «Данмарк» (1-чи датский)», «Гембез», «27-чи добровольческая гренадерская дивизия СС «Лангемарк» (1-чи фламандская)», «11-чи добровольческая танково-гренадерская дивизия СС «Нордланд», «23-чи добровольческая моторизованная дивизия СС «Недерланд» (1-я голландская)», «33-чи гренадерская дивизия СС «Шарлемань» (1-чи французская)» ла о.ӧ.

Совет Союзка удура јууда Германияныҥ союзниктери — Италия, Венгрия, Румыния, Финляндия, Словакия, Хорватия турушкан.

Италия 1941 јылдыҥ јайында СССР-га удура черӱлерин ийген (1941—1943) экспедиционный корпус, 1942 јылда јаан изӱ айда общевойсковой черӱ боло берген, тоозы 200 тыс.кижи. Италияга СССР-дыҥ јери керек јок болгон. Је ол Средиземноморский театрда башкарарга сананган (лозунг: «Корсика-Ницца-Савоя ла Мальта-Кипр — Италияныҥ»), онойдо ок јерлерин Балканда Югославияныҥ ҥериле јаанадар деген (район Триест—Фиум).

Румыния 200 000 кижилӱ черӱзин аткарган: охранный частьтар, авиаэскадрильялар, Черноморский флот ло Дунайский военный флотилия. Румыния јуук аайынча Бессарабия ла Тӱндӱк Буковинны аларга сананган, ол јерлерди СССР 1940 јылда албанла блаап алган болгон, ыраада перспективада — Черноморский јака Дунайдаҥ ала Днепрга јетире, Крым јарымортолык кожо. Је тӱҥей ле нацист Германия јеҥген болзо, Румынияга бербес эди.

Венгрия ӱч полевой черӱ ле экспедиционный корпусту, тоозы 500 муҥнаҥ артык кижи. Венгрияныҥ амадузы Закарпатье, Тӱндӱк Трансильвания ла кезик югослав јерлер.

Финляндия 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 25 кӱнинде СССР-га удура эки черӱ аткарган, охранный частьтар, ВВС ла ВМФ, черӱлердиҥ текши тоозы 450 муҥ кижи болгон. Амадузы СССР 1940 јылда блаап алган јерлерди ойто кайра јандырары болгон. Фин историографияда бу јууны «Война-продолжение» деп терминле темдектейдилер (фин. Jatkosota), Финляндияга СССР ойто ло катап табарган болуп јат.

СССР-га удура Словакияныҥ черӱлери јуулашкан, 2,5 дивизия (эки пехотный дивизия, бир гаубичный полк, бир полк противотанковый артиллерия, бир зенитно-артиллерийский полк, бир авиаполк ло бир танковый батальон — бастыра јаба 42,5 муҥ военнослужащий, 246 орудие ле миномёт, 35 танк ла 160 самолёт).

Франкист Испания 1941 јылда СССР-га удура пехотный дивизия (ады «голубая дивизия») ла «Сальвадор» деп авиаэскадрилья ийген.

Болгария СССР-га удура болбогон, болгарский военнослужащийлер Греция ла Югославига удура, олордыҥ партизандарыла јуулажарда, немец дивизиялар кӱнчыгыш фронт јаар ууланган. Болгария оныҥ ӱстине немец военный командованиеге бастыра аэродромдорын ла Варна и Бургас деп портторын берген (немцтер Кӱнчыгыш фронтко керектӱ тузаланган).

Хорватия 1941 јылда Германияга болуш эдип, Хорватские формирования нацистской Германии, ӱч легион аткарган, хорват—доброволецтер пехотный, кейде ле талайда черӱлер кожулган. Вермахттыҥ СС черӱзинине хорватардыҥ база эки дивизиязы ла боснийский мусульмандар кожулып, Кызыл Черӱге удура Югославия ла Венгрияны јайымдаар тушта јуулашкан.

Генерал Андрей Власов башкарган орус јайымдаар черӱ (РОА) база нацист Германия учун јуулашкан, вермахтка кирбеген де болзо.

Абвердиҥ спецбатальондорында украинский националисттер — «Нахтигаль» ла «Роланд» деген батальондор јуулашкан. «Нахтигаль» Львовты алала, Винница учун тартышкан. Батальон «Роланд» немецких черӱге болужарга Румыния јаар аткарылган, оныҥ кийнинде Молдавияга, је ондо јуулашпаган. Кӱскиде, качан украин батальондор расформировать эдилерде, бастыра личный состав бир подразделение — полицияныҥ 201-чи батальоны боло бергенӰлекер:Уточнить страницу.

Нацист Германияга онойдо ок Тӱндӱк Кавказтыҥ ла Закавказьениҥ национал формированиелери Батальон особого назначения «Бергманн», вермахттыҥ Грузинский легионы, Азербайджанский легион, Северокавказский отряд СС ла о.ӧ.

Гитлеровской Германияныҥ черӱзинде генерала Гельмут фон Паннвица башкарган 15-чи казачий кавалерийский корпус СС ла ӧскӧ дӧ казачий частьтар јуулашкан. Казачествоны Германия учун јуулашсын деп «теория» тапкандар, бу теория аайынча казактар остготтордоҥ таркаган.

Германия учун генерал Борис Штейфонго баштаткан орус корпус, ак каанныҥ черӱзиниҥ генерал-лейтенанты башкарган корпус ла СССР-дыҥ граждандарынаҥ ла белоэмигранттардаҥ турган база бир канча бӧлӱк частьтар јуулашкан.

1925 јылдаҥ ала бешјылдыктарда (орустап пятилетки) СССР-да тӱрген, экпиндӱ индустриализация болгон, СССР промышленный производстволо телекейде США-ныҥ кийнинеҥ экинчи јерге чыккан, оборонный јеткилдеш-чыгым госбюджеттиҥ 32,5 % болгон. Ороонныҥ кӱнчыгыш јанында 20 % промышленный продукция эдилген. СССР экономиказын военный рельске јӱк ле 1942 јылда, кӱнбадыштаҥ 2600 эвакуированный предприятиелерди иштедип кӧндӱктирген. Германия дезе экономиказын военный рельске јаҥыс 1943 јылда кӧчӱрген.

1927—1937 јылдарда озогы кӱнбадыш тергеелик кыйуларда 13 коруланар јерлер болгон (орустап укреплённых районов), 1938—1939 јылдарда оныҥ ӱстине база 8 укрепрайон тудуп баштаган. 1940—1941 јылдарда јаҥы тергеелик кыйуда база 20 укрепрайон тудулган. 1941 јылда кӱӱк айдыҥ 21 кӱнинде башкаруныҥ јӧби аайынча укрепрайондорда эки бӧлип тудар, је онойдо ло 1941 јылда нацист Германия табарарда бу шибееленетен јерлер јуулажарга белен эмес болгон.

1939 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1 кӱнинде СССР-да 99 дивизия, 1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22 кӱнинде — 303 дивизия болгон. РККА-ныҥ тоозы бу ӧйгӧ 3 катапка кӧптӧгӧн (5,3 млн кижи), је текши мобилизацияныҥ кийнинеҥ 8,9 млн кижи болор учурлу болгон Вермахт к июню 1941 года был полностью мобилизован (7,3 млн чел.).

1940 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 26 кӱнинде указ чыккан

«Бир кӱнде 8 час иштеер, бир неделеде 7 кӱн иштеер, ишмекчи сурак јоктоҥ иштеҥ барарга јарабас, оройтыганла ишке чыкпаган учун уголовный бурулаш болор. Бу ла ӧйдӧ ишмекчи кижини бир предприятиенеҥ экинчизине албанла кӧчӱрерге јараар эткен јӧп 1940 јылда ӱлӱрген айдыҥ 19 кӱнинде чыккан («О порядке обязательного перевода инженеров, техников, мастеров, служащих и квалифицированных рабочих с одних предприятий и учреждений в другие»). 1940 јылда ӱлӱрген айдыҥ 3 кӱнинде јӧп чыккан «О Государственные трудовые резервы СССР», бу јӧп аайынча специал ӱредӱлӱ заведениелердеҥ 14 јашту балдарды мобилизовать эдер, ӱредӱ ӧйинде иштеп, производстволык норма бӱдӱрер учурлу болгон

.

1940 јылда сыгын айдыҥ 18 кӱнинде совет башкаруга доклад эдилген «Об основах стратегического развёртывания Вооружённых Сил Советского Союза на Западе и Востоке на 1940—1941 гг.». Генеральный штаб докладты шӱӱжеле, нацист Германия јаан кӱчин Сан сууныҥ јанына чогуп јатканын кӧрӱп, бойыныҥ тӧс черӱлерин Бресттеҥ тӱштӱктей тургузар деп шӱӱген, јуу башталза, Германияны Балканда ороондордоҥ туура эдип кезерге, онойып немецтерди экономика болуш јок эдерге. Мында Тӱштӱк-Кӱнбадыш фронтто СССР-дыҥ 4-чи армиязы Кӱнчыгыш Пруссияны ал согор учурлу болгон.

1940 јылда «Соображения об основах стратегического развёртывания Вооружённых Сил Советского Союза на Западе и Востоке на 1940—1941 јј.»деп бичик тургузылган, ол 5 катап кубулган (1940 јылдыҥ кичӱ изӱ, тулаан, кӱӱк айларында, 1941 јылдыҥ тулаан ла кӱӱк айларында). 1941 јылда кӱӱк айдыҥ 15 кӱнинде Генеральный штабтыҥ башкараачылары Германия черӱзин текши мобилизация этпеген деп темдектеген, тылдары ачык. Черӱлерин јууп јатканча, СССР табаруны озо эдер деп шӱӱлтелер болгон. Озо Краковко, Катовицеге табарар, оноҥ Варшавага, Дембшинге једер, операцияныҥ 30-чы кӱнинде Лодзь, Оппельнди алар.

Советский Союз

1941 јылда кичӱ изӱ айыныҥ 22 кӱнинде  СССР-дыҥ приграничный округтарында ла флотторында 15 армия, 172 дивизияныҥ (ло тоодо 40 танковый, талортолой јеткилделген) ичинде: 3 289 850 солдат ла офицер, 59 787 орудие ле миномёт, 10 743 самолёт (јаҥы самолёттор јӱк ле 20 %), 12 782 танк (олордыҥ 1475 танкы Т-34 ла КВ). Ӱч флоттыҥ личный составында 220 муҥ кижи, 182 корабль — 3 линкор, 7 крейсер, 45 лидер ле эсминец 127 суу алдыныҥ керептери. Јерде ле талайда тергеелик гран-кыйуда 8 пограничный округ турган (олордыҥ бежӱзи кӱнбадышта). Внутренний войскала кожо 100 муҥ кижи болгон.

Беш приграничный округ корулаар учурлу болгон: Ленинградский военный округ, Прибалтийский военный округ, Белорусский, Западный окылу округ, Киевский военный округ ла Одесский военный округ. Талайдаҥ олорго ӱч флот јӧмӧӧр учурлу болгон: Северный флот СССР, Балтийский флот СССР, Черноморский флот.

Прибалтийский военный округка (башкараачызы генерал Кузнецов Фёдор Исидорович) 8-чи ле 11-чи армия (СССР), 27-чи армия (СССР) Псковтоҥ кӱнбадыштай кирген. Бу черӱлер Балтий талайдаҥ ала Литваныҥ тӱштӱк кыйузына јетире 300 км-ге чӧйилген.

Ӧскӧ ороондор

Совет черӱ ӧскӧ ороондорды јайымдаганы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга база кирип јат. Бу ороондорго фашист блоктыҥ ороондоры ла олорго олјолоткон ороондор кирет — Германия (Третий рейх), оккупацияда Польшаныҥ генерал-губернаторствозы (Третий рейх), Финляндия, Норвегия (Режим Квислинга), Румыния, Болгария, Сербия, Богемия ла Моравия, Венгрия, а также входившей в состав онойдо ок Германияга кирип турган Австрия (Альпийский ле дунайский рейхсг), нацист Германия тӧзӧгӧн Хорватия ла Словакия.

Историография билим Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйин ӱч јаан бӧлӱк эдип кӧргӱзет: Ӱлекер:Начало цитатыБаштапкы периоды (1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни — 1942 јылдыҥ кӱчӱрген айы). Германия СССР-га табарган. Јуу башталган период. Блицкригтиҥ бызылганы. Москва учун јуу-согуш. 1942 јылдыҥ јайында јууда јастыралар ла јеҥдиртиштер.

Экинчи периоды (1942 јылдыҥ кӱчӱрген айы — 1943 јылдыҥ јаҥар айы). Јууныҥ кезем кубултазы. Сталинградский ле Курский јуу-согуштарда , Днепр учун согушта јеҥӱлер.

Ӱчинчи периоды (1944 јылда чаган айы — 1945 јылда кӱӱк айдыҥ 9 кӱни). Изгнание врага за пределы территории СССР-дыҥ јеринеҥ ӧштӱлерди чыгара сӱрӱп, Европаныҥ оккупацияда ороондорын јайымдаганы. Фашист блоктыҥ јайрадылганы. Берлинский операция. Германияныҥ сӧс јогынаҥ багынганы (орустап Безоговорочная капитуляция).

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ уулалган учы — Советско-японский јуу. Ӱлекер:Конец цитаты

Јууныҥ баштапкы периоды
(1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни — 1942 јылда кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни)

 

Ӱлекер:Викитека-текст Ӱлекер:Listen

1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 18 кӱнинде СССР-дыҥ кезик приграничный военный округтары јуулажарга белен деп айалгага тургузылган.

Балтиканаҥ тӱндӱктей «Барбаросстыҥ» планын бӱдӱрери кичӱ изӱ айдыҥ 21 кӱнинде башталган, качан Финский порттордо турган немецкий минный заградительдер Финском заливте миналарлу эки јаан јалаҥ этен. Бу миналу јалаҥдар советский Балтийский флотты Финский заливтиҥ кӱнчыгыш келтейинде туйуктап ийген.

1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде 2:30 ла 3:00 сааттыҥ ортозында (бу ӧй кийнинде В. М. Молотовтыҥ эске алыныжынаҥ алынган)), эмезе 5:30 саатта деп В. М. Молотов радиоло 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде Германия табару эткен деп јарлаган), Германияныҥ СССР-да посолы В. Шуленбург В. М. Молотовко (Народный комиссар иностранных дел СССР) јолугып, јарлаган — совет башкару Германияда ла оккупированный ороондордо јеткерлӱ политика ӧткӱрген, черӱлерин јарман кыйуга чоккон (орустап «сосредоточило на германской границе все свои войска в полной боевой готовности»). Баштануныҥ учы: «Фюрер оныҥ учун јарман черӱлерге удурлашсын деп јакару берген». Дипломатиялык нотала кожо ол документтер берген. Ол ло кӱн СССР-га удура јууга кирип јат деп Италия ла Румыния; Словакия (кичӱ изӱ айдыҥ — 23 кӱнинде) јарлаган.

1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде 3:06 саатта СССР-дыҥ Черномор флодыныҥ јааны контр-адмирал Елисеев Иван Дмитриевич СССР-дыҥ теҥеризине кирген јарман самолётторды оодо атсын деп јакару берип, тӱӱкиге кирген: бу Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ бажында јарман черӱге удурлажар эҥ баштапкы јуучыл приказ болгон.

3:07 саатта Г. К. Жуков јуу-согуш башталган деп табышты алган.

1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде Германия СССР-га табарган. 4:00 саатта имперский министр иностранных дел Риббентроп Берлинде совет посолго, Деканозовко, јуу баштаган керегинде нотаны табыштырган, ого коштой ӱч приложение: «Доклад министра внутренних дел Германии, рейхсфюрера СС и шефа германской полиции Германскому правительству о диверсионной работе СССР, направленной против Германии и национал-социализма», «Доклад министерства иностранных дел Германии о пропаганде и политической агитации советского правительства», «Доклад Верховного командования германской армии Германскому правительству о сосредоточении советских войск против Германии». Таҥ алдында 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде артиллерийской ле авиация ӧткӱрген адыштардыҥ кийнинеҥ јарман черӱлер СССР-дыҥ кыйузын кечип, табару эткен.

Бу ла кӱн Румын ла јарман черӱ Прут сууны кечип, Дунай сууны кечерге ченешкен, је совет черӱ кечерге бербей, румын јердиҥ ӱлӱзин алып соккон. Је 1941 јылда јаан изӱ айда — сыгын айда румын черӱ јарман черӱниҥ болужыла бастыра Бессарабияны, Буковина ла Днестрдыҥ междуречьезин, Тӱштӱк Бугты ал соккон. (подробнее см.: Приграничные сражения в Молдавии, Румыния во Второй мировой войне).

Кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде 12 саат туште В. М. Молотов радиоло СССР-дыҥ граждандарына Германияныҥ табарузы керегинде, јууныҥ башталганы керегинде окылу јетирӱ эткен.

1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Президиумыныҥ чыгарган јӧби аайынча, Кызыл Черӱге 14 јуучыл округтаҥ (бастыра 17 округ) (1905—1918 јылдарда чыккан улус, 14 јыл) текши мобилизация јарлалган. Арткан 3 округта — Забайкальский, Среднеазиатский ле Дальневосточный округтарда мобилизация бир ай кийнинде јажытту ӱредӱ эдип јарлаган(орустап «большие учебные сборы») . [[Файл:RIAN archive +662733 Recruits leave for front during mobilization.jpg|thumb|200px|Совет пехотинецтер фронтко јууктайт, 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 23 кӱнинде, јууныҥ 2-чи кӱни. Кичӱ изӱ айдыҥ 23 кӱнинде Ставка Главного Командования тӧзӧлгӧн. Кичӱ изӱ айдыҥ 30 кӱнинде Государственный комитет обороны (СССР) тӧзӧлгӧн (ГКО). И. В. Сталин куран айдыҥ 8 кӱнинде Верховный Главнокомандующий Вооружёнными Силами СССР боло берген. Кичӱ изӱ айдаҥ ала јондык ополчение тӧзӧлип баштаган. 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 26 кӱнинде «Вставай, страна огромная!» «Священная война» деп кожоҥ баштапкы катап угулган; бу кожоҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ гимны боло берген.

ГКО куран айдыҥ 10 кӱнинде 1890—1904 јылда чыккандарды ла 1922—1923 јылда чыккан улусты мобилизация эдер керегинде јӧп чыгарган, Кировоград, Николаев, Днепропетров областьтыҥ улузы ла Брянск — Севск, Орлов областьтыҥ улузын бу мобилизацияла јуур деп јӧп болгон. Онойдо мындый мобилизация Крым АССР-га, Запорож областка, Орлов ло Курск областьтарга, Москва ла Москов областька таркаган. 1941 јылдыҥ учында бастыра јаба 14 млн-ноҥ артык улус мобилизацияга кирген.

Бу ӧйдӧ јарман черӱ стратегияда башартыктап, кейде јуу-согуштарда акалаган, совет кыйулардыҥ јанында Кызыл Черӱниҥ бӧлӱктерин оодо согуп, кӱнбадыш јанында Прибалтика ла Белорус јаар јӱткиген. Је тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде (Украина) ла тӱндӱк-кӱнбадыш јанында (Ленинград) тӱрген јуу-блицкриг келишпей калган.

1941 јылдыҥ јайы ла кӱзи

 

 

[[Файл:Announcement of the beginning of the Great Patriotic War in Baku 2.jpg|thumb|left|300px|Бакуда јуу башталган деп јарлаганы. 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни]] Ӱлекер:Seealso Јууныҥ бажында СССР-дыҥ кыйуларыныҥ јанында јуу-согуштар Литваныҥ, Латвияныҥ, Белоруссия ла Кӱнбадыш Украинаныҥ јанында 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22—29 кӱндеринде пограничный черӱлердиҥ согуштары ӧткӧн. Ол јуу-согуштар бир уунда 3 стратегический коруланар операциялардыҥ бӧлӱги боло берген (1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинеҥ ала јаан изӱ айдыҥ 9 кӱнине јетире).

3 неделениҥ туркунына немец черӱлер бастыра Прибалтиканы, Белоруссияны, Украинаныҥ кӧп јерин, Молдавияныҥ јерлерин алып соккон. На северо-западном и юго-западном направлениях противник вторгся на территорию СССР-дыҥ јерине тӱндӱк-кӱнбадыш ла тӱштӱк-кӱнбадыш јанынаҥ 500 км-ге ичкерлеген, кӱнбадыш јанында — 600 км јетире. Немец черӱлер бир конокко 15 — 30 км ичкерлеп турган. В приграничных сражениях и в последующих оборонительных операциях Бу согуштарда 28 советский дивизия (12 стрелковый, 10 танковый, 4 моторизованный, 2 кавалерийский), 72-неҥ артык дивизиялар улусла, техникала 50 %-теҥ кӧп коромјы чыккан. Совет черӱниҥ чыгымы (јаан изӱ айдыҥ 30 кӱнинде) 651 065 кижи болгон. Авиация 3468 самолёт јылыйткан, совет черӱ 9,5 муҥ орудие, 12 муҥ миномет, 6 муҥ танк (јууныҥ бажында кӱнбадыш округтарда болгон танктардыҥ тал ортозы). Кӧп танктар согушта оодылбаган болгон, тескерлеп бараткан совет черӱ топливо јок учун, сына берген учун танктарын бойы јоголткон Танктардыҥ коромјызы јаан болгон учун, Ленинградта ла Харьковто танктар эдер заводтордыҥ эвакуациязы учун (1941) совет черӱлерге танктар кезем једишпей турган болгон

Коруланар операциялар

 

.

1941 јылда јаан изӱ айдыҥ ортозынаҥ ала бир канча јаҥы фронтор табыларда, Ставка авиация, ПВО, флот ло флотилиялардаҥ группировкалар эдип, операциялар ӧткӱрип баштаган. Онойдо стратегический фронтты бир канча узакка јеткилдеер арга табылган. Стратегялык коруланар операциялар ол ло баштапкы тӧс ууламјыларла кӧндӱккен.

Ставка (ВГК) јууныҥ баштапкы бӧлӱгинде јуу-согуштарды коруланар эдип ӧткӱрген :

• Ленинградта операция (1941 јылда 10.07 — 30.09). Турушкан: Северный фронт, Ленинградский фронт, Балтийский флот.
• Смоленскте согуш (1941 10.07.— 10.09. ). Задействованы силы четырёх фронтов: Западный фронт, Центральный фронт, Брянский фронт, Резервный фронт.
  • Ельнинский операция (1941 30.08. — 06.09.)
• Киевте операция (07.07. — 26.09. 1941). Юго-Западный фронт.
• Донбасско-Ростовский операция (29.09.— 16.11. 1941)
  • 18-чи армияны (СССР) курчууга алганы (5—10.10. 1941)
• Москва учун согуш (операция «Тайфун») (30.09. — 05.12. 1941)
  • Тулада операция (24.10. — 05.12. 1941)

Тӱштӱк фронтто операциялар

• Молдавияныҥ кыйулу јерлеринде
• Одессада коруланар согуштар (05.08. — 16.10. 1941)
• Крымда операция (18.10. — 16.11. 1941). Ишуньды јылыйтала Приморский армия Севастополь јаар тескерлеген, 51-чи армия (СССР) Керчь јаар. Севастопольды корулаган операция (30.10. 1941 — 04.07. 1942)

Јай-кӱски кампанияныҥ 1941 јылда турултазы

 

 

Москва јаар јӱткишти јарман командование сооктор тӱшкелекте баштаган, совет черӱниҥ Киевский группировказын оодо соккон, је тӱндӱкте немецтер Ленинградка јууктап та болбогон. Оныҥ кийнинде 3-чи ле 2-чи, 4-чи танковый группа («Север») Москва јаар аткарылган. Гейнц Гудериан «Воспоминания солдата» деп эскеалыныштарында бичиген:

Бои за Киев, несомненно, означали собой крупный тактический успех. Однако вопрос о том, имел ли этот тактический успех также и крупное стратегическое значение, остаётся под сомнением. Теперь всё зависело от того, удастся ли немцам добиться решающих результатов ещё до наступления зимы, пожалуй, даже до наступления периода осенней распутицы. Правда, планируемое наступление с целью зажать Ленинград в более тесное кольцо было уже приостановлено… Однако главный удар должна была нанести усиленная группа армий «Центр» в направлении на Москву. Осталось ли для этого необходимое время?

Билимчилердиҥ айдыжыла, кышка јетире вермахт Москваны алып болбогоны јаан учурлу. «Страны „оси“ и Союзники» (Англия, 1994) деп бичигинде К. Рейнгардт:

«…Планы Гитлера и перспективы успешного завершения войны Германией рухнули, видимо, в октябре 1941 года и, безусловно, с началом русского контрнаступления в битве за Москву в декабре 1941 года».

Јаҥы Зеландияныҥ тӱӱкичизи Дэвид Стахел , вермахттыҥ кӧп генералдары (20.07. 1941) Смоленскте согуштыҥ кийнинеҥ Гитлерди Москвга Барбаросстыҥ планы аайынча табарбай, тӧс табаруны Украина ла Ленинград јаар этсин деп сананган. Ол тоодо Франц Гальдер штабтыҥ јааны ла ГА «Центрдиҥ башкараачылары». Гитлерди сӧскӧ кийдирерге Гейнц Гудерианды ийгендер, је Гитлер јӧпсинбеген.

1941 јылдыҥ јаҥар айдыҥ 1 кӱнинде јарман черӱ Литваны, Латвияны, Белоруссияны, Молдавияны, Эстонияны, РСФСР-дыҥ јаан јерин, Украинаны ал соккон, 850—1200 км-ге ичкерлей берген, 740 муҥ кижиниҥ 230 муҥы ӧлтирткен, мындый јылыйту јууныҥ башталганынаҥ ала вермахтка ӧйинеҥ ӧткӱре болгон учун «Барбаросстыҥ» планынаҥ чӧкӧп баштагандар. 1941 јылдыҥ учына јетире РККА-ныҥ кайра јандырылбас чыгымы 3 миллион 138 муҥ кижи болгон.

СССР-дыҥ чыгымы база јаан болгон военный техника, ол тоодо 8000 самолёт, люфтваффе база 1200 самолёт јылыйткан.

СССР јаан учурлу сырьевой ло промышленный тӧс јерлерин јылыйткан : Донбасс, Криворожский железорудный бассейн. Минск, Киев, Харьков, Смоленск, Одесса, Днепропетровск ӧштӱниҥ колына кирген. Ленинград блокадага кирген. Попали в руки врага или оказались отрезанными от центра важнейшие источники продовольствия на Украине и юге России. Оккупированный јерлерде канча миллион совет улус арткан. Муҥдар тоолу улусты Германияга јалчы эдип айдай берген, кӧбизи божогон.

1941—1942 јылдардыҥ кыжы

 

 

1941 јылда кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱнинде немецтер Москва учун согуш баштаган — јаҥар айда 1941 јылда Москвага экинчи катап табару баштаган. Је кӱчӱрген айдыҥ учында, јаҥар айдыҥ бажында Москвага табару јана чачтырган.

1941 јылда јаҥар айдыҥ 5 кӱнинде Москваныҥ алдынаҥ контрнаступление башталган. Совет черӱ ӧштӱни кӱнбадыш уулу 80—250 км-ге ыраада сӱрген, Московский ле Тульский областьтарды јайымдаган, Калининский ле Смоленский областьтарды база. Москваны јылыйтар кезедӱ јоголгон.

1942 јылда кӱчӱрген айдыҥ 10 кӱнинде совет черӱ Тихвинский стратегический операцияны баштаган. Јаҥар айдыҥ 30 кӱнинде совет черӱ ӧштӱниҥ 8 дивизиязына тыҥ табару эдип, јерлерин јайымдаган, Тихвин, Волхов кала јаар темирјолдор орныккан, немецтер Ленинградты ал сокпозы јарталган.

1941 јылда кӱчӱрген айдыҥ 17 кӱнинде немец черӱ Ростов-на-Дону калага табарган, је ол ло кӱнде совет черӱ контрнаступление баштаган. Совет черӱ оны јайымдаган. Немец черӱни 60-80 километрге кайра таштаган.

«Барбаросстыҥ» планы бызылганы

Немец черӱниҥ Ленинградтыҥ, Москваныҥ ла Ростов-на-Донуныҥ алдында «Барбаросстыҥ» планы аайынча стратегический амадузы, белетеген планы келишпей бызылган.

М. Ю. Мягков немец тӱӱкичи К. Рейнгардттыҥ айтканын ајаруга алат «под потерпела крах стратегия Гитлер телекейди јуулап аларга сананган, је Москваныҥ алдында оодо соктырган. Онойдо ок Рейнгардт темдектейт, 1941 јылдыҥ јаҥар айынаҥ — 1942 јылдыҥ чаган айында ОКВ-ныҥ штабында кӧп генералдар Германия јууда јеҥӱ албазын билип ийген (орустап «многие генералы уже пришли к выводу, что война проиграна»).

1942 јылдыҥ кыжы

1942 јылда ичкерлеер операциялар болгон: Ржевско-Вяземский стратегиялык ичкерлеер операция, Керченско-Феодосийский десантный операция ла о.ӧ. Совет черӱ бу ичкерлеште кӧп јылыйту эткен.

3-чи гвардейский стрелковый бригаданыҥ командири К. Д. Сухиашвили 1942 јылдыҥ кӱӱк айында бичиген: Јаан јылыйтулар учун бурулу улус кату-карузына турбайт. Практикада кӧрзӧ, армейский командирлер докладтайт: «Приказ бӱдӱрилип јат...» араайынаҥ, ӧштӱлер эҥ ле активный бӧлӱкке табарат, а олор јаҥы келген јазап јуулажып билбес улус болот, кӧп сабада (орустап новые, необстрелянные части…) Очковтирательство ло јастыра докладтар. Приказты бӱдӱрбеген учун адып салар, коркыдып јат, јастыра докладла мен ӧй чӧйип јадым. Ичкерлеер аргам јок деп айдарга јарабас, је «Приказ бӱдӱрилип јат, араайынаҥ јылып барадыс» деп тӧгӱндезе, кем де бурулап атпас. …Ондый ла ок очковтирательство черӱ формировать, комплектовать эдер системада болгон. Фронтко бир де белетелбеген, ӱретпеген частьтар аткарылатан. Ӧнӧтийин эткен мясорубка ошкош, мында бистиҥ улусты ла баалу техниканы јоголтор эткен. Нениҥ учун? Мениҥ санаамда, бу башкаруны тӧгӱндеп, втереть очки, Улу Сталинди тӧгӱндеери: «Бис молодцы, мынча да бригада јууганыс, мынча да дивизия ла о.ӧ.», је чынынча алза, керек мынайда ӧткӧн: Казалинскте јаҥы ла формировать эткен частьты эшелонго отургызып, Люблинде јепсел береле, тургуза ла аткарып јат. Јуулажатан јепселди јолой токтозо ло ӱренип јат. Пополнениеге келген 1000 кижи торт белетелбеген јепселди де билбес, јуулажып та билбес. Олорды передовойдо ӱредерге келижет.

1942 јылдыҥ чаган айыныҥ 18 кӱнинде Барвенково-Лозовская операция башталган. Эки неделеге тыҥ согуштар болгон, в результате которых совет черӱ немец оборонаны фронтто 100 км јерде ӱзе соккон, кӱнбадыш ла тӱштӱк кӱнбадыш јанында 90—100 км ыраагында Тӱндӱк Донец сууныҥ оҥ јарадында плацдармды колго алган.

1942 јыл. Јай ла кыш

 

СССР-да РККА-ныҥ Ӱстӱги Командованиезиле 1942 јылда кышкы ичкерлеште черӱниҥ алдына бӱдӱрилбес јакылта тургузылган: ӧштӱни бӱдӱнге оодо согуп, ороонныҥ јерлерин бастыра јайымдаар.

 

Тӧс военный керектер тӱштӱк-кӱнбадышта: Крымский фронт јеҥдирткен, совет черӱ (1942) курчууга кирген — Харьковто операцияда (12—25.05.), Воронежско-Ворошиловградский стратегический коруланар операция (28.06. — 24.07.), Сталинградский стратегический коруланар операция (17.07 — 18.11.), Северо-Кавказский стратегический коруланар операция (25.07 — 31.12). Немец черӱ 500—650 км-ге ичкерлегеп, Волгага једип, Јаан Кавказ сын- тайганыҥ кезик боочыларын алган. Бир канча јаан операциялар центральный ууламјыда болгон: Баштапкы Ржевско-Сычёвская операция (30.07. — 23.08), Сухиничиде, Козельскте (22 — 29.08.), бастыра 228 232 кижи корогон; онойдо ок тӱндӱк-кӱнбадыш уулу: Любанскте ичкерлеер операция (07.01. — 30.04.), курчуунаҥ 2-чи ударный армияны чыгарар операция (13.05 — 10.07); текши чыгым — 403 118 кижи.

Јарман черӱге база кезем айалга тура берген: олордыҥ јылыйтузы, совет черӱнийине кӧрӧ, тыҥ кӧп эмес болгон. Вермахттыҥ экономическо-производственный кӱчи астап, тӱрген орныгып болбой, кижи-ресурстары база астап, совет черӱге кӧрӧ турген орныгып болбогон. Кезик дивизиялар алты батальонный штатка (тогус батальондузынаҥ) кӧчкӧн; сталинград уулуда роталардыҥ личный составы 27 кижиге јеткен (штат аайынча 180 болор учурлу). Оныҥ ӱстине, Россияныҥ тӱштӱк јанында операцияларда немцтердиҥ тегин де ӧткӱре узун тӱштӱк фронты оноҥ ары узаган, айдарда немец частьтар једишпей барган. Значительные участки фронта заняли войска Германияныҥ союзниктери фронттыҥ кӧп јеринде турган — румынский 3-чи ле 4-чи армиялары, 8-чи итальян ла 2-чи венгер армия. Шак ла бу армиялар кӱс-кыш кампанияда вермахттыҥ уйан болушчы-черӱлери болгон (орустап оказались ахиллесовой пятой). СССР-га удура јууда 1,168 млн кижиле јылыйту болордо, Гитлер јарман союзниктерди јууган. СССР-да 1942 јылдыҥ јазында тӱштӱк фронтто немец союзниктердиҥ 52-неҥ ас эмес дивизиязы турган, ол тоодо 10 венгерский, 6 итальянский, 5 румынский.

 

1941—1942 јылдарда СССР, Великобритания ла США-ныҥ ортодо јӧптӧжӱнеҥ антигитлеровский коалицияныҥ ядрозы бӱткен.

Јууныҥ баштапкы бӧлӱгиниҥ турултазы

М. Ю. Мягков Потсдамда Военно-исторический исследовательский институттыҥ «Вторая мировая война» деп бичигинде Б. Вегнердиҥ бажалыгын темдектеген: Сталинградтыҥ алдында јуу-согушты «коренной перелом в войне»… деп чотогоны јастыра. Чикезинче айтса, Сталинград алдында немец черӱ јеҥдирткени ол учы деп айдар керек. Германияныҥ јеҥӱ алар аргалары астаганы, Смоленскте согушта 1941 јылда јаан изӱ айда јеҥдирткени, оноҥ улам Москвага табару токтой тӱшкени, јаҥар айда ондо јеҥдирткени, «экономический Сталинград» — совет промышленностьтыҥ кӧп јаны ороонныҥ кӱнчыгыш региондорына кӧчкӧни, онойдо ок 1942 јылда јаан изӱ айда Гитлер «Блау» операцияда турушкан черӱни бӧлӱгени. Сталинград алдында јарман черӱ оодо соктырганы «Коренной перелом» деп процесстиҥ учы болгон.

1942 јылдыҥ јайында (1 јылдаҥ ас ӧйгӧ) СССР-дыҥ экономиказы военный рельске тура берген (Германияда јӱк ле 1943 јылда турган).

 

Јуу башталгалы СССР-да эл-јонныҥ, производителный кӱчтердиҥ, учреждениелер ле материальный ресурстардыҥ текши эвакуациязы башталган. Ороонныҥ кӱнчыгыш региондоры јаар арбынду предприятиелер кӧчӱрилген (јаҥыс ла 1941 јылдыҥ јарымјылдыгына — 2600 јуук), 2,3 миллион тын мал-аш кӧчкӧн. 1942 јылдыҥ баштапкы јарымында 10 муҥ самолёт, 11 муҥ танк, 54 муҥ орудие. Экинчи јарымындајепселди эдери 1,5 катапка кӧптӧгӧн. 1942 јылда СССР-да бастыра чыгарган стрелковый јепсел ( револьвер ле пистолет јокко) — 5,91 миллион единица, орудие ле миномёт ( авиационный, морской ло танковый /САУ пушка јокко) — 287,0 муҥ эдим, танк ла САУ — 24,5 муҥ эдим, самолёт  — 25,4 муҥ, ол тоодо боевой — 21,7 муҥ. Ӱлекер:Webarchive ч.5 13_09. Ленд-лизле кӧп јепсел келген совет производствоныҥ 4 % болгон, танк ласамолёт јанынаҥ — 10 % ле 12 %, јуу ӧйинде кӧӧликтерле јеткилдеш СССР-да чыгып турган кӧӧликтердеҥ беш катапка кӧп келген.

Совет эл-јонныҥ јеҥӱге эткен кирелтези экономикада кӧп јуу-јепсел эдеринде ӧштӱлердеҥ де СССР-дыҥ союзниктеринеҥ де канча катапка артыктаганында болуп јат. Темдектезе, Курскта согуш болгон јыл (1943) Германия болотты СССР-даҥ 4 катапка кӧп чыгарып турган да болзо, совет ороон танктарды олорго кӧрӧ 2,5 катапка кӧп эдип чыгарган: Совет Союзта 1943 јылда 32,3 млрд квт-ч электроэнергия, 5,6 млн тонна, 8,5 млн тонна болот эдилнен болзо, 24,1 муҥ танк ла самоходно-артиллерийский установка, 34,9 муҥ самолёт чыгырылган, бу ла ӧйдӧ Германияда 44,1 млрд квт-ч электроэнергия, 27,0 млн тонна чой ло 34,6 млн тонна болот чыгарылып, 10,7 муҥ танк ла штурмовой орудие, 25,2 муҥ самолёт эдилген. Је, бу ла ӧйдӧ СССР танктарды 1943 јылда јарман черӱнийине кӧрӧ эки катап кӧп јылыйткан.

 

Гитлер СССР-га табарганын «Крестовый поход» деп јарлаган, оны террор эп-аргаларла ӧткӱрер. 1941 јылда кӱӱк айдыҥ 13 кӱнинде ол плана «Барбаросса» аайынча военнослужащийлерди эткен кылыгы учун кандый да каруузына турбас деп јӧптӧгӧн:

Никакие действия служащих вермахта или же действующих с ними лиц, в случае произведения гражданскими лицами враждебных действий по отношению к ним, не подлежат пресечению и не могут рассматриваться как проступки или военные преступления…

Немецкий оккупацияга јуу ӧйинде Белоруссияныҥ, Украинаныҥ, Эстоияныҥ, Латвияныҥ, Литваныҥ јерлери, РСФСР-дыҥ 13 областьи алдырган. Молдавский ССР ла Украинский ССР-дыҥ тӱштӱкте кезик аймактарын (Транснистрия) Румыния башкарган болгон, Карело-Финский ССР-дыҥ бир бӧлӱгин фин черӱлер оккупировать эткен болгон.

Война нацистской Германии против Советского Союза была с самого начала нацелена на захват территории вплоть до Урала, эксплуатацию природных ресурсов СССР и долгосрочное подчинение России германскому господству. Перед прямой угрозой планомерного физического уничтожения оказались не только евреи, но и славяне, населявшие захваченные Германией в 1941—1944 гг. советские территории. Лишь недавно предметом исследований историков ФРГ стал «другой холокост», направленный против славянского населения СССР, которое наряду с евреями было провозглашено «низшей расой» и также подлежало уничтожению.

Областьтар губерниялар боло берген, уездтер ле волостьтор табылган (1943 јылдыҥ чаган айынаҥ ала — аймактар), улустыҥ тоозы алынган. Немец военный ла администрациялык јаҥныҥ органдарыла коштой (военный комендатураларла, окружной ло районный управлениелерле, сельскохозяйственный управлениелерле, гестапо ло о.ӧ.) существовали јербойыныҥ самоуправлениезиниҥ учреждениелери ле полиция иштеген. Калалардыҥ, уездтердиҥ бажына бургомистрлер, волостьтыҥ управлениезин волостной старшиналар башкарган, јурттарда старосталар. Уголовный ла граждан керектерди, јарман черӱге каршу јок болзо, мировой јаргы (судтар) болгон. Јербойыныҥ учреждениелери немец командованиениҥ јакылтазын бӱдӱрген, олјодо улус јанынаҥ Гитлердиҥ политиказы ла пландарын бӱдӱрери болгон.

 

Немцтер политический школдор ачкан — ӧнӧтийин пропаганда ла агитация эдер учреждение. Политикалык темалу текши лекциялар предприятиелер ле организацияларда (калаларда јурттарда) кыйалта јок ӧткӱрилетен. Јербойында радио ажыра докладтар болотон. Д. Малявин онойдо ок пропагандист календарьлар болгоны керегинде айдат.

Кыйалта јок совет учебниктерле ӱренетен учурлу болгон, је бу бичиктердеҥ соответствовало нацист пропаганда ла идеологияга келишпес јерлери кырылган. Балдарын школго ийбеген ада-энени албадаган, јӧпсинбезе штраф. Гестапо ӱредӱчилерле собеседованиелер ӧткӱрип, ӧлорго эки неделениҥ политикалык курстарын ӧткӱрген. 1943 јылда кандык айдаҥ ала тӱӱкиниҥ урокторын токтоткон, оныҥ ордына «уроки текущих событий» ӧткӱрилип баштаган, ондо немец газеттер ле немец политический брошюраларды тузаланган. Серикпелердиҥ школдорында балдарга Религия, Закон Божийди ӱредип баштаган. Бу ла ӧйдӧ јарман черӱ библиотекаларда айдары јок кӧп бичиктерди ӧртӧп јоголткон.

Оккупацияда кӧп саба јерлерде бу эки-ӱч јыл уулалган. Ӧштӱлер мында совет граждандарды (18 јаштаҥ ала 45 јашка јетире, еврейлерди — 18-теҥ 60 јашка јетире) кату јалчыланышка тургускан. Иштенер кӱн суткада 14—16 саат болгон. Иштеҥ мойношкон учун, кыйнаш ла тонокко удурлашса, партизандарга болушса, коммунист эмезе комсомол болзо, еврей болзо, сыган болзо, адар, буур, согор, ӧлтӱре кыйнаар. Штрафтаар, концлагерьге сугар, мал-ажын айрыыр. Онойдо Белоруссияда јууныҥ ӧйинде кажы ла 4-чи кижи ӧлтӱрткен (бу тоого тегин де улус, партизандар да, колында мылтыкту, јууныҥ алдында призывка келген, онойдо ок фронтто јуулашкан Беларусьтыҥ улузы кирет; божогондордыҥ кӧби Кӱнбадыш јаар немецтерле кожо качып тескерлеп бараткан антисоветский формированиелер, оккупационный администрациялардыҥ ишчилери, полицайлар ла о.ӧ. совет черӱнеҥ качкандар).

Оккупированный јерде 7,4 млн тегин улус божогон.

Оккупацияда болгон совет эл-јонды јалчыланарга албанла Германия јаар айдуга апарганы (орустап Угон граждан СССР на работу в Германию, угон наиболее трудоспособной его части на принудительные работы в Германию). Совет улусты ондо «кӱнчыгыш ишмекчилер» деп («остарбайтерлер») айдатан.

Германия јаар албанла ишке апарган улустыҥ (5 269 513 кижи), (репатриировано) 2 654 100 кижи јанган. Кезик улус башка-башка шылтакла эмигранттар болуп арткан — 451 100 кижи. Арткан 2 164 313 кижи олјодо божогон.

СССР-дыҥ оккупированный областьтарында оккупанттарга удурлажар ишти ЦК ВКП(б)] јажытту подпольный обкомдор, горком ло райком партии ажыра јакшы ӧткӱрген. 1941 јылда јаан изӱ айдыҥ бажында партияныҥ Центральный Комитеди ВКП(б)-ныҥ обкомдорына тургуза ла ишти јажытту нелегал эдип кӧчӱрзин деп јакылта берген. Јаан изӱ айдыҥ бажында партийный подполье иштеп баштаган. Је јарман черӱ тӱрген ичкерлеерде бу иш јазап кӧндӱкпеген. Оккупированный калаларда подпольный организациялар бойлоры ла башкару јогынаҥ табылып турган. Онойдо Минскте баштапкы подпольный организацияны 3-чи рангтыҥ интенданты Иван Рогов (оныҥ части была оодо согулган болгон) ло Иван Ковалёв (оны ЦК КП(б)Б-ныҥ секретари кайра ийген, , инженер-нефтяник Исай Казинец Минсктеҥ подпольный организация тӧзӧгӧндӧр. Александр Фадеевтиҥ «Молодая гвардия» деп романы ажыра Краснодондо «Молодая гвардия» деп јажыттӱ подпольный организациия эҥ ле јарлу болгон. Јииттер агентурный разведкада иштеп, нелегал бичимелдер таркадып, саботаж ӧткӱрип, диверсиялар эдип, коллаборационисттерди ле оккупационный јаҥныҥ улузын ӧлтӱргендер.

Текши тооло 1941—1944 јылдарда СССР-дыҥ оккупированный јерлеринде территории 6 200 совет партизан отрядтар ла биригӱлер иштеген, партизан ла подпольщиктердиҥ тоозы 1 миллион кижи болгон. Кезик јерде оноҥ кӧп деп бичилген: 1.1 миллион партизан ла 220 муҥ подпольщиктер.

Онойдо ок немец оккупанттарла и их пособниками на оккупированной территории СССР-дыҥ јеринде поляк черӱ «Армия Крайова» Литвада, Кӱнбадыш Белоруссияда, Кӱнбадыш Украинада украинский отрядтар «Полесская сечь» — Украинская Повстанческая Армия (кӱнбадыш Украинада) јуулашкандар. Совет партизандарла олор кожо операциялар ӧткӱрип, кезикте: бой бойыла удурлажып та туратан болгон.

 

 

Кышкы кампания 1942—1943 јылдар

 

1942 јылда кӱчӱрген айдыҥ 19 кӱнинде «Уран» деп перация, совет черӱниҥ контрнаступленизи башталган, кӱчӱрген айдыҥ 23 кӱнинде Сталинградский фронт ло Юго-Западный фронттор Калач-на-Дону деп каланыҥ јанында бириге береле, ӧштӱниҥ 22 дивизиязын курчууга кийдирген. Сталинградта курчаткан дивизияларын аргадаарга немецтер Манштейнге баштаткан группировка «Малый Сатурн» деп операция ӧткӱрген. Је јаҥар айдыҥ 16 кӱнинде курчууда черӱзин аргадап болбой, немецтер оодо соктырган. 2 февраля 1943 јылда кочкор айдыҥ 2 кӱнинде фельдмаршал Паулюска баштаткан 6-чы немецкий армияныҥ арткан калганы Сталинградта капитуляция эткен. 90 муҥга шыку немец солдат ла офицерлер олјолоткон. Советско-германский фронтто тӧс участокто ичкерлеер операциялар (операция «Марс») јеҥӱ экелбеген де болзо, тӱштӱк јанында фронт кышкы кампанияда совет черӱ јаба алза, бир немец ле Германияныҥ союзниктериниҥ тӧрт армиязы оодо соктырган.

Кышкы кампания тушта Тӱндӱк-Кавказта ичкерлеер операция (Кавказтаҥ курчууга кирбеске качып бараткан немец черӱлерин сӱрӱп алган) ла операция «Искра» — Ленинградта блокаданы чечкени сӱрекей јаан учурлу болгон. (1943 јылда чаган айдыҥ 18 кӱнинде).

1943 јылда чаган айдыҥ 13 кӱнинеҥ ала тулаан айдыҥ 3 кӱнине јетире совет черӱ войска осуществляли Воронежско-Харьковский стратегический ичкерлеер операцияны ӧткӱрген. Бу операцияныҥ учы: немец черӱниҥ Группа армий «B» бӱдӱнге оодо согулган, олорло кожо 8-чи Итальян черӱ ле 2-чи венгер армия јоголгон. Воронеж, Курск, Белгород, Харьков калалар јайымдалган.

1943 јылда кочкор айдыҥ 19 кӱнинде Манштейн башкарган группа армий «Юг» контрнаступление баштайла, Харьков каланы ӱчинчи катап ал соккон, удурумга јеҥӱни алган, совет черӱни 50—200 км ыраада сӱрген. Бир канча совет частьтарды курчууга алган (Воронежский фронттыҥ командующиийи Филипп Голиковтыҥ јастыразынаҥ улам, согуштыҥ кийнинде башкарунаҥ јайладылган). Је, совет командование тулаан айдыҥ учында немец черӱниҥ ичкерлежин токтодо соккон, фронтты стабилизировать эткен.

1943 јылдыҥ кыжында 9-чы немец армия (Вальтер Модель) (Операция «Бюффель»). Калининский фронттыҥ черӱлери (Максим Пуркаев) ле Кӱнбадыш фронт (Василий Соколовский) ӧштӱни истешкен. Совет черӱлер фронттыҥ чийӱзин Москванаҥ 130—160 км ыраада јылдырган.

1943 јылда кочкор — кандык айларда Тӱндӱк-Кӱнбадыш фронт, генерал-полковник М. С. Хозин окылу группаныҥ јааны, Ленинградский фронт ло Волховский фронт «Полярная Звезда» деп операцияны «Север» деп немец армиялардыҥ группазын курчап јоголторго, Ленинградский областьты јайымдаары, Прибалтика јаар ичкерлеери. Је бу операция бӱтпеген — тургузылган амадулар бӱтпеген.

Јай-кӱс кампания. 1943 јыл

 

 

Стратегиялык пауза, 1942—1943 јылдыҥ кышкы кампанияныҥ операциялары токтогоны, јайгы согуштарга белетенер ӧй. Кандык айдыҥ 12 кӱнинде ВГК-ныҥ Ставказы бастыра фронттордыҥ военный советтериниҥ шӱӱлтелериниҥ, Генеральный штабыныҥ шӱӱлтелерин ајаруга алып, 1943 јылдыҥ јай ла кӱзине план тургузылган. Курскта стратегиялык плацдармда оборона болзо, кийнинеҥ белгородско-харьковский группировкага удура фланговый согулта эдерге јарамык. Курский выступта согуш Киевке јол ачып, «Юг» деп немец группировкага согулта эрдерге, оноҥ ары Украинага кирерге эптӱ болгон.

1943 јай-кӱски кампанияда Курскта согуш ла Днепр учун согуш јаан учурлу болгон. Курскта согушта Вермахт Кӱнчыгыш фронтто калганчы стратегиялык ичкерлеш операциязын ӧткӱрген, инициативаны аларга сананган. Је, Однако курский выступты кезип болбогон, совет черӱни курчууга кийдир болбогон, совет контрнаступление немец черӱни ооткон. Кызыл Черӱ Орёл, Белгород ло Харьков калаларды јайымдаган. 1943 јылда куран айдыҥ 7 кӱнинеҥ ала ӱлӱрген айдыҥ 22 кӱнине јетире совет черӱ Смоленский стратегический ичкерлеер операцияны («Суворов» деп атту операция) једимдӱ ӧткӱрген, сыгын айдыҥ 25 кӱнинде Смоленск кала јайымдалган, совет черӱ кӱнбадыш јаар 200—250 км ичкерлей берген.

1943 јылда куран айдыҥ 13 кӱнинеҥ ала сыгын айдыҥ 22 кӱнине јетире совет черӱ Донбасста операцияны ӧткӱрген, Донецкий угольный бассейнди бӱдӱнге јайымдаган.

Оноҥ ары ичкерлеп, Кызыл Черӱ немец черӱнеҥ Днепрдеҥ кӱнчыгыштай јерди јайымдап, а после прорыва на западный берег Днепрдыҥ кӱнбадыш јарадына кечеле, 1943 јылда кӱчӱрген айдыҥ бажында Киевти колго кийдирген.

1943 јылда сыгын айдыҥ 9 кӱнинеҥ ала ӱлӱрген айдыҥ 9 кӱнине јетире Новороссийско-Таманский операция ӧткӱрилип, Таманский јарымортолык јайымдалган, совет черӱ Крым јарымортолыктыҥ кыйузына јеткен. Мелитополь операция (1943 јылда сыгын айдыҥ 26 кӱнинеҥ ала кӱчӱрген айдыҥ 5 кӱнине јетире) ле Керченско-Эльтигенский десантный операция (1943 јылда ӱлӱрген айдыҥ 31 кӱнинеҥ ала кӱчӱрген айдыҥ 11 кӱнине јетире) тушта совет черӱ Керченский јарымортолыкта Перекопский перешеекте Турецкий валдыҥ шибеелерин оодып, Сиваш сууныҥ тӱштӱк јарадында плацдармды алып соккон, је, Крымды тургуза ла јайымдап болбогон, кӱч јетпеген.

Кампанияныҥ турултазыла РККА кӱнбадыш јаар 500-теҥ ала 1300 км јетире ичкерлеген, оккупированный јердиҥ 2/3 бӧлӱгин јайымдаган, ол тоодо јаан экономикалык учурлу јерлер (Донбасс, Харьков) ле јуртхоз јерлер (Черноземье, Кубань, Украинаныҥ кӱнчыгыш келтейи) база јайымдалган.

Германия ла СССР-дыҥ кӱчи 1943 јылдыҥ јай-кӱс кампаниязында кӧп саба кӧргӱзӱлерле алдында бойы арткан, ол ӧйдӧ танктар ла САУ јанынаҥ Кызыл Черӱ Курский согуштыҥ кийнинеҥ озолобой барган (10,1 муҥ немцтерде 5,8 муҥ). 1943 јылдыҥ экинчи јарымында РККА 18 000-наҥ кӧп танк ла САУ јылыйткан, бу ӧйдӧ вермахт 3 000-наҥ артык танк ла штурмовой јепсел, је самолёт јанынаҥ совет черӱниҥ јылыйтузы ӧштӱнийине кӧрӧ астай берген, 6 500 советский, кайда да 10 000 немец самолёт Кӱчӱрген айдыҥ 28 кӱни — јаҥар айдыҥ 1 кӱндеринде Тегеранда конференцияда И. Сталин, У. Черчилль ле Ф. Д. Рузвельт болгон. Конференцияда тӧс сурак (западноевропейский театр военных действий Второй мировой войны) экинчи фронтты ачары болгон.

Ӱчинчи периодто јуу ӧйинде јарман черӱниҥ тыҥыганы болгон, анчада техника јанынаҥ. Темдектезе, танк ла САУ-ныҥ тоозы вермахтта 1945 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде 12 990 единица болгон, 1944 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде — 9149, 1943 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде јӱк ле 7927 единица. Бу 1942 јылдыҥ чаган айында башталган иш Альберт Шпеер ле Эрхард Мильхтиҥ шылтуунда нацист Германияныҥ экономиказы ла промышленности јӱк ле 1943—1944 јылдарда тыҥыган.

Је тоозы кӧптӧгӧн дӧ болзо, Кӱнчыгыш фронтто јаан чыгым боуп турган, топливо једишпей барган танкист ле лётчиктер ӱредерге, јарман черӱ чала уйадаган. Оныҥ учун стратегиялык инициатива СССР ла союзниктеринде болгон, Германияныҥ чыгымы кӧптӧгӧн. Совет черӱниҥ солдаттарыныҥ јуучыл ченемели јаанаган.

Кыш-јас кампания. 1944 јыл

1943—1944 јылда кыш-јас кампанияда Кызыл Черӱ айдары јок јаан Днепровско-Карпатский операция баштаган (Украина, оҥ јараттай) (1943 јылда јаҥар айдыҥ 24 кӱнинеҥ ала кандык айдыҥ 17 кӱнине јетире). Бу јаан ичкерлеш бир канча фронтовой операциялардаҥ турган: Житомирско-Бердичевский, Кировоградский, Корсунь-Шевченковский, Луцко-Ровненский, Никопольско-Криворожский, Проскуровско-Черновицкий, Уманско-Ботошанский, Березнеговато-Снигирёвский ле Одесский. Тӧрт айга ичкерлегениниҥ кийнинде «Юг» деп черӱ (јааны генерал-фельдмаршал Эрих фон Манштейн) ле «А» группа черӱ (јааны генерал-фельдмаршал Эвальд фон Клейст) оодо соктыргандар. Совет черӱ оҥјараттай Украинаны, кӱнбадыш областьтарды јайымдап, СССР-дыҥ тергеелик тӱштӱк кыйузына јеткен, Карпат кырлардыҥ эдегинде (Проскуровско-Черновицкий операцияныҥ ӧйинде), тулаан айдыҥ 26 кӱнинде Прут сууны кечип, Румынияга кирген. Онойдо ок Днепровско-Карпатский операция, Полесский операция 2-чи Белорусский фронтто база ок турушкан, ол 1-чи Украинский фронттоҥ тӱндӱктей јуулашкан.

1-чи Украинский фронт, 2-чи Украинский фронт, 3-чи Украинский фронт, 4-чи Украинский фронт, 2-чи Белорусский фронт, Черноморский флоттыҥ керептери ле Азовтыҥ флотилиязы ла кӧп тоолу оккупированный јерлердиҥ партизандары ичкерлеп табарганында турушкан. Фронт 1943 јылда јаҥар айда 250—450 км јыла берген. Совет черӱ 1,1 млн кижи турушкан, 270 муҥнаҥ артык јылыйткан.

Оҥјараттай Украинаны јайымдаганыла коштой, Ленинградско-Новгородский операция башталган (1944 јылда чаган айдыҥ 14 кӱнинеҥ ала тулаан айдыҥ 1 кӱнине јетире). Бу операцияныҥ ичинде Красносельско-Ропшинский, Новгородско-Лужский, Кингисеппско-Гдовский ле Старорусско-Новоржевский фронтовой ичкерлеш операциядар ӧткӱрилген. Тӧс амадулардыҥ бирӱзи Ленинградта блокаданы ачары болгон.

Совет черӱ ичкерлейле, генерал-фельдмаршал Георг фон Кюхлер баштаган «Север» деп черӱни оодо соккон, Онойдо ок . 900 кӱнге уулалган Ленинградтыҥ блокадазы ачылган, Ленинградский областьтыҥ, Новгородский, Калининский областьтыҥ кӧп јаны, совет черӱ Эстонияныҥ јерине кирген. Совет черӱ немец командованиениге «Север» деген армияны Оҥјараттай Украина јаар кӧчӱрерге бербеген, 1944 јылда кышкыда совет черӱ (Днепровско-Карпатский операция) тӧс согулталу табару эткен.

Јай-кӱс кампания. 1944 јыл

 

 

1944 јылдыҥ кичӱ изӱ айында союзниктер экинчи фронт ачкан (Кӱнбадышвропей јуучыл театр, Экинчи телекейлик јуу), бу айалга Германияныҥ керектерин коомойтыткан. Јай-кӱс кампанияда Кызыл Черӱ бир канча јаан операциялар ӧткӱрген, ол тоодо Белоруссияда операция (1944)|Белорусскую]], Выборгско-Петрозаводский операция, Львовско-Сандомирский операция, Ясско-Кишинёвский операция, Прибалтийский операция (1944); бу операциялар Белоруссияны, Украинаны, Прибалтиканы, Чехословакияныҥ кезик јерин јайымдаганыла јарлу; Петсамо-Киркенесский операция тӱндӱк Заполярье ле Норвегияныҥ тӱндӱк јанын јайымдаган. Румыния ла Болгария капитуляция эдип, ойто Германияга удура болгон (Болгария Великобритания ла США-ла јууда болгон, је СССР-ла јуулашпаган, СССР сыгын айдыҥ 5 кӱнинде Болгарияга јуу јарлайла, јерине кирген, болгар черӱ удурлашпаган.

1944 јылдыҥ јайында совет черӱ Польшаныҥ јерине кирген. Совет черӱ поляк черӱле кожо немцтерге удура операциялар ӧткӱрген (Войско Польское, генерал Берлинг). Куран айдыҥ 23 кӱнинде Люблиннеҥ Рязаньда лагерь јаар интернированный јуучылдардыҥ (бойцов АК) баштапкы этабы барган. Атандырар алдында олорды алдында немецтердиҥ концлагери болгон Майданекте туткан. Хелмде јаан изӱ айдыҥ 21 кӱнинде коммунисттер Польский комитет национального освобождения тӧзӧгӧн. Куран айдыҥ 1 кӱнинде Польшада Варшава калада Армия Крайова Варшавский восстание (1944) кӧдӱрген. Повстанецтер эки айдыҥ туркунына немецтерле тартышкан. 1-кы Белорусский фронт олорго болужып болбогон, Белорусский операция (1944) 600 км јерде, Варшаваныҥ алдында тыҥ удурлажуга туштаган.

Куран айдыҥ 30 кӱнинде Словацкий национал тӱймеен болгон бажында Йозеф Тиссо немецтердиҥ нанында болгон. Совет черӱ сыгын айдыҥ 8 кӱнинде Восточно-Карпатский операцияны баштаган.

 

Немец черӱ Будапештте 1945 јылда кочкор айдыҥ 13 кӱнинде багынган. Јаҥар айдыҥ 28 кӱнинде Венгрияныҥ Удурумга Башкарузы тӧзӧлгӧн, ол чаган айдыҥ 20 кӱнинде СССР-ла перемирие тургускан.

Государственный комитет обороны ӱлӱрген айдыҥ 25 кӱнинде Воинский призыв јарлаган (призывниктер 1927 јылда чыккандар). 1 156 727 кижи — калганчы военный призыв болгон.

Кыш-јас кампания. 1945 јыл

 

 

 

Јуучыл фронт

Совет черӱниҥ кӱнбадыш уулу ичкерлеп табарары јаҥыс ла 1945 јылда чаган айда ойто башталган. Чаган айдыҥ 13 кӱнинде Восточно-Прусский операция (1945) башталган. Совет черӱ Восточной Пруссияныҥ кезик јерин ал соккон, Северный Польшада јерди, кӱнбадыш ла тӱштӱк-кӱнбадыш јанынаҥ јанынаҥ ӧштӱниҥ прусский группировказын туйуктап, Млавско-Эльбингский операцияга јарамыкту айалга тӧзӧгӧн.

Калининград уулу ичкерлеер операция немец черӱниҥ тильзитско-инстербургский группировказына удура ӧткӱрилгенинеҥ улам, 3-чи Белорусский фронт 130 км ичкерлеп, немцтердиҥ тӧс кӱчин ооткон, онойдо Восточно-Прусский операция бӱткен.

Польшада дезе чаган айдыҥ 12 кӱнинде Висло-Одерский операция башталган, ол ӧйдӧ кочкор айдыҥ 3 кӱнинде немец черӱнеҥ Польшаныҥ јери јайымдалып, Висла суудаҥ кӱнбадыштай Одердиҥ јарадында плацдарм колго кирген, кийнинде ол плацдарм Берлинге ууланар арга берген. Тӱштӱк Польша ла Чехословакияда 4-чи Украинский фронтто черӱ Кӱнбадыш Карпатта кӧп јер ӧткӧн, кочкор айдыҥ 18 кӱнинде Вислага јеткен, оныла 1-кы Украин фронт Силезияга кирерине јӧмӧгӧн.

Тулаан айдыҥ 10 кӱнинде совет черӱ Чехословакияда Моравско-Остравский ичкерлеер табару операцияны баштаган. Калганчы јаҥыс угольный бассейнди Ӱчинчи рейхте артырарга чырмайып, вермахттыҥ башкарузы 1945 јылдыҥ кандык айында бу фронтко ӱзеери черӱ аткарган. Моравска-Острава каланы совет черӱге јӱк ле кандык айдыҥ 30 кӱнинде аларга келишкен.

Тулаан айдыҥ 16 кӱнинде, Балатон кӧлдиҥ јанында тыҥ тартыжуныҥ кийнинеҥ, Венский ичкерлеер операция кӧндӱгип, Венаны јайымдаган. Јолой 6-чы танковый армия СС (Германия) оодо согулган. Кандык айдыҥ бажында Чехословакияныҥ јериле совет черӱ канду-јуула кӱнбадыш јаар јӱткийт. Кандык айдыҥ 7 кӱнинде Венага јууктап, немцтердиҥ тыҥ удурлажузына туштайт. Бу тыҥ тартыжуларла кандык айдыҥ 13 кӱнинде Вена јайымдалган.

Кочкор айдыҥ 10 кӱнинеҥ ала кандык айдыҥ 4 кӱнине јетире Восточно-Померанский операция једимлӱ ӧткӱрилген, 1-чи Белорусский фронт турушкан.

Бу ла ӧйдӧ Кӱнчыгыш Пруссияда Кёнигсберг кала учун тартыжу башталган. Араайынаҥ совет черӱ бир ле километрдеҥ оромдордо согуш ӧткӱрет. Учында немцтердиҥ восточнопрусский группировказы оодо согулган. Тӱндӱкте тескерлеп бараткан «Север» деп группа Курляндский казанда туйуктаткан (Курляндский котел), Германия багынганча ла тыҥ тартышкан. 1945 јылда Польша уулу бараткан 1-чи Белорусский ле 1-чи Украинский фронттор Одерле Нейсе сууларга јеткен. Кыска јолло Берлинге јетире 60 км арткан. Американ ла британ черӱлер (Центрально-Европейская операция) немец черӱниҥ рурский группировказын јоголтоло, кандык айдыҥ ортозында Эльба сууга јеткен. Јаан јылыйтулу да болзо, Германия база кӱчтӱ ле болгон. 1944—1945 јылда кышкыда улузы једишпей барган. Је Јарман черӱде кандык айдыҥ ортозында (Кызыл Черӱниҥ Генштабыныҥ разведказы јетиргениле) 223 дивизия ла бригадалар болгон.

1945 јылда кандык айдыҥ 16 кӱнинде совет черӱниҥ Берлинге јӱткӱӱр операциязы башталган. Совет черӱ кандык айдыҥ 25 кӱнине јетире Берлинди айландыра курчап ийген. Кандык айдыҥ 25 кӱнинде 1945 јылда совет черӱ Эльба сууда баштапкы катап Кӱнбадыштаҥ келген американ черӱле тушташкан. Кандык айдыҥ 30 кӱнинде курчаткан Берлинде, Германияныҥ фюрери Адольф Гитлер кол салынган. 2 мая 1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 2 кӱнинде Берлинниҥ гарнизоны багынган.

Берлинди алган кийнинеҥ совет черӱ Пражский операция ӧткӱрген — јууда калганчы стратегиялык операция. Кӱӱк айдыҥ 6—11 кӱндеринде совет черӱ немец черӱниҥ Центр деп группазын јоголтып, 800 муҥ немец солдат ла офицерди олјого алган.

Кӱӱк айдыҥ 9 кӱнинде Данияда Борнхольм деп ортолыкка совет десант тӱшкен, мында немец черӱниҥ капитуляциязын ӧткӱрген, кӱӱк айдыҥ 10 кӱнинде Курляндский котёлдо немец группировка багынган.

Политикалык фронт

1945 јылда чаган айдыҥ 19 кӱнинде АК-ныҥ калганчы командующийи Леопольд Окулицкий оны јоголтор деп Јакару чыгарган. 1945 јылдыҥ кочкор айында польский эмигрант правительство, Польшада Совет Национального единстваныҥ кӧп саба делегаттары ла АК-ныҥ башкараачыларын НКГБ-ныҥ генералы И. А. Серов конференцияга јууган, коммунист эмес группировкалар (Совет Союз јӧмӧп турган) Удурум поляк башкаруга кирери јанынаҥ суракты шӱӱжерге. Је олорды Прушкувта арестовать эделе, тулаан айдыҥ 27 кӱнинде Москвага экелеле, јаргылаган (Процесс шестнадцати).

1945 јылда кочкор айда 4—11 кӱндерде Ялтинский конференцияда Сталин, Черчилль ле Рузвельт болгондор. Јууныҥ кийнинде јаҥы политиканыҥ тӧс ууламјылары, принциптери шӱӱжилген.

 

Европада јуу токтогон, кӱӱк айда 8 кӱнде, 22 саат 43 минутта Акт безоговорочной капитуляции вооружённых сил Германии бичилген. Јуу-согуштар 1418 кӱнниҥ туркунына ӧткӧн. Је, капитуляцияны Советский Союз алала, Германияла амырдыҥ јӧбин тургуспаган, формально Германияла јуу айалгада арткан. Германияла јуу формально 1955 јылда чаган айдыҥ 25 кӱнинде СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Президиумыныҥ јӧби «О прекращении состояния войны между Советским Союзом и Германией» чыгарда токтогон.

Москвада кичӱ изӱ айдыҥ 24 кӱнинде Јеҥӱниҥ парады ӧткӧн. Јаан изӱ ай — куран айда 1945 јылда ӧткӧн Потсдамский конференцияда СССР-дыҥ, Великобритания ла США-ныҥ башкарулары јууныҥ кийнинде Европада политикалык сурактар аайынча јӧптӧшкӧн. СССР-дыҥ экономиказын орныктырары керегинде база сурактар кӧрӱлген.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јаан тартыжулары:

СССР-дыҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда учурын российский ле кӱнбадыш тӱӱкичилер канай да башка эдип кӧрзӧ, је Улу јууны Совет Союз сӧс јоктоҥ военно-политический, экономический ле идеологический јанынаҥ туйга ла ойноп алганыныла јӧпсинедилер. Эҥ јаан јеҥӱ — Европаныҥ ороондорын Экинчи телекейлик јууда нацист Германиянаҥ аргадаганы болуп јат.

Немец черӱлердеҥ јайымдаган Кӱнчыгыш Европа ла Германияныҥ јерлеринде СССР амыр јӱрӱм орныктырар иш ӧткӱрген: эл-јонды аш-курсакла јеткилдеери, производствоны орныктарары, немец ле националист подпольени, тонок-мародёрствоны токтодоры, уголовный каршу керектерди јоголтлры.

Чыгым

Вооружённые Силы Российской Федерации окылу версияда (1993 јылда кӧп документтердеҥ «јажытту» деп гриф алына берерде) берип јат, СССР-дыҥ 6ууда болгон кайра келбес јылыйтулары 11444100 кижи, бу тоодо божогон военнослужащийлер — 8668400 кижи 6818300 солдат јууда божогон, госпитальдарда ла о.ӧ. айалгада, 1850100 кижи пленнеҥ ойто јанбаган, оккупацияда корогон гражданский эл-јон — 13684700 кижи (олордоҥ: ӧнӧтийин ӧлтӱргендери — 7420400 кижи, Германияда албан иште корогондор — 2164300 кижи, тороноҥ, оорунаҥ — 4100000 кижи). Бу тоого фронттыҥ јанында јерлерде јаткан граждансккий эл-јон, курчууда калаларда болуп ӧлтӱрткен эл-јонныҥ тоозы кирбеген. Онойдо Ленинградта блокадада 658000 кижи божогон. Сталинградский согушта — 40000 кижи. Севастопольды , Одессаны, Керчьти, Новороссийскти, Смоленскти, Туланы, Харьковты, Минск ле Мурманскты бомбалаарда муҥдар тоолу улус божогон. 2015 јылда Министерство обороны РФ мындый тоолор јарлаган: јууныҥ кайра болбос чыгымы — 12000000 кире кижи, ороонныҥ јууда текши корогон улузы (СССР) — военнослужащий ле граждан эл-јон — 26600000 кижи. СССР-дыҥ текши материальный чыгымы — Национал байлыгыныҥ ӱчинчи бӧлӱги кире бар. Јуу ӧйинде СССР-дыҥ эл-јоныныҥ тоозы (ол тоодо рождаемость јабызаганыла кожо) 42 млн кижиге астаган. РФ-та ВС комиссияныҥ бергениле. Германияныҥ союзниктериниҥ јууда кайра келбес јылыйтулары — 1468145 кижи. Божогон солдаттардыҥ тоозы — 4270700 ле 806000 кижи. Германияныҥ, Венгрияныҥ (1920—1946), Италияныҥ (1861—1946), Румынияныҥ, Финляндияныҥ ла Словацкий республиканыҥ (1939—1945) текши демографиялык јылыйтузы 11,9 млн кижи болгон.

Јууныҥ јайымдаар учуры

Ада-тӧрӧл учун Улу јууныҥ јайымдаар учуры:

• Совет эл-јон кижиликке јеткерлӱ айалга болгон јарман нацизмди јоголторында тӧс туружаачы болгон;
• Совет эл-јон кемнеҥ де камаан јок таҥынаҥ ӧзӱм алынар тап-эригин корулап алган;
• Кызыл Черӱ СССР-дыҥ кыйуларыныҥ тыштында ӧткӱрген јуу-согужыла фашизмнеҥ Европаныҥ ороондорында миллиондор тоолу улустыҥ јӱрӱмин аргадаган;
• Јеҥӱниҥ турултазы — Ялтинско-потсдамская система международных отношений ле Организация Объединённых Наций кижиликти јуу-чактаҥ айрыганы (орустап освобождение человечества от абсолютизации войны как универсального средства регулирования международных отношений).

Эл-јондорды фашизмнеҥ аргадаар амаду јууныҥ бажынаҥ ала баштапкы јерде турган. Онойдо, радиоло 1941 јылда јаан изӱ айдыҥ 3 кӱнинде Иосиф Сталин айткан:

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу јаҥыс ла ороонды фашист олјочылардаҥ аргадаары эмес, онойдо ок јарман фашизмнеҥ шыралаган Европаныҥ эл-јондорына болужары. Бу јайымдаар јууда бис јаҥыскан эмезис.<…> Бистиҥ орооныстыҥ јайымы учун јуу Европа ла Американыҥ јайымы учун јуула бириге берер, демократиялык јайым учун. Бу Гитлердиҥ фашист черӱлериниҥ јалчыланары ла олјого аларына удура калыктардыҥ бир фронты болор.

Кийнинде бу амаду Государственный комитет обороныныҥ јӧптӧринде, онойдо ок Верховный Главнокомандующий Вооружёнными силами СССР-дыҥ директиваларында ла јакаруларында чокумдалган болгон. Нюрнбергте трибунал приговорды јууда кинчек эткен деп бурулаткан 19 кижини (12 кижини тынын кыйар, 3 кижини јажына тӱрмеде отурар) јаргылаган, ол тоодо пропагандисттерди, телекейлик фашизмди бурулаган. Телекейди фашизмниҥ јеткеринеҥ јайымдаары XX-чи чактыҥ военно-политический событиези болгон.

СССР-дыҥ нацистский Германия ла оныҥ союзниктерин јоголторында јаан учурын јууныҥ кийнинде международный отношениелердиҥ системазында эмдиги ӧйдиҥ идеологический концепциялары полярный эдип чотойт. Кӱнчыгыш Европаныҥ ороондорында кӧп сабада совет черӱ олордыҥ јерине 1944—1945 јылдарда нацизмнеҥ јайымды экелген, је ордына бу ороондордо просоветский режим тургускан, 1980-чи јылдардыҥ учына јетире олордыҥ тап-эриктери ле јайымын тыҥ кыстаган деп јартайдылар.

Украина

2015 јылда году Верховная Рада Украины Јасак чыгарган «Об увековечивании победы над нацизмом во Второй мировой войне 1939—1945 годов», бу ла ӧйдӧ «Об увековечивании победы в Великой Отечественной войне 1941—1945 годов» деп Јасакты јоголткон. Јаҥы Јасактыҥ текстинде «Великая Отечественная война» деп терминди тузаланбайт. Кӱӱк айдыҥ 9 кӱни День победы над нацизмом во Второй мировой войне деп адалат, кӱӱк айдыҥ 8 кӱни — Дни памяти и примирения деп айдылат.

Польша

2019 јылда Россияны Экинчи телекейлик јууга учурлалган мероприятиелерге кычырбаган, Польшаныҥ президенти Анджей Дуда айткан, СССР ла Германия 1939 јылда союзниктер болгон, јууныҥ кийнинде Польша јайымдалбаган, «заложник коммунизма» боло берген, мында 1960-чы јылдарга јетире репрессиялар болгон, Польшада јуу јаҥыс 1989 јылда токтогон.

Болгария

2019 јылда сыгын айдыныҥ 4 кӱнинде Болгарияныҥ МИД-и РФ-ныҥ посольствозы белетеген «Выставка к 75 летию освобождения Восточной Европы от нацизма» деген кӧрӱниҥ алдында мындый баштану эткен, СССР нацизмди јеҥген, је бу ла ӧйдӧ орустап «полувековые репрессии, удушающее гражданское сознание, деформированное экономическое развитие и оторванность от динамики процессов в развитых европейских странах» деген айалганы айтпаска болбос. Онойдо ок «освобождение» деп термин чала эреҥис, кезик политиктерге, курч сурактар шӱӱшсе, Болгарияда артык арга берет деп темдектелген.

 

Германия СССР-га табарган кийнинде, Великобритания ла СССР союзниктер боло берген: 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде Великобританияныҥ премьер-министри Уинстон Черчилль айткан:

Опасность, угрожающая России, — это опасность, грозящая нам и Соединённым Штатам, точно так же, как дело каждого русского, сражающегося за свой очаг и дом, — это дело свободных людей и свободных народов во всех уголках земного шара.

Кичӱ изӱ айдыҥ 12 кӱнинде СССР Великобританияла Германияга удура кожо јуулажар деп јӧптӧжӱ тургускан. Кичӱ изӱ айдыҥ 18 кӱнинде ондый ок јӧптӧжӱни СССР Чехословакияныҥ эмигрант правительствозыла тургускан, кичӱ изӱ айдыҥ 30 кӱнинде дезе Польшаныҥ эмигрант правительствозыла тургускан (Соглашение Сикорского-Майского). Куран айдыҥ 14 кӱнинде польский эмигрант правительстволо јӧптӧжӱ тургузылган. СССР-да польский граждандардыҥ черӱзи (Андерстиҥ черӱзи) чогулары башталган. Бу черӱге 1939 јылда советский пленге кирген (Польский поход РККА) польский граждандар ла Сталинский репрессияга алдыртып, депортировать этиртип, катуныҥ јерине кирген поляктар (куран айдыҥ 12 кӱнинде олорды амнистияга чыгарганы керегинде јӧп јарлалган) айдунаҥ јайымдалып кирген.

1941 јылдыҥ сыгын айыныҥ 24 кӱнинде СССР Атлантический хартияга кирген, кезик сурактарла бойыныҥ аҥылу шӱӱлтезин айткан. Сыгын айдыҥ 29 кӱнинеҥ ала — ӱлӱрген айдыҥ 1 кӱнине јетире (1941) Москвада СССР-дыҥ, США ла Великобританияныҥ окылу улузы јуундаган, ондо ленд-лиз (протокол о взаимных поставках) тургузылган. Баштапкы британский јуучыл кошту «Дервиш» деп арктический конвой оноҥ озо СССР-да Архангельск калага куран айдыҥ 31 кӱнинде (1941) једип келген. СССР-га јуучыл кошты тӱштӱк маршрутла јетирерге, 1941 јылдыҥ куран айында совет ле британ черӱлер (Иранский операция) Иранга кирген.

Великобританияныҥ Королевский ВВС-ныҥ 151-чи истребительный авиакрылозы 1941 јылда сыгын айдыҥ бажында Мурмансктыҥ јанында Североморск (Ваенга) калага келип, (Операция «Бенедикт») 1941 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ ортозына јетире јуулажала, британ истребительдерди СССР-га берип ийген.

«Мы никогда не считали, что наша помощь по ленд-лизу является главным фактором в советской победе над Гитлером на Восточном фронте. Она была достигнута героизмом и кровью русской армии»

— деп, Ф. Рузвельттиҥ болушчызы Гарри Гопкинс айткан.

Государственный секретарь Э. Стеттиниус айткан:

«За эту помощь русские уже заплатили цену, которая не поддаётся измерению в долларах или тоннах. Это миллионы нацистских солдат, убитых или взятых в плен, нацистские танки, превращённые в груды железного лома на поле боя, пушки и грузовики, брошенные отступающими германскими армиями».

Лендлиз аайынча јеткилдеш: 1941 јылда кӱс-кыш — СССР-га јуу ӧйинде текши болуштыҥ 0,5 % болгон, 1941—1942 јылдарда — 7 %, эҥ кӧп јеткилдеш 1944—1945 јылдарга келишкен

Идеальным исходом войны на Востоке был бы такой, когда последний немец убил бы последнего русского и растянулся мёртвым рядом.

Рандольф Черчилль, Уинстона Черчилльдиҥ уулы айткан

Если мы увидим, что выигрывает Германия, то нам следует помогать России, а если выигрывать будет Россия, то нам следует помогать Германии, и, таким образом, пусть они убивают как можно больше, хотя мне не хочется ни при каких обстоятельствах видеть Гитлера в победителях. Ӱлекер:Oq

Гарри Трумэн. «New York Times», 24.06.1941 Профессор А. С. Барсенков А. Микоянныҥ ленд-лизтиҥ јаан учуры керегинде сӧстӧрин јарадып, СССР-дыҥ јуучыл кӱчин тыҥыдарга болуш келген деп темдектейт.

Бастыра американ окылу јетирӱлердеҥ 1945 јылда сыгын айдыҥ учында ленд-лиз программа аайынча СССР јаар США-наҥ аткарылган: 14 795 самолёт, 7056 танк, 8218 зенитный орудие, 131 600 пулемёт; Великобританиянаҥ (1944 јылда кандык айдыҥ 30 кӱнине јетире) — 3384 самолёт ло 4292 танк; Канаданаҥ — 1188 танк. США ленд-лизле јуу-јепселдеҥ ӧскӧ кӧӧликтер, тракторлор, мотоциклдер, керептер, локомотивтер, вагондор, курсак-тамак ла оноҥ до ӧскӧ товарлар ийген. Је кезик Арктический конвойды (транспортный конвой) германский военно-морской флот (кригсмарине) јоголткон.

Экинчи телекейлик јууда СССР-га јаан болушты Монголия јетирген, СССР-ла 500 000 кире аттар (тоозыла Кызыл Черӱниҥ аттарыныҥ 20 %), 30 000 атты таҥынаҥ араттар берген, монголдор кӧп эт берген (500 000 т), тӱк, тере тондор ло о.ӧ..

1944 јылда кичӱ изӱ — сыгын айларда «Фрэнтик» деп совет-американ черӱлер Германияныҥ объекттерин бомбалаар операция ӧткӱрген, американ бомбардировщиктер челночный эдип треугольникле Англия — Италия — Полтава ажыра учкан.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ла Экинчи телекейлик јуу, российский ле гран ары јанында историографияда блааш-тартышту курч дискуссиялык тема болуп јат.

Јуу ӧйинде болгон керектерди шиҥдеериниҥ курч сурактары

Блааштар эҥ ле озо совет, јарман ла ӱчинчи ороондордыҥ документтери ле архивтеринде јууда болгон керектерди бичигенинде башка болуп турганында. Кӱнбадыш тӱӱкилик билимде јуу недеҥ башталган деп тематика аайынча «германский» ле «совет» шиҥжӱ школдор бар деп айдылат. Эмдиге јетире блаашту сурактар: 1939—1941 јылдарда СССР-дыҥ тыш политиказы керегинде, экономикалык айалгазы, промышленность, Совет Союзтыҥ јууга белени, јууныҥ баштапкы периодында јеҥдиртиштер керегинде, онойдо ок Совет Союзтыҥ фашизмди јеҥеринде учуры керегинде.

Јууныҥ кийнинде историографияныҥ аҥылузы неде дезе, совет ле кӱнбадыш тӱӱкичилердиҥ кӧрӱми эки телекейлик идеологияныҥ удура полюстарынаҥ камаанду болгон, «Холодная война». Совет тӱӱкичилер олордыҥ кӱнбадыш коллегаларыныҥ иштери пропагандистский ууламјылу болгонын темдектейдилер, олордо баштапкы јерде идеология турган фактология эмес. Совет шиҥжӱчилердиҥ айтканыла кӱнбадыш авторлор СССР-дыҥ јууда фашизмди јеҥген учурын астадарга, јууда болгон керектерди тӱӱкилик факттарды тӧгӱн эдип јартаганы улай ла туштайт, ӧнӧтийин онойдо эдилет. Је совет историографияда военный керектерди јартаары ороондо башкаруныҥ политикалык ла идеологиялык курсы аайынча база солунган.

Јууныҥ кийнинде баштапкы јылдарда СССР-дыҥ архивтеринде кӧп материалдар јажытту деп темдектӱ болордо, шиҥжӱ иш эдерге кӱч болгон. Ол ӧйдиҥ статьяларында окылу идеологиянаҥ чыгарга јарабас болгон, бойыныҥ башка шӱӱлтезин бичиир арга бербейтен. Хрущёвский «оттепельдиҥ» де ӧйинде кал камык документтер јажытту деп статустаҥ чыгарда да, качан шиҥжӱчилер бир канча јайым алынарда да, идеология онойдо ло шиҥжӱ ишти буудактаган. 1960-чы јылда чыккан Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде баштапкы фундаментал 6 томду иште бу айалга кӧрӱнген.

Совет историография

Историографияда кӧп шиҥделген сурактардыҥ бирӱзи ол 1939 јылда куран айдыҥ 23 кӱнинде тургускан советско-герман јӧптӧжӱ (орустап пакта о ненападении). Совет историографияда бу сурак јанынаҥ бурууны немец башкаруга јоҥдойтон болгон, Гитлер Экинчи телекейлик јууны баштаган деп. Перестройка ӧйинде совет историографияда бу суракты ӧскӧртӧ кӧрӱп баштаган, (1980 јј.) ЦК КПСС-тыҥ международный политика јанынаҥ комиссиязы 1930-чы јылдардыҥ тӱӱкизин ойто јаҥырта юридический јанынаҥ кӧрӱп, пактты тургусканы, Экинчи телекейлик јууны баштаган буру Германия ла Совет ороонго теҥ келижет деп јарлаган. СССР јууныҥ баштапкы этабында коомой айалгада болгонын текши шӱӱжер керек. Совет историографияда 1960-чы јылдарга јетире Тӧрӧл учун јуу керегинде монографический толо шиҥжӱ иш јок болгон, јӱк ле архивный, кӧп сабазы јажытту деп гриф тургузылган документтер. Баштапкы фундаментал иш — алты томду монография «Великая Отечественная война Советского Союза 1941—1945 гг.», 1960 јылда кепке чыккан. Бу монографияда баштапкы ла катап тӧрт јыл болгон јууныҥ тӱӱкилик бӱткӱл анализи берилген. Онойдордо, баштапкы јеҥдиртиштер Ӱстӱги Башкаруныҥ јастыраларынаҥ улам болгоны, ол тоодо Сталинниҥ јастыразы. Эмдиги ӧйдиҥ историографиязында «Хрущёвская оттепель» тушта культ личностини акка чыгарган ӧйдӧ, ороонныҥ башкараачызы ла Ӱстӱги башкаруныҥ јастыраларын база да кӧпчидип јастыра кӱргӱскен деп айдат. Јууга совет черӱ белен эмес болгоны, Сталин Германия СССР-га табарарга белен эмес деп бодогон, ого коштой 1930—1940 јылдарда ченемелдӱ командованиениҥ репрессияларын база башкаруга јарбыган болгон.

Совет ӧйдиҥ кийнинде историография

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде отечественный историографический материалды эки тӧс группага бӧлӱгени — совет ле постсовет ӧйдиҥ, СССР јайрадылып, сыныкканыла јарталат. Перестройканыҥ ӧйинде кӧп материалдар јажытту болбой барган, РФ боло берерде бу иш тыҥыда кӧндиккен. Эмдиге јетире президентский архивтеҥ јажытту деп гриф алынбаган учун тӱӱкичилерге кӱч болот. Отечественный историографияда билимчилер постсоветский периодто кӧп блаашту сурактарды јаҥы јайым кӧрӱмле бичиир аргалу боло берген. Эҥ ле озо ороонныҥ башкарузы јууныҥ алдында стратегияны јажырып, Сталин коруланар ла политика белетеген деп айдат, је совет ӧйдиҥ кийнинде тӱӱкичилердиҥ (М. Мельтюхов) шиҥжӱзи аайынча, озо табарар план болгон, ол тоодо телекейлик революция баштаары. Келишпей калганы не дезе совет башкару јууныҥ башталарын чике билбей калганында.