Челябинск

Кӱнбадышта Транссибирский магистральдыҥ башталганы болот. Урал федерал округта культуралык, экономикалык, деловой ло политикалык экинчи тӧс јер болуп јат. Эл-јоныныҥ тоозы — 1 187 960 кижи (2021)Ӱлекер:Переход.

Кала
Челябинск
орустап Челябинск
Мааны Кебедел
HGЯOL
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Челябинский область
Каланыҥ округы	Челябинск кала
Ич бӧлӱк	7 аймак
Баш	Котова, Наталья Петровна
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы	1736
Кала ала	1781
Текши јери	500,91 (ӧскӧ берилгениле 501,57 или 530) км²
Бийиги	200—250 м
Климады	орто континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+5:00[d]
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘1 187 960 кижи (2021)
Ныктазы	2368,48 кж./км²
Агломерацияныҥ эл-јонныҥ тоозы	↘1,6 млн
Ук-калыктар	орустар, татарлар, башкирлер, украиндер, арасейдиҥ немецтери ле о.ӧ.
Конфессиялар	православныйлар, мусульмандар, иудейлер, протестанттар
Катойконим	челя́бинцылар, челя́бинец
Окылу тил	орус тил
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 351
Почтаныҥ индекси	454ххх
АТТК-ныҥ коды	75401
МТТК-ныҥ коды	75701000001
Оноҥ до ӧскӧзи
Награды	Иштиҥ магыныҥ калазы
Каланыҥ кӱни	сыгын айдыҥ 13 кӱни
окылу эмес аттары	Тӱштӱк Уралдыҥ тӧс јери, Танкоград, Челяба
cheladmin.ru
Челябинск Москва
Медиафайлдар Викискладта

Челябинский городской округ ичбойында бӧлӱнген округ. Административный бӧлӱк — «город Челябинск» (областной учурлу, аймактардыҥ јерине кирбей јат).

Челябинск кала Урал ла Сибирдиҥ геологический кыйузында, Россияныҥ азиат јанында, Уралдыҥ кырларыныҥ кӱнчыгыш келтейинде, Миасс сууныҥ эки јарадында (Тоболдыҥ бассейнында) туратӰлекер:Переход.

Е.М.Поспеловтыҥ Топонимический сӧзлигинде («Географические названия мира. Топонимический словарь»), Челеби деп ӧзӧктӧ тӱрк каан кижиниҥ адыла адалган Челеби деп (орустап «царевич», «образованный») јурт болгон. Баштапкы кӧчкӱндердиҥ бала-барказы Челя́ба деп ӧзӧктиҥ ады башкир тилдеҥ келген «силәбе» (орустап «впадина», «неглубокая яма»). Бу шӱӱлтениҥ чынын 1742 јылда Челябинский шибееге келип јӱрген немец јорыкчы Иоганн Георг Гмелинниҥ бичигени чокумдайт. Онойдо ок В.Витевский тӱӱкилик монографиязында бичиген:

«Челябъ — башкирское слово, означающее в переводе на русский язык ведро или бурак. Местоположение Челябинска действительно представляет ведрообразную котловину».

База бир бодоштыру (версия) аайынча топоним сууныҥ адыла колбулу, не дезе кӧп јурттар, јон јаткан јерлер јанында суулардыҥ адыла адалган. Кезик тӱрк калыктар сууларды мында јерлердиҥ ээлериниҥ адыла адаар болгон. Бу версияга удура тургандар айдышканыла Тӱштӱк Уралда бери орустар келгелекте Миасс сууныҥ јанында јурттар јок болгон (XVII чактыҥ учы — нач. XVIII чактыҥ бажы), мында јерлер башкирлердиҥ болгон, олордыҥ јанына јадарга јеткерлӱ болгон дежет. Монгол империя ла Алтын Орда тушта Челеби (Челубей) деп кӱндӱлӱ, нерелӱ ат таркаган болгон. Челеби деп антропоним ислам јерде кӱчтӱ, арга-чакту деген эпитеттерге келижет (сильной, влиятельной личности) (тӱрк тилдеҥ оруска — миловидный, красивый, солнцеподобный деп кӧчӱрилет). Тӱӱкиде бу антропоним кӧп туштайт. Темдектезе, соојын аайынча Куликово поледе монах Пересветле Алтын Орда јанынаҥ Челубей баатыр тартышкан. Челибир деп баатыр черниговский князьтарда болгон. XV чакта Турцияны султан Мехмед I Челеби деп каан башкарган. XVII чакта јарлу турецкий билимчи Хаджи Халифе носил Кятиб Челеби деп кош атту (псевдоним) болгон. Ол ло ӧйдӧ јарлу турок јорыкчы Эвлия Челеби база болгон. Турецкий тилде «челяб» деп сӧс кудай деп учурлу, «челяби» дезе кудай јайаган (орустап божественный, одарённый Богом).

 

 

. Кийни јанында ЧМЗ јанынаҥ — кирлӱ туман (смог).

Челябинск Евразия материктиҥ тал ортозы киреде турат (географиялык орто точканаҥ 1400 км ыраакта), Уралдыҥ сындарынаҥ кӱнчыгыштай, Екатеринбург каланаҥ км тӱштӱктей. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 200—250 метрге бийик. Геологиялык турган јери: Тӱштӱк Уралдыҥ кӱнбадыш јаны (граниттер), кӱнчыгыш јаны — Кӱнбадыш Сибир (осадочные горные породы), онойдо кала Урал ла Сибирдиҥ кыйузында туруп, Сибирге каалга («Ворота в Сибирь») деп окылу эмес кӱндӱлӱ атту, XIX—XX чактардыҥ ортозында, Транссибти туткан кийнинде, кӧп јорыкчылар Челябинскте темирјол станцияда открыткалар садып алала, Сибирде болгон кижинеҥ эдип телекей ичиле аткаратан. Миасс сууны кечире Ленинградский кӱр сууныҥ уралда ле сибирде јараттарын бириктирет, онойып ол Урала ла Сибирди бириктирген кӱр болот. Урал ла Сибирдиҥ чике ле кыйузыла «Меридиан» деп кӧӧлик јол Ленинниҥ проспектиле Механический оромныҥ учына јетире барат: Ленинниҥ проспектинде «Меридиан» деп кӧӧлик јолыныҥ виадукыныҥ алдында эки регионныҥ бириккен белтири (орустап точка пересечения границы Урала и Сибири). Кала Миасс сууда турат, коштой јерде Шершнёвское водохранилище ле ӱч кӧл: Смолино, Синеглазово, Первое. Каланыҥ јеринде бир канча кичинек суучактар Миасска кожулат: Игуменка, Колупаевка, Чикинка, Челябка,Чернушка, кӧп сабазы трубалар ла коллекторлорло агызылган.

Рельефы кӱнбадышта јаан эмес тӧҥдӧри табынча кӱнчыгыш јаар јабызап барат. Солун немези Челябинск Рим, Константинополь ло Москва чылап јети тӧҥдӧ туруп јат. Кала Миасс суула, кӧлдӧрлӱ јуукаларла, састу јерлерле эки јара кезилет. Миасстыҥ јараттары кезектей агашла, тайала бӱркелген. Шершнёвский водохранилищениҥ алты јанында суу бир канча јерде буулып, каланыҥ буунты сууларыныҥ системазы боло берет, јараттары јатыра, тӱби баларлу. Каланыҥ ӱсти ле алты јанында суу кырлу јердиҥ суулары ошкош тӱрген агынду, каскак јараттарлу. Климады — орто-континентал.

Тӱштӱк-кӱнбадыш јанынаҥ тӱндӱкке јетире Челябинскти Сосновский аймак аттыҥ таказы чылап орой јадат. Кӱнчыгыш јанынаҥ Челябинскке спутник-кала Копейск биригет. Тӱндӱк-кӱнчыгыш јанынаҥ Челябинск Красноармейский аймакла кыйулажат.

Коштой калалар

Челябинсктеҥ јуугында јаткан јаан калаларга јетире (кыскарта / кӧӧлик јолдорло)
ТД-КБ				ТД-КЧ
КБ				КЧ
ТШ-КБ				ТШ-КЧ

Климады

Челябинск лесостепной зонада, Евразия материктиҥ тал ортозы киреде, теҥистер ле талайлардаҥ ыраак, Уралдыҥ сындарынаҥ кӱнчыгыштай турат.

Каланыҥ климады кеминде, текши характеристикаларыла орто-континентал. Кейдиҥ температуразы кӱнниҥ чогы ла бери келген кейдиҥ массаларынаҥ камаанду. Јыл туркунына областьтыҥ јеринде кӱн 2066 саат тийет. Атмосфералык чык-јуттыҥ кеми јыл туркунына циклондордоҥ камаанду болот, јылдык кеми 410—450 мм. Челябинскта салкын чаган — кӱӱк айларда тӱштӱк ле тӱштӱк-кӱнбадыштаҥ тӱргени 3—4 м/с согот. Шуургандаза салкын 16-28 м/с јетире тӱргендейт. Кичӱ изӱ ле куран айларда салкын кӱнбадыш ла тӱндӱк-кӱнбадыштаҥ согот, орто тӱргени тыҥыбайт, је кӱкӱрттезе, кыска ӧйгӧ јотконду (орустап шквалистый) салкын 16—25 м/с тыҥыйт. Сыгын-јаҥар айларда салкын тӱштӱк ле тӱштӱк-кӱнбадыштаҥ согот, салкынныҥ орто кеми 3 м/с, ӱстӱги-бажы — 18—28 м/с. Кыш узун, карлу, ӧткӱре соок эмес. Кар кӱчӱрген айдыҥ 15—18 кӱндеринде јерди бӱркеп ийеле, 145—150 кӱн јадат. Кардыҥ бийиги 30-40 см, кары ас кышта 10—15 см-ге јабыс. Шуургандар 30—35 кӱн болот, јаба 220—270 саат. Чаган айдыҥ орто температуразы −15,5 ала −17,5° С јетире. Кейдиҥ эҥ ле јабыс температуразы −49 °C тӱшкен. Јас узун ла ортолой јылу. Јайгы температуралар кӱӱк айда кӧдӱрилип баштайт. Јай орто-јылу, кургак, кезикте јутту да болот. Јаан изӱ айда кейдиҥ орто температуразы 18-теҥ 19 °C јетире. Эҥ изӱ температура 1952 јылда темдектелген — +39.2°С. Эҥ ле кӧп јааштар јаан изӱ айга келижет.

Јаскыда орой кыру тӱжер аргалу (кичӱ изӱ айдыҥ баштапкы јарымында) ла кӱскиде эрте кыру (куран айдыҥ учында) (орустап заморозки)тоҥырып ийет, кезик јылдарда кар да јаап ийет.

Тӱштиҥ јарык ӧйи 7 саат 08 минуттаҥ 17 саат 24 минутка јетире (кышкы ла јайгы Солнцестояние) тушта.

Экологиязы

 

Челябинск кӧп заводторлу промышленный кала учун, экологиялык айалга анчада кӱч болуп јат. Челябинский областьтыҥ башкараачызы болгон, Борис Дубровскийдиҥ айтканыла, Челябинскта кейдиҥ арузын шиҥдеериниҥ кризисы,Челябинсктиҥ экологиялык аргалары тӱгенген учун мында јаҥы, производстволор баштаар ачар арга јок. Челябинскта 2020 јылда 2019 јылга кӧрӧ чачынтылардыҥ кеми 13 % кӧптӧй берген. РФ-ныҥ Президентиниҥ Спецпредставители Сергей Иванов айтканыла Челябинскти кейиниҥ кири јанынаҥ мында кижи јадар аргалар кӱч кала. 2018 јылда Иван Засурский (Совета по правам человека при Президенте РФ) айткан Бу калада јадарга торт јарабас. «Российская экологическая партия «Зелёные»» Челябинский областьта 2021—2022 јылдардыҥ кыжында 80-чи јерде (бастыра 85 јердеҥ).

Јыл туркунына формальдегид ле фтороводородтыҥ (предельно допустимая концентрация) кеми кӧптӧгӧн. Каланыҥ ичинде бир канча кӧлдӧр, отчеттордоҥ кӧрзӧ, коомой айалгада. Шершнёвский водохранилище — ичер суу алатан јер органический чачынтыларла кирленген, сууныҥ арузы керектӱ кемине јетпейт. Роспотребнадзор Челябинскта сууларга эжинерге јеткерлӱ ле јарабас деп айдат.

Каланыҥ эл-јоныныҥ тоозы Росстаттыҥ бергениле 2021 јылда1 187 960 кижи. Ӱлекер:Численность городов России

Челябинсктыҥ эл-јоны Арасей империяныҥ 1897 јылда ӧткӧн тооалыжыла јӱк ле 20 муҥ кижи болгон. 1926 јылда 59 муҥ кижи. Јууныҥ кийнинде Урал ла Сибирге эвакуацияныҥ, индустриализацияныҥ кийнинеҥ улустыҥ тоозы 10 катапка кӧптӧгӧн, 1959 јылда 689 муҥ кижи. 1976 јылда ӱлӱрген айдыҥ 13 кӱнинде каланыҥ миллионный кижизи чыккан. 300 јылдыҥ туркунына Челябинсктиҥ эл-јоны 1080 катапка ӧскӧн. XXI чакта калада јӱске шыку калыктар јуртайт.

2010 јылдыҥ тооалыжыла: орустар — 936,5 муҥ кижи (86,53 %), татарлар — 54,4 муҥ (5,03 %), башкирлер − 33,7 муҥ (3,11 %), украиндер — 15,6 муҥ (1,44 %), немецтер — 7,1 муҥ (0,65 %), белорустар — 4 муҥ (0,37 %), армяндар — 3,7 муҥ (0,34 %), мордвалар — 3,1 муҥ (0,29 %), таджиктер — 3 муҥ (0,27 %), казахтар — 2,9 муҥ (0,26 %).

Кудай јаҥы

 

Челябинск тӱӱкиде кӧп культуралардыҥ бириккен тӧс јери: эҥ ле озо бу регионныҥ тургун калыктарыныҥ культуразы — башкир, татар ла орус. Челябинскте бир канча православный храмдар, Храм Непорочного Зачатия Пресвятой Девы Марии деп католический храм; протестантский общиналар — лютеран, баптист, пятидесятниктер ле о.ӧ.; Челябинский синагога, мечеттер. Жуковтыҥ оромында Свято-Георгиевский храм јетире тудулган, каланыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында Агару Сергий Радонежскийдиҥ храмы ла Металлургический аймакта мечет тудулып јат.

2020 јылда Свято-Симеоновский кафедральный собор (1883) тӧс храм болуп чотолот. Рождество Христованыҥ јаҥы кафедрал соборы тудулат, оны 2023 јылда бӱдӱрер.

Храм Святой Троицы ла Александро-Невский серикпе Россияныҥ культуралык объекттериниҥ тоозына кирет.

Баштапкы мечет Азиатский оромдо «Ак-мечет» (татарлап Ак мәчет — орустап «Белая мечеть») (эмди Елькинниҥ оромы), болгон, ол 1899 јылда тудулган. Јерин крестьянин Мухамет-Галиев берген. Архитекторы: Х. Зарифов ла З. Г. Галеев.

•  
  Свято-Симеоновский кафедральный собор
•  
  Свято-Троицкий серикпе
•  
  Ак мечет, культуралык энчи
•  
  Евангельский христиан-баптисттердиҥ мӱргӱӱр туразы

Челябинск кала 1736 јылда Селябэ ӧзӧктӧ шибее эдип тудулган. 1781 јылда Челябинский шибее кала деп статус алынып, Челябинский уездтиҥ, Екатеринбургский областьтыҥ Пермский наместничествозыныҥ тӧс јери боло берген.

Челябинский шибее 1736 јылда Селябэ ӧзӧктӧ тудулып баштаган. Челябинский, Миасский, Чебаркульский шибеелерди тутканыныҥ бир шылтагы: Теченский слободанаҥ Оренбургский ле Верхояицкий шибеелер јаар барып јаткан курсакту обозторго башкирлер табарып туратан болгон.

Сыгын айдыҥ 13 кӱнинде полковник Тевкелев Кутлу-Мухаммед Мамешевич бичиген:

«в урочище Челяби от Миясской крепости в тридцати верстах заложил город»

. Шибеени јердиҥ ээзинеҥ, башкир тархан (јамы) Таймас Шаимовтоҥ, јӧп алып туткан, ; башкирлер мынаҥ улам јасак тӧлӧбӧй барган. Кийнинде А. И. Тевкелевтиҥ јакылтазыла, Челябинский шибеени майор Я. Павлуцкий јетире туткан. Ол ло кижи бир канча јыл кайра шибее тудар јерди бедиреп тапкан болгодый. 1736 јылдаҥ ала Челябинский шибее Уфимский провинцияга кирген. 1742 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 20 кӱнинде немец јорыкчы И. Г. Гмелин баштапкы катап шибее керегинде бичиген:

«Эта крепость также находится на реке Миясс, на южном берегу, она похожа на Миясскую, но побольше и окружена только деревянными стенами из лежащих брёвен. Каждая стена имеет примерно 60 саженей. Она заложена вскоре после Миясской крепости, а имя получила от ближайшего к ней, находящегося выше на южной стороне реки леса, по-башкирски Челябе-Карагай»

.

1743—1781 јылдарда Челябинский шибее Исетский провинцияныҥ администрациялык тӧс јери боло берген , Оренбургский комиссияныҥ јакааны аайынча (1743 јылдыҥ сыгын айыныҥ 22 кӱни), алдында ол тегин ле бу провинцияга кирген болгон.

1748 јылда тулаан айдыҥ 23 кӱнинде Челябинский шибееде баштапкы таш Христорождественский собор тудулып башталган, кийнинде ол Исетский провинцияныҥ тӧс соборы боло берген.

1760-чы јылдарда Челябинский шибееде воевода ла провинциальная канцелярия болгон (Теченский слободанаҥ 1743 јылда бери кӧчӱрген), подушной сбор, духовное правление, ратуша, 500-ке јуук айылдар (олордыҥ 100 кирези шибеениҥ ичинде). Шибее эки агаш башнялу сууныҥ оҥ јарадында болгон. Сууныҥ эки јарадында шибее агаш чедендӱ орустап (заплот) (рогатками, надолбами и тремя проезжими башнями). Мында нерегулярный черӱ 354 казакту, бажында атаман ла 8 старшина, канцелярияныҥ регулярный Провинциальный ротазы (пехотный рота), 192 којойым ла ишмекчилер, 42 крестьян ла крепостной-дворовыйлар. Мынаҥ ӧскӧ, 15 беристе јерде турган Баланъчной деп јуртта Шадринсктеҥ кӧчӱп келген 154 кижи јаткан. Оренбургка јетире почтаныҥ јолы Зелаирский шибее ажыра 572 беристе јерле ӧткӧн.

1774 јылда воевода А. П. Верёвкинниҥ шылтузында, Пугачёвтыҥ табарузына удурлажып, оны шибееге кийдирбеген, је 1775 јылдыҥ кочкор айында Пугачёвтыҥ улузы шибеени ал соккон. генерал И. А. Деколонгтыҥ черӱзи болушка келип, шибеени јайымдаган.

1781 јылда Челябинский шибее Челябинск кала боло берген. Екатерина II каанныҥ Јакааны аайынча (6.06.1782) Челябинсктыҥ кебедели јӧптӧлгӧн. Куйактыҥ ӱсти јанында уфимский герб, алты јанында кошту тӧӧ каланы кечире саду јол ӧдӱп турганын керелейт.

1780-чи јылдарда Челябинск амыр уездный кала да болзо, је мында телекейлик учурлу керектер база болотон. Онойдо, 1788 јылда Степан Семёнович Андреевскийге башкарткан бир бӧлӱк эмчилер Сибирская язва деген ооруныҥ темдектерин шиҥдеп, Сибирская язва деп адап, телекейде баштапкы катап бу јеткерлӱ ооруны эмдейтен канныҥ сыворотказын сананып тапкан. 1796 јылдаҥ ала наместничество јоголгоныла Челябинск уездиле Оренбургский губернияга кирерде, јаҥы каланыҥ јаҥы кебедели јӧптӧлгӧн: губернский куйактыҥ алты јанында кошту тӧӧ. XIX чактыҥ баштапкы јарымында каланыҥ улузы садыжар ла ремесленный кыптарга (орустап прослойкаларга) бӧлӱнет. XIX јӱсјылдыктыҥ бажында кала Уралдыҥ јарымкаларында бек турат.

 

 

XIX чактыҥ учына јетире Челябинск јаан эмес кала болгон. Челябинск экинчи катап 1892 јылда Александр II тушта јаҥырган. Јаҥыртулар Самаро-Златоустовский темирјолдыҥ бӱткениле тудуш болгон, бу темирјол Челябинскти Россия империяныҥ европей јаныла колбогон. Император темирјолды Казан — Екатеринбург — Тюмен ажыра тудар проектти токтоткон. 1892 јылдаҥ ала Транссибирский магистральды ороонныҥ кӱнчыгыжы јаар тудары башталган. 1896 јылда Уральский горнозаводский темирјолдыҥ айрызы Челябинск ле Екатеринбургты колбоп, каланыҥ эрчимдӱ ӧзӱмине салтарын јетирген, оноҥ улам бастыра кош Челябинск ажыра ороонныҥ европей јанына ууланган, Кӱнбадыш Сибирдиҥ кожыныҥ ӱстине. Тоолу ла јылдардыҥ туркунына кала аш, , сарју, эт, чай садарыла ороонныҥ ичинде баштапкы јерлерге чыккан. 1893 јылдаҥ ала XX чактыҥ 30-чы јылдарына јетире Челябинскте темирјол станцияныҥ јанында, Россияда кӧчкӱндердиҥ јаан деген врачебно-питательный переселенческий пункты ачылган. Бу пункт ажыра Сибир ле Ыраак Кӱнчыгыш бараткан бастырага јуук кӧчкӱндери ӧткӧн. Бу ла јылда калада Арасей империяныҥ Государственный банкыныҥ Челябинскта бӧлӱги ачылган.

1736 јылда шибее эдип тудулган, Челябинск XIX чакта Уралдыҥ јаан деген саду тӧс јери боло берген, чактыҥ учында, 1892 јылда Москва калала темирјолло колбу боло берерде, бастыра Арасей империяныҥ саду тӧс јери боло берген. СССР-да баштапкы бешјылдыктарла кожо Челябинскте промышленный предприятиелер эрчимдӱ тудулган, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта заводтор эвакуацияга келген, кала СССР-да јаан промышленный тӧс јер болгон. Јуу ӧйинде Т-34 деп танктар ла ӧскӧ дӧ јуучыл техника јазап чыгарган учун, јеҥӱге јаан кожулта эткен учун Челябинскке «Иштиҥ магыныҥ калазы» деп нере берилген («Город трудовой доблести»), калага «Танкоград» деп окылу эмес ат берилген.

1990-чы ла 2000 јылдарда кӱч экономикалык айалгада каланыҥ бир канча производстволоры јабылган. 2020 јылдардыҥ бажында Челябинскте јаан экологиялык проблемалар табылган, бир айалгазы кейдиҥ сӱрекей тыҥ кирленгени учун эл-јон ороонныҥ ӧскӧ региондорына кӧчӱп баштаганыӰлекер:Переход. Челябинск онойдо ок ээлемдик ле экономикалык сфераларда кӱч айалгада турат, бу коомой јолдор ло бызылган (орустап деградировавший общественный) јондык транспорт, бого коштой каланыҥ архитектуралык бӱдӱми ле ээлеми јабыс кеминде болгоны. Ондый да болзо, Челябинск Уралдыҥ эҥ јаан промышленный тӧс јери болуп јат, мында промышленность валовый муниципал продукттыҥ 40 % боуп јатӰлекер:Переход.

Ӱредӱлик

 

2022 јылда Челябинскта 239 дошкольный образовательный учреждение, 129 текши ӱредӱлӱ учреждение ле 16 бийик ӱредӱ берер учреждение. Балдардыҥ тоозы бастыра јаба 80,3 муҥ ла 147,4 муҥ студент.

Билим

Каланыҥ учурлу вуз-тары эки классический университет — Южно-Уральский государственный университет (Национальный исследовательский университет России деп статусту) ле Челябинский государственный университет, мында в которых 25 ле 14 муҥ студент ӱренип јат. Эки ӱредӱ заведение экилези российский ле международный рейтингтерде туружат. Олордоҥ ӧскӧ калада Южно-Уральский государственный аграрный университет, Челябинский государственный педагогический университет, Южно-Уральский государственный медицинский университет Министерства здравоохранения РФ ле Уральский государственный университет физической культуры, Челябинская государственная академия культуры и искусств ла Южно-Уральский государственный институт искусств имени П. И. Чайковского, онойдо ок таҥынаҥ заведениелер ле ӧскӧ ВУЗ-тардыҥ филиалдары.

Калада военный вуз — Челябинский военный авиационный институт штурманов — Военно-воздушный академияныҥ филиалы иштейт. Челябинский высший танковый командный училище 2007 јылда јабылган, Челябинск онойдо ок јаан учурлу билим тӧс јер, регион ороонныҥ беш билим-шиҥжӱ јанынаҥ региондорына кирип јат, калада Челябинский билим тӧс јер (УрО РАН) бар.

Челябинскте 25 муниципал эмчилик организация, 2020 јылда мында 8 132 кижи иштеген (3 024 — врачтар, 5 108 — орто медицинский персонал). Больничный койкалардыҥ тоозы 14 900 (127 10 муҥ эл-јонго). Челябинский областной клинический больница 1938 јылда ачылган, эмди ол 9 корпусту, консультативный поликлиниказы улусты 32 специальностьло кӧрӧт. Областной онкологический диспансер 1969 јылда иштеп баштаган, эмдиги ӧйдӧ ондо кибер-нож ло Позитронно-эмиссионная томография бар. 2010 јылда Федерал сердечно-сосудистый хирургияныҥ тӧс јери ачылган, мында 2013 јылда чыҥдыйы бийик болушты (орустап высокотехнологичную помощь) 5094 пациент алган. Онойдо ок областной ожоговый центр иштейт, 1978 јылда ачылган.

Онкодиспансердиҥ главврачы Андрей Важенинниҥ айтканыла, калада ракла оору улустыҥ тоозы (402 кижи 100 муҥ эл-јонго) текшироссийский кӧргӱзӱниҥ 15 %. Россия ичинде бу кӧргӱзӱ эҥ ле бийик, калганчы 20 јылга оору улустыҥ тоозы 2 катапка кӧптӧгӧн, јылдаҥ ла 3 % кӧптӧйт. Туберкулёз оорула кӧргӱзӱлер коомой, 2015 јылда 12 % кӧптӧп, 50,4 кижи эл-јонныҥ 100 муҥына, бу ортороссийский кӧргӱзӱнеҥ 20 % кӧп. ВИЧ оорула айалга сӱреен коомой — Челябинский область Россияныҥ региондорыныҥ ортодо бежинчи јерде,. Јӱрӱмниҥ орто узуны 70,3 года (эр улустыҥ — 64,2 јаш, ӱй улустыҥ — 76,2 јаш).

 

 

Театрлар

• М. И. Глинканыҥ адыла адалган опера ла балеттиҥ Челябинский государственный академический театры;
• Наум Орловтыҥ адыла адалган драманыҥ Челябинский государственный академический театры;
• «Јииттердиҥ театры» деп Челябинский государственный драматический театр (алдында ТЮЗ);
• В. Вольховскийдиҥ адыла адалган куклалардыҥ Челябинский государстволык театры;
• Челябинский государстволык драма театр, «Камерный театр»;
• Челябинский драматический театр «Манекен»;
• Челябинский драматический театр «НХТ»;
• Эмдиги ӧйдиҥ бијелериниҥ Челябинскте театры.

Концертный организациялар

• Челябинский государственный филармония;
• Орус калыктыҥ «Малахит» деп государственный оркестры.

Музейлер

• Тӱштӱк Уралдыҥ Государстволык тӱӱкилик музейи;
• Јурук кеендиктиҥ Челябинский государстволык музейи.

 

Уралдыҥ тӱӱкизи ле культуразына кӧпти эткен кижи — уралдыҥ скульпторы, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ јурукчызы Виталий Зайков.

Калада јаткан улустыҥ ла айылчылардыҥ јараткан јерлери: Кировка — јойу јӱрер ором, мында солун кереестер ол «Нулевая верста», доброволец-танкисттерге кереес, Александр Розенбаумныҥ ла Челябинскти тӧзӧгӧндӧргӧ кереес, онойдо ок скульптуралар («Тӧӧлӧрлӱ уулчак», «секирткишти такалаган Левша», «Кӱскӱдий мольберттиҥ јанында јурукчы», «Афганистанда корогондорго», «Закон», «Городовой», «Саксофонист», «Модница» («Кокетка»), «Баскын-тоскын», «Којойым», Скульптура извозчика, Ветеранга кереес ле о.ӧ. Мактыҥ бульварында јуучылдарга кереес бар, Ада-Тӧрӧлиниҥ батыр уулдарына ла Мӧҥкӱлик от. Јеҥӱниҥ садында бир канча кереестер Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга учурлалган (монументтер «Хранителям границ», «Добрый ангел мира» ла «Памятник труженикам тыла»), онойдо ок ачык теҥериниҥ алдында јуучыл техниканыҥ музейи. Революцияныҥ тепсеҥинде Ленинге кереес, «кожоҥчы» фонтанду сквер. Челябинскта јарлу улустыҥ кереестери: Курчатовко, Прокофьеке, Глинкага, Горький ле Столыпинге. Калада техникага учурлаган кереестер база бар: танк «ИС-3» Комсомольский тепсеҥде, трактор «Сталинец 65» ЧТЗ-ныҥ алдында, паровоз «Ес-350 Красный коммунар» Пушкинниҥ паркында темирјолчылардыҥ культура ӧргӧӧзиниҥ јанында. Онойдо ок башка-башка скульптуралар («Поцелуй городу», «Темир бука», «Слон»), мемориалдар («Подвиг», «Јалтанбастарга мак», «Мемориал Солдатам правопорядка»), декоративный композициялар («Урал — Сибирь», «Сфера любви»). База бир солун неме бийиги 73 метрӰлекер:Нет АИ 2 Ајыктанар кӧлӧсӧ (орустап колесо обозрения) «360°».

 

 

2014 јылда Челябинск спорт школдорыныҥ тоозыла арасей калалар ортодо 7 јерде болгон (7 спортивный учреждение 100 муҥ кижиге. Калада 1900-теҥ артык спорт тудумдар, олордыҥ ортодо 9 спорт ӧргӧӧ, 9 спортивный комплекс, 3 водно-спортивный комплекс, 3 бассейн, легкоатлетический комплекс, 14 стадион, дзюдоло олимпиадага белетеер тӧс јер.

Челябинскте шайбалу хоккейдиҥ школы јакшы кӧндӱккен, «Трактор (хоккейный клуб» (Континентальная хоккейная лигада турушкан) о.ӧ. командалар. Ӧскӧ бӱдӱмдӱ спорт командалар: Челябинск (футбольный клуб «Челябинск», гандбольный клуб «Динамо — Челябинск», мини-футбольный клуб «Тӱштӱк Урал», волейбольный клуб «Автодор-Мета», баскетбольный клуб «Славянка».

2012 јылда калада дзюдоло чемпионат Европы ла чемпионат Европы водный пололо, кыстар ортодо 2013 — Матч звёзд КХЛ 2013, Финал Кубка Гагарина 2013. Футбол Челябинскте — хоккейдиҥ кийнинде бойыныҥ јарлузыла 2-чи јерде.

Арасей империяда Челябинсктыҥ Кӱндӱлӱ кижизи деп ат-нерени Император Николай II каан эки катап јӧптӧгӧн 1967 јылдаыҥ сыгын айыныҥ 8 кӱнинде каланыҥ ишмекчи депутаттарыныҥ исполнительный комитединиҥ Соведи јӧптӧгӧн. Бу ат-нере 43 катап берилген.

Арасей ӧйинде империя

• Михайловский К.Я. (1834, Черниговский губерния — 09.09.1909, Санкт-Петербург) (нерени Николай II каан, берген) — дворянин, Крымский јууныҥ туружаачызы, орус инженер. Самара — Уфа (1885), Уфа — Златоуст (1888), Златоуст — Челябинск (1891), Екатеринбург — Челябинск (1894) деп темирјолдорды туткан. Действительный тайный советник (24.02.1907).
• Колбин В.М. (1854, Челябинск — 13(26).04.1911) (нерени Николай II каан, берген 1905 јылда) — купец, предприниматель, общественный деятель.
• Покровский В. К. (11.07.1843, Челябинск — 20.09.1913, Гейдельберг, Германская империя) (нерени Николай II каан, берген) — предприниматель, меценат, общественный деятель; статский советник.

Совет ӧйдӧ

• Карпенко П. Е. (04.03.1897, Тула, Тульская губерния — 22.11.1973, Челябинск) (10 сентября 1968) — инженер-металлург, Граждан ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы. Јуу ӧйинде — Чебаркульский металлургический заводтыҥ башкараачызы (1940 — заводты туткан башкараачы).
• Гусаров Владимир Николаевич (05.04.1911, с. Ромашкино, Бузулукский уезд, Самарская губерния — 30.01.1998, Челябинск) (7 сентября 1971) — Россияныҥ кӱндӱлӱ металлургы (1958), В. Н. Гусаровтыҥ комбинатта текши стажы 66 јылдаҥ артык
• Мороз Мария Фёдоровна (25.12.1925, дер. Зиновьево, Покровская волость, Малоархангельский уезд, Орловская губерния — 16.12.1996, Челябинск) (7 сентября 1971) — Челябинский тракторный заводтыҥ ветераны, Стахановец. 1984 јылдаҥ ала кӧп ӱренчиктерди таскаткан, текши стажы 45 јыл

• Кулешов Пётр Иванович (14.06.1912, Калуга, Московская губерния — 04.07.1995, Челябинск) (19 сентября 1978) — советский театральный актёр, режиссёр. Ада-Тӧрӧл учун Клу јууныҥ туружаачызы.

Эмдиги Россияда

• Митяев О. Г. (19.02.1956) — Россия Федерацияныҥ јондык артисты
• Глубоков Д. А. (24.12.1923, Кошкуль јурт, Челябинский округ, Уральский область — Красноармейский  — 17.12.2007, Челябинск) (9 сентября 1996) — Челябинский государственный медицинский институттыҥ ректоры (1966—1995), Эмчилик билимдердиҥ докторы (1975), профессор (1977), Заслуженный деятель науки Российской Федерации (1995), Почётный кардиолог России (2001). Ада-Тӧрӧл учун Клу јууныҥ туружаачызы. Сталинград учун јуу-согуштыҥ туружаачызы
• Ильичёв Леонид Александрович (16.08.1919, Строевая гора јурт, Иваново-Вознесенская губерния, эмдиги — Ивановская область — 16.05.2004, Челябинск) (9 сентября 1996) — советский государственный деятель. Ада-Тӧрӧл учун Клу јууныҥ туружаачызы.

• Медяков М. Д.(28.12.1923, Коровинский район, Челябинский округ, Уральская область; эмди — Мишкинский район Курганской области — 07.11.2005, Челябинск) (7 сентября 2004) — Ада-Тӧрӧл учун Клу јууныҥ туружаачызы. Герой Советского Союза (19.04.1945), Челябинскоий областьта Советский Союзтыҥ калганчы Геройы

• Шаламов А.Л. (18.12.1925, Еткуль ј., Еткульский район, Уральский область, эмди — Челябинский область) (2 сентября 2014) — Ада-Тӧрӧл учун Клу јууныҥ туружаачызы.

•  
  Эр улустыҥ баштапкы Приходской училищезиниҥ туразы (эмди Советский ором, 51. Мактыҥ бульварында)
•  
  Арасей империяда Экинчи низший баштамы училищениҥ туразы (эмди Тартыжуныҥ оромы, 28)
•  
  Ӱчинчи баштамы (приходской) ӱй улустыҥ училищезиниҥ туразы (эмди Володарскийдиҥ оромы, 14)
•  
  Земский школдыҥ туразы (эмди Воровскийдиҥ оромы, 5)
•  
  Челябинский реальный училищениҥ туразы (эмди Кызыл ором, 38)
•  
  Эр улустыҥ темирјолдор аайынча училищезиниҥ туразы (эмди Јайымныҥ оромы, 175)