Уфа

Уфа (орустап Уфа, башкирлеп Өфө) — Россия тергееде Башкортостан Республиканыҥ тӧс калазы.

Миллионер-калалардыҥ бирӱзи, Уфимский аймактыҥ администрациялык тӧс јери, је ого кирбейт.Ороонныҥ кӱнбадыш јанында турат. Уфаныҥ эл-јоныныҥ тоозы 1 128 787 кижи (2020). Уфа каланыҥ округы деп муниципал тӧзӧлмӧ, каланыҥ округы (Россия) деп статусту. Уфимский агломерацияныҥ тӧс јери. Россия Федерацияда јаан экономикалык, культуралык ла билимдик тӧс јерлердиҥ тоозына кирет. Уфимский провинцияныҥ, Уфимский наместничествоныҥ, Уфимский ле Симбирский генерал-губернаторствоныҥ, Уфимский губернияныҥ, Уфимский областьтыҥ (Арасей империяныҥ), Уфимский уездтиҥ тӱӱкилик тӧс јери (1586—1708).

Башкортостанныҥ тӧс калазы
Республикан учурлу кала
Уфа
орустап Уфа, башкирлеп Өфө
Уфа
Мааны Кебедел
Мааны Кебедел
HGЯO
Эл-тергее Уфа Россия
Статус Республиканыҥ тӧс калазы
Федерацияныҥ субъекты Башкортостан Республика
Каланыҥ округы Уфа кала
Ич бӧлӱк 7 каланыҥ аймактары
Администрацияныҥ башкараачылары Сергей Николаевич Греков
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1574 јыл
Баштапкы ады чыккан 1367 јыл
Кала ала 1586 јыл
Башкортостанныҥ тӧс калазы ала 1922 јыл
Текши јери 708 или 715 км²
Бийиги 212,2 м
Ойдиҥ поязы UTC+5:00[d]
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы 1 125 933 кижи (2021)
Ныктазы 1590,46 кж./км²
Агломерация Уфимский (1 454 053 человека)
Ук-калыктар орустар, татарлар, башкирлер, украиндер ле о.ӧ.
Конфессиялар мусульмандар (сунниттер) православие
Катойконим уфи́мецтер, уфи́мец, уфи́мка
Окылу тил орус тил ла Башкир тил
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 347
Почтаныҥ индекси 450000—450999
АТТК-ныҥ коды 80401
МТТК-ныҥ коды 80701000001
Оноҥ до ӧскӧзи
Награды Ленинниҥ ордени Ленинниҥ ордени Октябрьский Революцияныҥ ордени Ӱлекер:Калыктар ортодо најылыктыҥ ордени
Город трудовой доблести
Иштиҥ ат-нерези ле магыныҥ калазы
уфа.рф
 (орус.) (баш.) (англ.)
Уфа (Россия)
Уфа
Уфа
Уфа
Москва
Уфа Медиафайлдар Викискладта

Уфимский јарымортолыкта, Белая (Каманыҥ кош суузы) ла Уфа суулардыҥ коолында турат.

Этимологиязы

Каланыҥ ады кайдаҥ келген деп бир канча бодоштыру (версия) бар:

  • « Оренбург губернияныҥ топографиязы» (1755 ј.) Рычков П. И. бичиген Уфа деп ат калага јаҥы берилген эмес, озодо мында јаткан каандардыҥ (орустап ханы) јеринде олор адаган сӧс. Ак сууныҥ јанында кала (орустап Белая) Уфа суунаҥ эки катап јаан, Уфа деп адалар аргазы јок, Уфа суу оҥ јанынаҥ Ак сууга кирет, ӱч беристе ӱсти јанында, је ондо кандый да кижиниҥ јуртыныҥ орды јок. Ого коштой Уфа сууныҥ јарадында, беш беристе јерде јурттыҥ орды бар, ондо хандар јуртаган дежет. Айдарда ол ло јебрен јурттыҥ адыла кийнинде орустар туткан кала Уфа деп адалган. Башкирлер Уфа сууны Уфа-Идель дейдилер, ол Уфа-суу дегени, Белаяны — Ак-Идель деп адайдылар, ак суу дегени.
  • Михаил Сомов «Оренбургский губернский ведомостиде» (1864 ј.) бичигениле упе бийик јер, тӧҥ, (орустап возвышенность), табынча уфа деп сӧс боло берген. Бу бодоштыру чынга тӱҥей не дезе каанныҥ турган јери бийик тӧҥдӧ болгон. Уфа суу озо Кара-Идель (орустап Тёмная река) деп атту болгон (эмди де кезик башкирлер ол сууны онойдо адайт) — Белая сууга кӧрӧ ӧҥин кара деп адайт. Уфа деп айтпай, кайдаҥ билер, озодо ханныҥ јуртын Туратав деп айдар эди.
  • «Оренбург губернияныҥ памятный книжказында, 1865 јыл» мындый бодоштыру айдылат:

    «На правыхъ возвышенныхъ берегахъ Бѣлой — городъ Уфа (слово башкирское, значитъ „тёмная вода“), такъ названный издавна башкирцами»

    .
  • Кузеев Р. Г., А. А. Камаловко тайанып, айдат «upe» — суу, балтий тилдерде туштайт.
  • А. К. Матвеевтиҥ айтканыла иран тилде «ап» — суу (вода).
  • Тюрколог Н. К. Дмитриев ле краевед А. Н. Сергеевтиҥ бодоштырганыла каланыҥ ады «Уба» деп сӧстӧҥ барган, башкир тилде бу тӧҥ («холм»), «курган».
  • Д. Г. Киекбаев Уфа деп сӧсти Ова эмезе Ува, ва — коми тилде «суу».
  • Ого коштой Уфа дегени упей укту улус, башкир этноним(башкирлеп өпәй), упей сӧӧктӱлер Уфа сууны јакалай јадат.

Физико-географикалык темдектери

Уфа кала Прибельский увалисто-волнистый равнинада, Белая сууга (Каманыҥ кош суузы) Уфа суу ла Дёма суу кожулганында турат, Тӱштӱк Урал сындардаҥ 100 км кӱнбадыштай. Кӧп јаны эки сууныҥ ортозында, Белая ла Уфа суулар, Уфимский јарымортолыкта. Каланыҥ ӧзӱми, тудулганы, планировказы эмдиги бӱдӱми бастыра ландшафтла тудуш. Сутолока суу Уфимский јарымортолыкты Сутолоцкий јарла кожо (овраг) Бельско-Сутолоцкий ле Сутолоцко-Уфимский бӧлӱктер эдип јат. Каланыҥ текши јери 708 или 715 км², каланыҥ кыйуларыныҥ узуны — 232 км. Уфа — јонныҥ ныктазы јанынаҥ (по критерию плотности населения) Россияныҥ миллионер-калаларыныҥ ортодо эҥ ле јайым, телкем кала, Россияныҥ (текши јери 100 квадрат километрдеҥ јаан) калалары ортодо бежинчи јерде, онойдо ок јериниҥ чӧйилгениле (протяжённость).

Гидрографиязы

Ак-сууныҥ (Каманыҥ кош суузы) калага тушташ јалбагы — 400 м, орто тереҥи — 1,5-5 м, суу кирӱ тужында 6-9 метрге кӧдӱрилет. Уфа сууныҥ јалбагы — 300 м, орто тереҥи — 2-2,5 м.

Климады

Климады орто-континентал, Екатеринбургка, эмезе Перьмге кӧрӧ климады бир канча јымжак. Орто температура: чаган ай — −15 °С; јаан изӱ ай — +19,7 °С. Эҥ јабыс температура СССР-да чаган айда сооктор (1978—1979) −48,5 °C болгон, ӱстӱги бажы 1952 јылда — 38,6 °C. Кейдиҥ ортојылдык температуразы — 3,8 °C. Јут-чыктыҥ ортојылдык кеми — 418 мм (сол јаратта (Кооперативная Поляна, Затон (Уфа)) — 349 мм јетире, оҥ јараттай — јыл туркунына 550—600 мм.

Уфаныҥ климады
Кӧргӱзӱ чаг кочк тулаа канд кӱӱк кизу јизӱ кур сыг ӱлӱ кӱч јаҥ Јыл
Ӱстӱги бажы, °C 5,8 9,2 16,2 31,1 36,2 38,3 38,6 38,5 33,4 26,8 15,4 5 38,6
Орто бийиги, °C −8,2 −6,8 0,2 10,9 19,9 24,6 25,9 23,5 17,2 8,7 −1 −6,9 9
Орто температура, °C −12,3 −11,8 −5,1 5,2 13,2 18,1 19,7 17,2 11,3 4,6 −4,2 −10,7 3,8
Ортолой јабыс, °C −17 −17 −10,4 −0,1 6,8 11,9 13,7 11,6 6,5 1,1 −7,5 −14,9 −1,3
Сыраҥай јабыс, °C −48,5 −43,5 −34,4 −27,8 −9,7 −1,2 1,4 −0,1 −6,8 −25,6 −35,1 −45 −48,5
Јут-чыктыҥ кеми, мм 48 39 32 33 47 67 55 58 51 58 52 51 590
Кайдаҥ алынган: Погода и климат
Уфа каланыҥ (2005—2014) климады
Кӧргӱзӱ чаг кочк тулаа канд кӱӱк кизу јизӱ кур сыг ӱлӱ кӱч јаҥ Јыл
Орто бийиги, °C −10 −9 0,5 11,6 20,9 24,5 26,5 25,1 18,0 9,5 −0,3 −7,3 9,2
Орто температура, °C −13,8 −14,7 −4,4 6,4 14,2 18,3 20,2 18,7 12,6 5,5 −2,7 −10,5 4,1
Ортолой јабыс, °C −17,9 −20 −9,3 0,9 7,3 12,0 13,8 12,2 7,2 1,2 −5,3 −14,2 −1
Кайдаҥ алынган: www.weatheronline.co.uk

Экологиязы

Ӧткӧн чактыҥ 60-чы јылдарында Уфада «Химпром» деп производственный объединениеде (эмди завод јок, чачылган) № 19-чы (хлорфеноксиуксусный гербицидтер эдетен) цехте бир канча авария болгон (2,4-Д, 2,4,5-Т ла олордыҥ тустары), побочный продукттар болгон, олордыҥ тӧс веществозы: 2,3,7,8-Тетрахлородибензодиоксин (ТХДД). Авариянаҥ улам ишмекчилер тыҥ корондолгон, хлоракнеле корондолып божогон. Цех база корондолгон, эмдиге јетире јеткерлӱ. Је, авария болгон до болзо, № 5-чи цехте 2,4,5-ТХФ-ны чыгарып турган болгон.

Уфа 
«Уфахимпромныҥ» ПО-зында авариядаҥ улам ТХДД реакцияла бӱткени

Заводтыҥ јерин корондогон ТХДД-ныҥ бӱткен кеми кайда да 200 кг болгон. Оныҥ кӧп сабазын шламонакопительдерде кӧмӱлген. Калага јаан јеткер Огромную опасность для города представляет проникновение ТХДД шламонакопительдердеҥ јердиҥ алдында (грунтовые воды) сууларла јердиҥ ӱстине чыгала, онойып корон јерге ле атмосферага јайылар аргалу.

Каланыҥ экологиязына Уфада Фенольный катастрофа јаан тӱбек экелген, 1989 јылдыҥ кӱчӱрген айынаҥ ала 1990 јылдыҥ тулаан айына јетире «Уфахимпром» деп химический заводто болгон, диоксиндерле корондолгондый ла болгон. Авариядаҥ улам Чернушка, Шугуровка, Уфа суулар коронло тыҥ киртиген. Фенолло корондолгон сууны тузаланган улустыҥ тоозы (Южный водозабор, Уфа) 672 876 кижи.

2015—2019 јылдарда атмосфераны киртиткен веществолордыҥ кеми таблицада.

2015 г. 2016 г. 2017 г. 2018 г. 2019 г.
Калада бастыра, ол тоодо 222,2 234,6 225,1 211,8 214,2
стационар источниктердеҥ 140,6 153,0 143,5 130,2 175,6
транспорттоҥ 81,6 81,6 81,6 81,6 38,6

Кӧп саба корон таркадып турган стационар источниктер — нефтеперерабатывающий промышленностьтыҥ предприятиелери — 71 % , энергетика — 4,3 %. Кӧӧлик-транспорттыҥ атмосфераны киртидип турган веществолорыныҥ бастыра јаба кеми — 22 %. Каланыҥ бир кижизине келижип турган коронду кей — 0,190 т.

Тӱӱкизи

Уфаныҥ тӱӱкизи 1574 јылдаҥ башталат (по другим данным — с 1586) года со строительства Уфимского кремля. Бу шибеени тӧзӧгӧн кижи — каланыҥ баштапкы воеводазы Нагой Михаил Александрович. XVI чактыҥ учынаҥ ала Уфа по­ли­тический ссылканыҥ јери болгон. XVII—XVIII чактаҥ ала Уфа-шибее кӧп табарулар ла осадаларга чыдашкан, бир де катап бактыртпаган; ол тоодо Пугачёвтыҥ тӱймеени тушта тӧрт айга туйуктаткан, табарткан (1773—1775) . Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта СССР-да Уфа јаар промышленный предприятиелерди, билим ле ӱредӱлик учреждениелерди, улусты эвакуировать эткен.

Шибее тудардаҥ озо

Уфада озо болгон јурттарды бир канча городищелерле колбойдылар, темдектезе: Городище Уфа II, текши јери 2 га кире, IV/V-XIV чактыҥ табынтылары болгон, V—VII чактыҥ каандарыныҥ мӧҥкӱлери (Турбаслинский культура). Уфа II деген городищеле кезик шиҥжӱчилер орто чактардагы калала колбойт, 1337 јылда Пиццигани-карындаштардыҥ картазында Паскерти (Pascherti) кала деп темдектелген, в Каталонском атласе 1375 года, и позднее также на карте 1554 года Г. Мер­ка­то­ра. Также с городищем отождествляется город Башгирд (Башк­орт), XIV чактыҥ араб авторы Ибн Хальдун Алтын Орданыҥ ӧскӧ јаан деген калаларыла кожо темдектейт. Француз востоковед А. Кордье связывает положение этого города на карте с местонахождением современной Уфы, кӱнбадыш-европей картографтар (XIV—XVI чактарда) бу каланы Уфа сууныҥ оозы јаар темдектеген.

XVI чакта эмдиги Уфаныҥ ордында Ногай Орданыҥ бийлериниҥ наместнигиниҥ ставказы Имэн-ка­ла («Ду­бо­вый го­род»)болгон. П. И. Рычков, имевший в распоряжении недошедшие до нас рукописные документы по истории Уфимской губернии XV — начала XVI веков и исторические предания башкирского народа, писал, что на территории города Уфы до прихода русских существовал большой город, простиравшийся по высокому берегу реки Белой от устья реки Уфы «вёрст на десять», в котором находилась ставка Тура-хана. М. Сомов бичиген:

«Место, занимаемое Уфой, как сказано выше, давно уже заселено было башкирами…, хан которых имел здесь своё становище… Строения башкиров и даже становище хана были деревянные, отчего и не осталось никаких следов их существования, кроме курганов… Становище хана находилось на возвышенном и живописном берегу реки Уфы, которое в настоящее время называется Чёртовым городищем… Башкирцы жили в Уфе только зимой; на лето же уходили кочевать в места, удобные для пастбищ их скота… Самый город основался на том же месте, где был прежде башкирский, только ближе к рекам Сутолоке и Белой»

.

Шибеени тӧзӧгӧни

1557 јылда Башкортостан Арасей каандыкка (Московский) кирген кийнинде, башкирлер Иван Грозныйга бу јерде кала тударга јаратсын деп «челобитьелӱ» баштанган. П. И. Рычков ол керегинде бичиген: башкирлер 7081 (1573)јылда кала тударга каанга баштанган, јаҥыс ла јасак тӧлӧӧри јанынаҥ эмес, онойдо ок ӧштӱлерге удурлажарга шибее тудар керек деп бичиген. Башкир јонныҥ (юрматтар) шежеринде айдылат: Казан јаар јасак јетирерге ыраак, улу каан бойыстыҥ јериске Уфа каланы тударга јаратсын деп. Тӱштӱк-кӱнчыгыш башкирлердиҥ шежеринде калык кааннаҥ шибее тударга суранган деп айдылат. 1560 јылда думный дворянин И. А. Артемьев Иван IV каанныҥ јакылтазыла башкир јерге кала-шибее тудар јерди темдектеп, Ак-сууныҥ јарадына межа ӧткӱрерге келет. Троицаныҥ кӱнинде кӱӱк айдыҥ 30 кӱни 1574 года московтыҥ стрелецтериниҥ отряды Сутолока ла Ногай деп суулардыҥ јанына келип токтогон. Мында Уфа каланыҥ баштапкы тудумы кӧдӱрилген — јаан эмес Троицага учурлаган серикпе. 1574 јылда Уфимский кырларда (Троицкий холм), воевода Иван Нагойго башкарткан стрелецтердиҥ отряды Уфимский кремльды тӧзӧгӧн.

1586 јылда Уфа каланыҥ статусын алып, Уфимский уездтиҥ (1586—1708) администрациялык тӧс јери боло берген. Уфимский уезд боло берерде, бу кырайда воеводалардыҥ башкарузы боло берген (орустап воеводческая форма управления). Тӱӱкичилердиҥ темдектегениле Москва ийген баштапкы воевода — Михаил Нагой. Воевода каланыҥ тӧс администрациялык учреждениезин — Уфимский приказной избаны башкарган. Ол гарнизонный черӱни (150—200 стрельецтер) башкарган. Каланыҥ стенелери кӧдӱрилип, посад бӱдӱп (торгово-промышленный бӧлӱк шибееле тудуш), ортозында острог кремль деп адалган. Кремль тоормошторло частоколло (440 метр) туйукталган, тӱштӱк ле тӱндӱк јандарында эрмен агаштаҥ эдилген башнялар кӧдӱрилген.

Эл-јон

2008 јылдаҥ ала эл-јонныҥ тоозы кӧптӧгӧн (орустап естественный прирост населения). 2009 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде калада республиканыҥ јоныныҥ 25,4 % болгон, калаларда јаткандардыҥ 42,2 %. Ӱй улустыҥ тоозы эр улустыйына кӧрӧ кӧп (54,5 ле 45,5 %), 1000 муҥ ӱй кижиге 835 эр кижи. Иштеерге јеткелек јииттердиҥ тоозы 15,4 %, иштееерге јараар јашту улус — 65,2 %, иштеер јаштаҥ јаан јаштулар — 19,4 %. Јӱрӱмниҥ орто узуны 2016 јылда: ӱй улус — 75 јаш, эр улус — 66 јаш. Каланыҥ миллионынчы кижизи 1980 јылда куран айдыҥ 12 кӱнинде туулган, је Башкирияда башка укту кӧп калыктар јуртаган учун, бир бала эмес ӱч бала миллионынчы болгон (СССР-дыҥ кӧп калаларында јаҥжыгу аайынча) — башкир Салават Базаров, орус Пётр Сошников ло татар кызычак Гульшат Зарикова. Уфа Россияда 11-чи кала-миллионер ле 21-чи СССР-да. Уфаныҥ ук-калыктары 2010 јылдыҥ Текшироссиялык тооалыжы аайынча: орустар — 48,9 %, татарлар — 28,3 %, башкирлер — 17,1 %, украиндер — 1,2 %, ӧскӧ укту улус — 4,5 %. Уфаныҥ ук-калыктары 2010 јылдыҥ Текшироссиялык тооалыжы аайынча: орустар — 48,9 %, татарлар — 28,3 %, башкирлер — 17,1 %, украиндер — 1,2 %, ӧскӧ укту улус — 4,5 %.

Уфа 
Уфа аймактарынын эл-jоны, % 2010 jылдыҥ тооалыжы аайынча, I бöлÿк
Уфа 
Уфа аймактарынын эл-jоны, % 2010 jылдыҥ тооалыжы аайынча, II бöлÿк
Јыл Эл-јонныҥ тоозы (Кижи) ол тоодо
орустар башкирлер татарлар украиндер
1897 49 275 42 062 3 151 2 524 43
1920 92 800 69 900 1 200 10 000 1 700
1923 85 300 64 000 3 600 12 500 н.д.
1926 98 537 74 785 4 632 14 331 534
1939 250 000 176 400 15 400 39 000 6 200
1959 546 878 355 192 30 321 115 146 15 131
1970 770 905 475 480 54 368 183 326 19 257
1979 976 858 568 504 92 678 240 881 25 739
1989 1 079 765 585 337 122 026 291 190 28 107
2002 1 049 479 530 136 154 928 294 399 17 772
2010 1 071 640 494 723 172 794 286 409 12 485
Эл-јонныҥ тоозы
1650171818111840185618631865187918861897
7005600920016 50012 90016 50020 10023 20027 00049 275
1913191419161920192319261931193319391945
100 70099 900112 70092 80085 30098 537123 446167 900250 011264 800
1956195919621967196819701973197519761979
265 000546 878610 000704 000733 800770 905844 000924 000924 000969 289
1982198519861987198919901991199219931994
1 023 0001 040 0001 043 0001 092 0001 082 0521 088 0001 097 0001 097 0001 096 0001 092 000
1995199619971998199920002001200220032004
1 092 0001 094 0001 082 0001 084 0001 088 9001 091 2001 088 8001 042 4371 043 3061 040 623
2005200620072008200920102011201220132014
1 036 0261 029 6161 022 5751 021 4581 024 8421 062 3191 065 6021 072 2911 077 7191 096 702
2015201620172018201920202021
1 105 6671 110 9761 115 5601 120 5471 124 2261 128 7871 125 933

Билим ле ӱредӱлик

Билимниҥ ӱч тӧс јери:

  1. РАН-ныҥ Уфимский билим тӧс јериниҥ институттары: Институт математики с вычислительным центром УНЦ РАН, Институт физики молекул и кристаллов УНЦ РАН, Институт механики Уфимского научного центра РАН, Институт нефтехимии и катализа РАН, Институт органической химии УНЦ РАН ла о.ӧ.;
  2. Башкортостан Республиканыҥ билим Академиязыныҥ учреждениелери: Уфимский научно-исследовательский институт глазных болезней, научно-издательский комплекс «Башкирская энциклопедия», центр гидравлики трубопроводного транспорта, Научно-исследовательский и производственный институт биотрансплантатов и биопрепаратов «Биоплант»" ла о.ӧ.
  3. Таҥынаҥ компаниялардыҥ проектный ла исследовательский институттары: РН-УфаНИПИнефть, Башгипронефтехим ле о.ӧ.

Вузтар

Уфа 
Уфа 
Уфа 
Уфа 
Башкирский государственный университет Уфимский государственный авиационный технический университет Уфимский государственный нефтяной технический университет Башкирский государственный медицинский университет

8 федерал ла 1 республикан государстволык учреждение ле 3 филиал федерал государстволык бийик ӱредӱликтиҥ учреждениелери (тоозы тӧзӧлгӧниниҥ јылдарыла берилген):

  1. Башкирский государственный университет. 1909 јылда тӧзӧлгӧн Уфимский учительский институт;
  2. Башкирский государственный аграрный университет. 1930 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 23 кӱнинде Башкирский сельскохозяйственный институт болуп тӧзӧлгӧн;
  3. Башкирский государственный медицинский университет. 1932 јылда Башкирский медицинский институт тӧзӧлгӧн;
  4. Уфимский государственный авиационный технический университет 1932 јылда Рыбинскте тӧзӧлгӧн, 1941 јылда Уфа јаар эвакуацияга кӧчӱрилген;
  5. Уфимский государственный нефтяной технический университет. 1948 јылда Уфимский нефтяной институт тӧзӧлгӧн;
  6. М. Акмулланыҥ адыла адалган Башкирский государственный педагогический университет. 1967 јылда Башкирский педагогический институт тӧзӧлгӧн;
  7. Загир Исмагиловтыҥ адыла адалган Уфимский государственный институт искусств. 1968 јылда году как Уфимский институт искусств тӧзӧлгӧн;
  8. Уфимский юридический институт МВД России. 1988 јылда Уфимская высшая школа МВД СССР болуп ачылган;
  9. Башкирская академия государственной службы и управления при Главе Республики Башкортостан. 1991 јылда Башкирская коммерческая академия болуп тӧзӧлгӧн.

Культура ла кеендик

Уфа — Башкортостанныҥ культуралык тӧс јери.

Театрлар

Уфада алты государственный театр иштейт — Опера ла балеттиҥ Башкирский государственный театры, Мажит Гафуриниҥ адыла адалган Башкирский академический драманыҥ театры, Башкортостанныҥ орус академический драма театры, Мустай Каримниҥ адыла адаган Башкортостан республиканыҥ јииттериниҥ Национал театры, «Нур» деп Уфимский государственный татар театр, Наадайлардыҥ Башкирский государственный театры ла таҥынаҥ эки профессионал театр — альтернативный театр «Перспектива» ла Уфимский бастыра жанрлардыҥ классический театры. Онойдо ок Х.Ахметовтыҥ адыла адалган Башкир государственный филармония.

Библиотекалар

Уфа 
Ахмет-Заки Валидиниҥ адыла адалган Национал библиотека

Иштейт РАН-ныҥ билим тӧс јериниҥ Уфимский билим-библиотеказы, А.-З. Валидиниҥ адыла адалган Национал библиотека филиалдарыла, Республикан базовый библиотека, каланыҥ тӧс библиотеказы, Ш. А. Худайбердинниҥ адыла адалган калада балдардыҥ тӧс библиотеказы, Кӧсјоктордыҥ специальный Башкир республикан библиотеказы, Билим-технический библиотека УГАТУ. Ого коштой калада 25 текши ле 20 балдардыҥ библиотекалары.

Кинотеатрлар

Уфа 
Кинотеатр «Родина» (1953, архитектор М. С. Яншин).

Уфада иштеп турган кинотеатрлар: «Родина (кинотеатр, Уфа)», «Ultra Cinema» ЦТиР «Мир», «Јымжак кинотеатр» КРК «Мегаполисте», «Кинопростор» ЦТиО «Простор», «Синема Парк» ТРК «Галерея ART», «Синема Парк» ТРК «Семьяда», «Киномакс» ТРК «Планетада», «Синема 5» ТГК «Меркурийде», «Ultra Cinema» ТКЦ «Ultra»-да, «Синема 5» ТРЦ «Акваринде». «Фурор» деп баштапкы уфимский кинотеатр алдынаҥ бери иштеген (1908 јылда ачылган, 1925 јылдаҥ ала — «Горн», 1936 јылдаҥ ала — «Салават», (зрительный залы ол ло тушта јаанадылган) — эмди офисный тура, озо бу кафе-бистро болгон «Башкирское бистро», кинотеатр «Победа (кинотеатр, Уфа)».

Музейлер

Уфа 
Ӱлекер:Center

Уфада 50-неҥ артык государстволык ла таҥынаҥ музейлер ачылган.

Галереялар ла кӧрӱ ӧткӱрер кыптар

Уфада арт-галерея «Мирас», арт-галерея «Сара» иштейт, «Ижад» деп М. В. Нестеровтыҥ адыла адалган Башкир тергеелик художественный музейдиҥ кӧрӱ ӧткӱрер кыптары, Башкортостан Республиканыҥ јурукчыларыныҥ Биригӱзиниҥ Уфимский художественный галереязы ла кичӱ выставочный зал иштейт, галерея «Урал», галерея X-max, Дамир Ялиловтыҥ адыла адалган фотографияныҥ каладагы туразы, «Облака» деп эмдиги ӧйдиҥ кеендигиниҥ тӧс јери, городской центр «Арт-КВАДРАТ». Алдында бу «Ватан» деп тематический этнопарк болгон.

Кӱӱ

Уфа —кӧп рок-музыканттардыҥ тӧрӧли: Юрий Шевчук (ДДТ (группа)), Земфира, Рустем Булатов (Lumen), Год Змеи (рок-группа), Светотень (группа), Emigstation; рэп ле хип-хоп-кожоҥыылардыҥ: Via Chappa, МанифестЪ, Boulevard Depo, Моргенштерн, Basic Boy, Thomas Mraz, Face; поп-артисттердиҥ: Андрей Губин, Сергей Приказчиков (Пицца (группа)), Элвин Грей ле о.ӧ.

Фестивальдар

Уфада калыктар ортодо фестивальдар ла конкурстар: 1995 јылдаҥ ала — Н. Сабитовко учурлаган музыкант-исполнительдердиҥ ачык конкурсы, 2002 јылдаҥ ала — органла фестиваль «Sauerfest» (бу ады 2015 јылдаҥ ала), 2003 јылдаҥ ала — кажы ла јыл ӧткӱрер джазовый фестиваль «Розовая пантера»; «Зов Урала» деп албаты ойноткылардыҥ ансамбльдарыныҥ ла оркестрлериниҥ конкурс-фестивальдары (2012, 2015 ле 2016 јылдарда).

Кереестер

Архитектуралык

Уфада эҥ ле эски јоголбогон тура: Октябрьский Революция оромныҥ толугында (57/1) бир кат улус јадып турган тура, јарлу горнозаводчик Демидовтыҥ. Бу тура XVIII чактыҥ ортозында тудулган. Тура орус полководец Александр Васильевич Суворов мында 1774 јылдыҥ кӱчӱрген айында (кезик јерде 1775 јылдыҥ бажында) токтогоныла јарлу, (Суворовты императрица Екатерина II пугачёвский тӱймеенди ӧчӱрерге ийген) .

1803 јылда оренбургский гражданский губернатор Алексей Александрович Врасский Уфа каланыҥ јаҥырта тудулатан планировказыныҥ проектин јазайла, Александру I каанга јетирген. Планировканы губернский архитектор Д. М. Дельмедико эткен. Уфаныҥ јаҥы генеральный планыла каланы тӱс ле кургак јерге кӧчӱрер учурлу болгон. Каланы јаанадып, эски оромдорды кечире јаҥы оромдор јазаар учурлу болгон. Је план оноҥ ары кайда барган јарт јок.

Калада 1816 јылдыҥ ӧртиниҥ кийнинде шотландский архитектор (российский службада) Вильям Гесте каланыҥ баштапкы генеральный планын тургускан (текши јери 667,5 га). 1817 јылдыҥ јаҥар айында Уфага Сметанин деп губернский землемерле кожо планды јаҥырткан. Башкару мындый планды 1819 јылдыҥ тулаан айыныҥ 3 кӱнинде јӧптӧгӧн. Бу генплан XIX чактыҥ туркунына каланыҥ стройказына ууламјы берген. Гестениҥ планында каланыҥ кыйулары јаанадылган Цюрупаныҥ оромынаҥ ала Гафуриниҥ оромына јетире, Ак-суунаҥ ала Революцияныҥ оромына јетире. Архитектор бар тудумдарды јерге келиштире эптӱ эдип јазаган. Ол Октябрьский Революцияныҥ оромын Јаан Казанский оромло бириктирген (каланыҥ тӧс оромы), каланыҥ эски тӧс јери бириге берген — Троицкий тепсеҥ ле Нижнеторговый тепсеҥ — каланыҥ јаҥы саду тӧс јерле: Гостиный дворло Верхнеторговый тепсеҥде. Бу ла ӧйдӧ Уфаныҥ јаҥы администрациялык тӧс јери — Соборный тепсеҥ — Ӱстӱгиторговой тепсеҥле Театрал оромло тудушталган. Уфаныҥ административно-торговый тӧс јери узак ӧйгӧ каланыҥ тӱӱкилик ядрозыныҥ ичинде болгон.

Калада эҥ ле бийик тудум: 31 кат небоскрёб Идель-тауэр (бийиги 102,3 метр), 2018 јылдыҥ јаҥар айында Октябрьдыҥ проспектинде тудулган. Бийигиле экинчи тура — Уралсиб (тура), «Уралсиб (банк)» финансовый корпорацияныҥ тӧс офиси . Бу 26-кат тура, бийиги 100,5 метр. Ого јол кечире 1962 јылда тудулган Уфада баштапкы 9-кат тура.

Республика Башкортостанда Уфа каланыҥ округыныҥ текши јери 2014 јылда 71,6 муҥ гектар болгон, бу јердиҥ тудумдарлу бӧлӱги — 20 муҥ га. Јон јадар фонд 23 миллион 800 муҥ квадратный метр. Јадар јерле јеткилделгени: 21,6 квадратный метр бир кижиге. Уфимский јарымортолыктыҥ тудумдарыныҥ ныктазыныҥ коэффициенти 0,55. Каланыҥ орто бийиги: беш кат. Министерство регионального развития РФ, Российский союз инженеров, Федеральное агентство по строительству и жилищно-коммунальному хозяйству, онойдо ок Московский государственный университет им. М. В. Ломоносова 2012 јылда ӧткӱрген рейтинг качества городской среды деп кӧрӱде Уфа 10-чы јер алган. Россияныҥ јӱс јаан калазыныҥ интегральный рейтинги аайынча 2013 јылда (Санкт-Петербургский институт урбанистики тургускан), Уфа комфортность јанынаҥ экинчи јерге чыккан.

Тӱӱкилик

  • Најылыктыҥ кереези — Белая сууныҥ јарады (Каманыҥ кош суузы), Троицкий тепсеҥ.
  • Салават Юлаевке кереес (Уфа) — Салават Юлаевтиҥ тепсеҥи.
  • Салават Юлаевке кереес Башкортостан Республиканыҥ Курултайыныҥ јанында, Заки Валидиниҥ оромы, 40.
  • Энчилик от орустап Вечный огонь.
  1. Якутов Иван Степановичтиҥ паркы,
  2. Черниковка, Јеҥӱниҥ паркы (Уфа).
  • А. М. Матросов ло М. Х.Губайдуллинге кереес — Черниковка, Јеҥӱниҥ паркы.
  • «Скорбящая мать» деп локальный јууларда корогондорго мемориал (Уфа) — Черниковка, Комаровтыҥ оромы.
  • А. М. Матросовко кереес — В. И.Ленинниҥ паркы.
  • Владимир Маяковскийге кереес — Маяковскийдиҥ скверы, Цюрупа ла Коммунистический оромдордыҥ белтиринде.
  • Ленинниҥ кереези Ленинниҥ скверында (Уфа)— Ленинниҥ скверы (2011 јылдыҥ кӱчӱрген айында орныктырылган).
  • В. И. Ленинниҥ кереези — В. И. Ленинниҥ тепсеҥи.
  • В. И. Ленинниҥ кереези — Черниковка, «Химик» деп ДК-ныҥ јанында скверде.
  • В. И. Ленинниҥ кереези — Дёмский аймак, Дёма деп темирјол станцияныҥ алдында.
  • Мажит Гафуриге кереес — Заки Валиди ором, Мажит Гафуриниҥ Башкирский академический драма театрыныҥ јанында (БДТ).
  • Ш. М. Бабичке кереес — Телецентрдыҥ јанында (Уфа).
  • Мифтахетдин Акмуллага кереес, М. Акмулланыҥ адын адаган Башкирский государственный педагогический университеттиҥ јанында (БГПУ).
  • А. Д. Цюрупага кереес (бюст) — Цюрупаныҥ оромы ла Октябрьский Революция оромныҥ белтиринде.
  • Загир Исмагиловко кереес Театрал скверде, опера ла балеттиҥ Башкирский государственный театрыныҥ јанында .
  • Шаляпинге кереес (Уфа) — Ленинниҥ оромы, кеендиктиҥ Уфимский государственный академиязы.
  • Максим Горькийге кереес — Пушкинниҥ оромы, № 3-чи гимназияныҥ эжигинде
  • Ф. Э. Дзержинскийге кереес — Чернышевскийдиҥ оромында, «Родина (кинотеатр, Уфа)» ла Башкортостанда ФСБ РФ јанында .
  • Серго Орджоникидзеге кереес — Первомайский ором.
  • Сергей Николаевич Тыртышнойго кереес, Черниковка, стадион «Нефтяник»
  • Советский Союзтыҥ эки катап Геройына Гареев Муса Гайсиновичке кереес (Бюст) — Мактыҥ бульвары.
  • Генерал Шаймуратов Минигали Мингазовичке кереес (Бюст) — Мактыҥ паркта мемориал комплекс.
  • Советский Союзтыҥ Геройы генерал-майор Т. Т. Кусимовко кереес (Бюст) — Јеҥӱниҥ паркында мемориал комплекс.
  • Маршала Жуковко кереес — Сипайлово, Жуковтыҥ скверы , Жуков ло Баязит Бикбайдыҥ оромдорыныҥ бириккенинде.
  • А. С. Пушкинге кереес (бюст) — Пушкинниҥ аллеязы.
  • С. Т. Аксаковко кереес (Бюст) — Пушкинниҥ аллеязы.
  • И. С. Якутовко кереес (Бюст) Иван Якутовтыҥ адыла адаган кеендиктиҥ паркыныҥ эжигинде.
  • Ш. А. Худайбердинниҥ бюсты Дом печатиниҥ јанында.
  • Советский Союзтыҥ Геройы И. И. Рыбалконыҥ бюсты, Дёмский аймакта 112-чи Башкирский кавалерийский дивизияга учурлаган скверде.
  • Октябрьский революция ла граждан јууныҥ геройлорына кереес.
  • Политикалык репрессияларда корогондорго кереес (Уфа) — Јеҥӱниҥ 50-јылдыгыныҥ скверы, Јииттердиҥ Байзыҥыныҥ јанында (алдында ДК «Юбилейный»).
  • Россияда репрессияда болгон немцтерге кереес (Уфа) — Јеҥӱниҥ 50-јылдыгыныҥ скверы, Јииттердиҥ Байзыҥыныҥ јанында (алдында ДК «Юбилейный»).
  • Дворникке кереес, «Мир» деп саду ла ойынныҥ тӧс јериниҥ эжигиниҥ јанында.
  • Землемерге кереес, Башкортостан Республикада Росреестрдиҥ управлениезиниҥ туразыныҥ јанында, 50 лет СССР, ором 30/5.
  • Скульптуралык композиция «Машина времени», Машиностроителей деп скверде.
  • Н. Ф. Гастеллого кереес — Гастеллоныҥ скверынде, алдында отдел кадров УМПО болгон тураныҥ јанында, Сельская Богородская ором.
  • «Колесо» деп скульптура — Пархоменко ором, 156.
  • «Нулевой километр»  плита — Тӧс јер, Ленинниҥ оромы, 28, главпочтамттыҥ орто эжигиниҥ јанында.
  • «Дом куницы (скульптура)» Гостиный дворго удура (Уфа), Якутовтыҥ паркыныҥ эжигинде тепсеҥге кӧчӱрилген.
  • «Трибуна (скульптура)» — Цюрупаныҥ оромы, ТК «Центральный» ла УСА «Уфа-Арена»-ныҥ јанында.
  • М. Нагойго кереес — 8 Март деп јуртта.
  • Паровоз, Дёмский аймакта, Уфимский темирјолдык техникумныҥ јанында, Ухтомскийдиҥ оромы, 33.
  • «Никто, кроме нас» деп кереес ВДВ-га учурлалган — Ленинский райондо (Уфа), Затон деп микрорайон, «Волна» деп парк.
  • Јуучылга кереес, Ада-тӧрӧл учун Улу јуу  — Черниковкада, Калининский универмагка тушташ.
  • М. Нестеровко кереес, М. В. Нестеровтыҥ адыла адалган Башкирский государственный художественный музейдиҥ јанында скверде.
  • «Јууга барган јерлештерге» деп кереес — Привокзальный тепсеҥ.
  • Тылда иштегендерге кереес (Уфа).
  • Валера деп шалјага кереес, тындуларга толерантный болорго — каланыҥ ортозында Мустай Каримниҥ оромында (Уфа). Постаменттиҥ тажы Тӱштӱк Уралда муҥ метр бийик кырдыҥ бажынаҥ экелген, арт-объект — мӧҥӱннеҥ экелген 925-чи проба.
  • «Союз поколений десантников» деп кереес (2021) — Јеҥӱниҥ паркында (Уфа).

Ар-јӱткендик

Уфа — јажыл кала, сӱреен кӧп јажыл зоналар керелейт — јуукаларлу агаш-аразы-парктар, парктар, садтар, скверлер, аллеялар ла бульварлар калада јаан јерге јайылган. Уфада он культура ла амыраштыҥ парктары бар, бир военно-мемориальный парк, тӧрт сад, ӱч тӱӱкилик аллеялар, алты лесопарк, эки дендропарк, бир ботанический сад ла бир лимонарий.

Экономиказы

Уфа Башкортостанныҥ экономика ӧзӱминиҥ бажы, Россия экономиказына јаан кирелте экелет — калада ороонго јаан учурлу продукциялар јазалат — бензин, дизельный топливо ло пропилен полимерлер, онойдо ок клеёный фанера, нефть ле топочный мазут. Уфада обрабатывающий промышленностьтыҥ тӧзӧгӧзи: нефтепродукт ла нефтехимия чыгарары, машиностроение ле химический промышленность.

Уфаныҥ экономиказында 2020 јылда јаан ла орто предприятиелердиҥ аткарган бастыра продукциязы бир јылга 1 трлн 91,4 млрд салковой болгон, Башкортостанныҥ 56,6 %.

Башкортостан Республиканыҥ Уфа каланыҥ округыныҥ социально-экономический ӧзӱминиҥ стратегиязы бар, 2030 јылга јетире.

Промышленность

XX чактыҥ бажында Уфада Уфимский тепловозоремонтный завод иштеген, 1886—1888 јылдарда Самаро-Златоустовский темирјолло јаҥыс ӧйдӧ тудулган; силикатный кирпич эдетен завод (кӱчи бир јылга 3-3,5 млн штук).

СССР-да индустриализация тушта 1929—1932 јылдарда Черниковкада 1-чи Майдыҥ Уфимский сереҥке эдер фабриказы ла Тӧс электростанция тудулган, 1933—1935 јылдарда — Уфимский фанерный комбинат, чаазын эдер фабрика, Уфимский деревообрабатывающий комбинат ла «Дубитель» (дубильно-экстрактный) завод, 1931 јылда Уфимский моторостроительный производстволык биригӱ (комбайнныҥ моторлорын эдер завод) тудулып баштаган. 1934 јылда Уфада онойдо ок К. Е. Ворошиловтыҥ адыла адалган ӧдӱк кӧктӧӧр фабрика ла Уфимский швейный фабрика («8 Мартка учурлаган»]). 1938 јылда Уфимский крекинг-завод ачылган.

СССР-да Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде предприятиелерди Уфа јаар эвакуировать эткендер, бу ӧйдӧ Уфада «Гидравлика» (№ 85 темдектӱ завод), Уфимкабель завод ло Башкирский электронно-телекоммуникационный объединение (завод телефонной аппаратуры) кӧчӱп келген заводторго тайанып иштеп баштаган. 1941 јылда Уфимский моторостроительный производственный объединениеде алты авиапромышленностьтыҥ предприятиелери: Рыбинсктиҥ № 26 темдектӱ моторный заводы, «Климов» компания (завод № 234) ла «Красная Заря» (завод № 451) Ленинградтаҥ, Балашихинский литейно-механический (завод № 219), авиационный моторостроениениҥ тӧс институдыныҥ проектный бюрозы (ЦИАМ, Москва), В. А. Добрынинниҥ «ОДК-Сатурн» деп конструкторский бюрозы, Воронежтеҥ; Уфимский тепловозоремонтный заводко — Запорожский, Гомельский ле Станиславский паровозоремонтный заводтор кӧчӱп токтогон.

Эмдиги ӧйдӧ каланыҥ предприятиелери нефтепереработкала, химияла, машиностроениеле иштейт. Каланыҥ экономиказы топливно-энергетический ле машиностроительный комплекстердеҥ турат. Уфада 200 јаан ла орто промышленный предприятиелер. 2013 јылда ол Россияныҥ 250 јаан деген промышленный тӧс јерлериниҥ рейтингинде 7-чи јер алган, ого коштой эки јыл улай «Лучшие для бизнеса города России» деп Forbes-тыҥ рейтингинде экинчи јерде (2012—2013).

Башкортостанда 2020 јылда аткарылган бастыра продукциязыныҥ кеми јыл туркунына 785,4 млрд салковой болгон, бу 54,4 % республика ичинде, темп — 77,8 %.

Уфада јаан нефтеперерабатывающий комплекс бар, эмди АНК «Башнефтьтиҥ» ӱч филиалынаҥ турат — «Башнефть-УНПЗ», «Башнефть-Новойл» ла «Башнефть-Уфанефтехим» — нефть аларыныҥ тереҥи —84,9 %. Онойдо ок нефтехимический заводтор иштейт — «Уфаоргсинтез», химический — «Уфимский лакокрасочный завод» — промышленностьто. Озодо «Уфахимпром» иштеген.

Уфада јаан машина ла приборостроительный предприятиелер бар: Уфимский моторостроительный производственный объединение, Уфимский приборостроительный производственный объединение, микроэлектрониканыҥ «Магнетрон» деп Уфада заводы, билим-производственный предприятие «Полигон», Башкирский производственный объединение «Прогресс», Уфимский агрегатный производственный объединение, кӧсјоктордыҥ текшироссийский обществозыныҥ Уфимский учебно-производственный предприятиези, Уфимский тепловозоремонтный завод, Уфимский агрегатный предприятие «Гидравлика», автокомплектующийлердиҥ заводы, «Молния» деп Уфимский билим-производственный предприятие, «Вихрь» деп билим конструкторско-технологический бюро, Уфимский трансформаторный завод, «Буринтех» деп билим-производственный предприятие. Алдында иштеген: «Промсвязь» деп Уфимский завод , Башкирский троллейбусный завод, «Эталон» деп Уфимский опытный завод .

Транспорт

Уфа — Россияда јаан транспортный белтир (узел) болуп јат (железнодорожный, трубопроводный, автомобильный магистральдар, кейде ле сууда јолдор). Судоходный суу Белая (Каманыҥ кош суузы) бойыныҥ Уфа деп кош суузыла кожо мында Транссибирский магистральла туштажат. Уфа ла Белая суулар каланы тӧс лӧ јака јерлерге бӧлийт.

Кӧӧлик

Уфа 
]Ак сууны кечире кӱр (орустап река Белая) — Башкортостанныҥ тӧс калазыныҥ тӱштӱк каалгазы

Кӧӧлик јолдор каланы Москвала, Челябинскле, Казанла, Самарала, Пермьле, Оренбургла колбойт. Ого коштой, Уфа — Россияда Москвала бир ле уунда эки федерал кӧӧлик јолло бириккен баштапкы кала (экинчи ондый кала 2019 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 27 кӱнинеҥ ала Санкт-Петербург болуп јат). Каланыҥ тӱштӱк јаныла федерал кӧӧлик јол Ӱлекер:Табличка-ru «Урал», федерал кӧӧлик јол Ӱлекер:Табличка-ru «Волга» дезе мында токтоп калат. Уфанаҥ тӱштӱктей «Уфа-Оренбург» деп трасса башталат, ол јол Уфада международный аэропортко јетире база барат. Башкортостан Республикада калалары ла аймактары ортодо, коштой айылдаштарыла колбу автобустарла, кӧӧлӱктерле тудулат. Автобустар Тӱштӱк кӧӧлик вокзалдаҥ атанат (улус тартар тӧс биригӱ ГУП «Башавтотранс»).

Келер ӧйдӧ Уфаныҥ кӱнчыгыш јанынаҥ чыгар јолдор кӱрлер тударынаҥ башталар: Интернациональный оромдо М7 јаар чыгар кӱр, Воровскийдиҥ оромыныҥ јанында јаҥы кӱр, Салават Юлаевтиҥ проспектин тӱндӱк јаар улалтары.

Темирјол

Уфа 
Ӱлекер:Center

«Самара — Уфа — Златоуст — Челябинск — Екатеринбург» деп темирјолдыҥ ӱлекери 1885 јылда јӧптӧлгӧн, Белая сууны кечире Уфимский темирјол кӱр 1888 јылда тудулган. Железнодорожные , Уфа ажыра ӧткӧн темирјол магистральдар Россияныҥ орто ло кӱнбадыш келтейлерин, Урал ла Сибир региондорды колбойт.

ОАО «Российские железные дорогиниҥ» филиалы — Башкир бӧлӱгиниҥ тӧс јери Куйбышевский темирјолдор. Калада 9 темирјол станция, Дёма деп станция эҥ ле јаан кош тартарыныҥ станциязы болот, онойдо ок Бензин деп станция, база јаан пассажирский станция Уфа. 2008 јылдыҥ кӱчӱрген айында јаҥырта тудулган вокзальный комплекс ачылган. 1965 јылдаҥ ала 2017 јылга јетире Уфа ла Москваныҥ ортозыла фирменный пассажирский поезд «Башкортостан» јорыктаган (1993 јылга јетире — «Башкирия»).

Кейде

Уфа 
Ӱлекер:Center

1938 јылдаҥ ала авиалиниялар улай иштейт. Уфада аэропорттоҥ Россияда 27 калага самолеттор учат, ого коштой Симферопольго, онойдо ок международный рейстер бар: Стамбул, Анталья, Барселона, Даламан, Ташкент, Худжанд, Бангкок, Душанбе, Ларнака, Даболим (Гоа), Дубай, Ираклион, Бакула о.ӧ. 2014 јылда аэропорт Приволжский федеральный округтыҥ кейле јорукташтыҥ гаваньдарыныҥ ортодо пассажиропоток аайынча лидер болуп јат.

Оноҥ ӧскӧ, каланыҥ ичинде спортивный аэродром Забельский бар, каланаҥ 32 км кӱнбадыштай јеҥил авиацияныҥ Первушино деп аэродромы, каланаҥ 15 км кӱнчыгыштай Тауш деп аэродром иштейт.

Уфа — ады ла аэропорттыҥ коды (UFA) тӱҥей телекейде кӧп эмес калалардыҥ бирӱзи, авиацияда кыскартылбай тузаланылат.

Сууда

Белая сууда судоходство јӱс бежен јыл кире иштейт. Каланыҥ ичинде эҥ јараш јерлерин кыска ӧйгӧ эбирип келерге суула јорыктаза јакшы. Суу транспорт кошты, пассажирлерди сууларла, кӧлдӧрлӧ, каналдарла, водохранилищелерле тартат. Одно из бывших крупнейших речной отрасли в Башкир суу пароходство — Уфада суу отрасльда јаан предприятиелердиҥ бирӱзи. Јайгыда Белая сууда ла Уфа сууда уфимский паромный переправалар иштеп јат.

Кала ичинде общественный

Кала ичинде транспорт: трамвай, троллейбус, автобус, маршрутный такси, такси. Метрополитен тудары токтодылган, оныҥ ордына генплан 2025 јылга јетире скоростной трамвай иштедерин јӧптӧгӧн.

Велосипед

Уфада 2018 јылда велодорожкалардыҥ текши узуны 72 км кире бар. Узуны 67,5 км јаан уфимский велосипедный кольцо тудар деп проект бар. Оныҥ тӧс магистрали Октябрьдыҥ проспектиле, Менделеев ле Жуковтыҥ оромдорыла ӧдӧр учурлу. Оноҥ ӧскӧ, Гафури, Лесоводов, Победаныҥ, Мемориальный ла «Кашкадан» деп парктарда база ондый кольцевой прогулочный велодорожкалар тударга јазанадылар.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Ајарулар

Тайантылар

Tags:

Уфа ЭтимологиязыУфа Физико-географикалык темдектериУфа ТӱӱкизиУфа Эл-јонУфа Билим ле ӱредӱликУфа Культура ла кеендикУфа КереестерУфа ЭкономиказыУфа ТранспортУфа Јуруктардыҥ кӧмзӧзиУфа АјаруларУфа ТайантыларУфаБашкир тилБашкортостан РеспубликаОрус тилРоссия

🔥 Trending searches on Wiki Алтай:

Сыгын айдыҥ 8 кӱниОпЧуваш тилНовосибирскКочкор айдыҥ 12 кӱниКичӱ изӱ айдыҥ 1 кӱниЛингва франка новаӦркӧКуран айдыҥ 30 кӱниӰлӱрген айдыҥ 10 кӱниАла-КайыҥЕсенин, Сергей АлександровичПикассо, ПаблоЧаган айдыҥ 12 кӱниЈаҥы Аулдыҥ јурт јеезезиТуулу АлтайАлтай калыкТулаан айдыҥ 31 кӱниМексикаКуран айдыҥ 23 кӱниБӧрӱКандык айдыҥ 4 кӱниАкалака (суу)Кандык айдыҥ 28 кӱниКӱчӱрген айдыҥ 27 кӱниШоорноОроктойТатарстан РеспубликаТулаан айдыҥ 17 кӱниТопучийСыгын айдыҥ 17 кӱниКош-АгашСыгын айКадынКӱчӱрген айдыҥ 29 кӱниИнтерлингваИталияИрбисту (суу)Кӱӱк айдыҥ 25 кӱниАрмстронг, ЛуиКӱнниҥ системазыКандык айдыҥ 15 кӱни🡆 More