Сама́ра (1935 јылдыҥ чаган айыныҥ 27 кӱнинеҥ ала 1991 јылдыҥ чаган айыныҥ 25 кӱнине јетире — Куйбышев) — Россияда Орто Поволжьеде кала, Поволжский экономикалык аймактыҥ администрациялык тӧс јери ле Самарский областьтыҥ тӧс јери, каланыҥ округы.
Иштиҥ магыныҥ калазы (2016). Иштиҥ магыныҥ калазы (2020). Эл-јоны — 1 144 759 кижи (2021), кала Россияда эл-јоныныҥ тоозы аайынча тогузынчы јерде. Самарско-Тольяттинский агломерацияда 2,7 миллионноҥ артык улус јуртайт.
Кала | |||||
Самара | |||||
---|---|---|---|---|---|
орустап Самара | |||||
| |||||
HGЯO | |||||
Эл-тергее | Россия | ||||
Федерацияныҥ субъекты | Самарский область | ||||
Каланыҥ округы | Самара | ||||
Ич бӧлӱк | кала ичинде 9 аймак | ||||
Каланыҥ башкараачызы | Е. В. Лапушкина | ||||
Тӱӱкизи ле географиязы | |||||
Тӧзӧлгӧн јылы | 1586 јылда | ||||
Алдында аттары | Ӱлекер:НП-ПН | ||||
Кала ала | 1688 јыл | ||||
Текши јери | 541,4 (каланыҥ округыныҥ ичинде) км² | ||||
Бийиги | 100 м | ||||
Климады | орто-континентал | ||||
Ойдиҥ поязы | UTC+4:00[d] | ||||
Эл-јонныҥ тоозы | |||||
Эл-јонныҥ тоозы | ↘1 144 759 кижи (2021) | ||||
Ныктазы | 2114,18 кж./км² | ||||
Ук-калыктар | орустар (90 %) татарлар (3,6 %) мордвалар (1,1 %) украиндер (1,1 %) чуваштар (1 %) | ||||
Катойконим |
| ||||
Тоолорлу идентификаторлор | |||||
Телефонныҥ коды | +7 846 | ||||
Почтаныҥ индекси | 443*** | ||||
АТТК-ныҥ коды | 36401 | ||||
МТТК-ныҥ коды | 36701000001 | ||||
Номер в ГКГН | 0012560 | ||||
Оноҥ до ӧскӧзи | |||||
Дума городского округа Самара | www.gordumasamara.ru | ||||
В энциклопедии «Мой город» | Самара | ||||
Кайралдары | Ӱлекер:Октябрьдыҥ Революциязыныҥ ордени Иштиҥ магыныҥ калазы | ||||
samadm.ru | |||||
| |||||
Медиафайлдар Викискладта |
Кала Саратовский водохранилищениҥ сол јарадында, Самарский Луки сууга Самара суу (Эдилдиҥ кош суузы) ла Сок деп атту суулар киргенинде . Баштапкы катап Самара сууныҥ ады араб посольствоныҥ секретари, јорыкчы Ахмед ибн Фадланныҥ бичигигенинде «Самур» деп (1921 јылда) айдылат.
Јаан экономикалык, транспорт, билим-ӱредӱлик, культуралык тӧс јер. Самара онойдо ок машиностроениениҥ, металлообработканыҥ, металлургияныҥ, нефтеперерабатывающий, аш-курсак (пищевой), ого коштой космический ле авиационный промышленностьтыҥ јаан тӧс јери болуп јат. Калада 150-неҥ артык орто ло јаан промышленный предприятиелер бар. Самарада темирјол вокзал Европада эҥ бийик станциялардыҥ бирӱзи. Бого коштой, Куйбышевтиҥ адыла адалган тепсеҥ Европада текши јериниҥ кемиле тӧртинчи јерде. 2018 јылда калада Футболло телекейлик чемпионаттыҥ маргаандары ӧткӧн.
Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ Јакааны аайынча (2020 јылда јаан изӱ айдыҥ 2 кӱнинде калага «город трудовой доблести» деп нере берилген.
1586 јылда Самара деп шибее Эдил сууга Самара суу кирген оозында тӧзӧлгӧн. Бичиктерде баштап тарый Самарский городок, Самарский город деп бичилген, је XVII чактыҥ бажынаҥ Самара кала деп бичилген. 1935 јылда «Куйбышев» деп ӧскӧртӧ адалган Куйбышев Валериан Владимирович деп совет ле государственный ишчиниҥ эземине, 1991 јылда Самара деп ады ойто катаптаҥ адалган.
Самара Самарский Лукага удура, Саратовский водохранилищениҥ сол јарадында, Самара (Эдилдиҥ кош суузы) ла Сок сууныҥ оозыныҥ ортозында турат. Кала тӱндӱк келтейинде кезилген немедий јастыра бӱдӱмдӱ. Меридиан уулу узуны — 50 км, широтный — 20 км.
Каланыҥ текши јери — 541 км² шыку.
Ӱлекер:Коштой калалары
Каланыҥ климады орто-континентал. Јай изӱ ле јетире чыкту. Кыш тыҥ соок эмес, карлу, узун. Јас ла кӱс кыска, серӱӱн. Тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар каланыҥ округында континентал кургак климат јакшы кӧрӱнет, бу Эдилдеҥ келген кейдиҥ толкузынаҥ камаанду. Ортоайлык јайгы ла кышкы температуралардыҥ башказы 31 °C, эҥ экстремумдардыҥ — 84 °C..
Кӧргӱзӱ | чаг | кочк | тулаа | канд | кӱӱк | кизу | јизӱ | кур | сыг | ӱлӱ | кӱч | јаҥ | Јыл |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Ӱстӱги бажы, °C | 5,2 | 6,8 | 16,7 | 31,1 | 35,9 | 38,4 | 39,4 | 39,9 | 34,0 | 26,0 | 14,7 | 7,3 | 39,9 |
Орто бийиги, °C | −6,7 | −5,8 | 0,9 | 12,4 | 21,4 | 25,3 | 27,3 | 25,5 | 19,0 | 10,3 | 0,7 | −5,2 | 10,3 |
Орто температура, °C | −9,6 | −9,3 | −2,9 | 7,5 | 15,6 | 19,8 | 21,9 | 19,9 | 13,8 | 6,5 | −1,7 | −7,8 | 6,1 |
Ортолой јабыс, °C | −12,3 | −12,5 | −6,2 | 3,2 | 10,3 | 14,7 | 16,8 | 15,0 | 9,6 | 3,5 | −3,8 | −10,2 | 2,3 |
Сыраҥай јабыс, °C | −44 | −36,9 | −36,1 | −20,9 | −4,9 | −0,4 | 6,0 | 4,1 | −3,4 | −15,7 | −28,1 | −41,3 | −44 |
Јут-чыктыҥ кеми, мм | 55 | 43 | 42 | 40 | 38 | 47 | 46 | 40 | 45 | 49 | 46 | 51 | 549 |
Кайдаҥ алынган: Климат Самары (орус.). — Россияныҥ климадыныҥ ла ай-кӱниниҥ мониторинги. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 30 кӱни, 2022. |
Кала јаҥы (кайнозойский) образованиелерде, Пермский период ло 240—300 млн јыл кайра бӱткен ташкӧмӱр породаларда турат. Кристаллический фундаменты (архейский эраныҥ) 1400—1600 метр тереҥинде јадат. Каланыҥ рельефы бийик эмес тӧҥдӧрлӱ. Каланыҥ тӱндӱк јаны бийик (Красноглинский аймак), мында Соколий кыр. Эҥ бийик јер «Тип-Тяв» кыр — талайдыҥ кемјӱзинеҥ 286 метрге бийик. Тӱштӱк-кӱнбадыш јаар, Эдил сууны кууй, Революцияныҥ тепсеҥине јетире јер араайынаҥ јабызап, талайдыҥ кемјӱзинеҥ 28 метрге бийиктеп, Эдилдиҥ бийигине једет.
Эдил суунаҥ ала јер кумакту (почва), Самара суу јанынаҥ — той балкашту.
Калада кӧп тоолу строительный, нефтехимический, нефтеперерабатывающий, электротехнический, металлургический, авиаприборостроительный, промышленностьтыҥ энергетический отрасльдарыныҥ предприятиелери атмосферада кейди киртидип јат.
Калада тарыган јажыл ӧзӱмдердиҥ текши јери 3,5 м² бир кижиге нормазы јетпейт.
Эл-јонныҥ тоозы | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1646 | 1670 | 1811 | 1840 | 1851 | 1856 | 1863 | 1875 | 1897 |
317 | ↗700 | ↗4400 | ↗13 700 | ↗14 920 | ↗24 400 | ↗34 100 | ↗54 722 | ↗90 000 |
1900 | 1911 | 1913 | 1914 | 1923 | 1926 | 1931 | 1933 | 1939 |
↗109 640 | ↗153 200 | ↘106 800 | ↗143 800 | ↗147 400 | ↗176 000 | ↗222 308 | ↗259 100 | ↗390 488 |
1943 | 1956 | 1959 | 1962 | 1967 | 1970 | 1973 | 1975 | 1976 |
↗640 000 | ↗760 000 | ↗806 356 | ↗881 000 | ↗992 000 | ↗1 044 849 | ↗1 117 000 | ↗1 150 000 | →1 150 000 |
1979 | 1982 | 1985 | 1986 | 1987 | 1989 | 1990 | 1991 | 1992 |
↗1 216 233 | ↗1 243 000 | ↘1 229 000 | ↘1 226 000 | ↗1 280 000 | ↘1 254 460 | ↘1 226 000 | ↗1 244 000 | ↘1 239 000 |
1993 | 1994 | 1995 | 1996 | 1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 |
↘1 232 000 | ↘1 223 000 | ↘1 201 000 | ↘1 192 000 | ↘1 170 000 | ↗1 178 000 | ↘1 168 000 | ↘1 156 100 | ↘1 146 400 |
2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 |
↗1 157 880 | ↗1 157 900 | ↘1 144 200 | ↘1 133 400 | ↗1 143 300 | ↘1 138 994 | ↘1 135 422 | ↘1 134 716 | ↗1 164 685 |
2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 |
↗1 166 710 | ↗1 169 184 | ↗1 171 598 | ↗1 172 348 | ↘1 171 820 | ↘1 170 910 | ↘1 169 719 | ↘1 163 399 | ↘1 156 644 |
2020 | 2021 | |||||||
↗1 156 659 | ↘1 144 759 |
2000 јылдаҥ 2004 јылга јетире каланыҥ эл-јоныныҥ тоозы астаганыныҥ шылтагы — миграционный отток населения. 2005 јылда калада (миграционный прирост) улус кӧптӧгӧн — 0,4 муҥ кижи.
Бу агломерацияларга эки тӧс јерлӱ спутник калалардыҥ эл-јоныныҥ тоозы база кирет Самарско-Тольяттинская агломерацияга (Самары ла Тольяттиниҥ спутник калалары — Новокуйбышевск, Кинель, Чапаевск, Жигулёвск, кезикте бери Сызрань каланы кожодылар), мында 2,7 млн. кижи (Москов ло Санкт-Петербургский агломерациялардыҥ кийнинеҥ Россия ичинде ӱчинчи јерде).
2000 јылдаҥ ала араайынаҥ јыл туркунына божогон улустыҥ тоозы астайт. 2005 јылда 18,9 муҥ кижи, алдында јылга кӧрӧ 2,6 % ас. 2005 јылда балдар чыгарыныҥ тоозы јабызаган (10,8 муҥ бала чыккан, алдында јылга кӧрӧол 0,4 муҥ балага ас).
Самара — Россияда эмдиги ӧйдиҥ тыҥ ӧзӱм алынган мегаполисы, мында јуртаган кӧп калыктар ортодо кӧп сабазы: орустар (90 % шыку), онойдо ок мында татарлар, украиндер, мордвлар, чуваштар јуртайт.
Ук-калык | тоозы (кижи) | Текши тоозыныҥ проценти Эл-јонныҥ тоозыныҥ (%) |
---|---|---|
орустар | 986 915 | 89,47 |
Татарлар | 39 409 | 3,57 |
Украиндер | 12 586 | 1,14 |
Мордвалар | 12 542 | 1,14 |
Чуваштар | 11 960 | 1,08 |
Армяндар | 7424 | 0,67 |
Азербайджандар | 4273 | 0,39 |
Узбектер | 3737 | 0,34 |
Еврейлер | 3574 | 0,32 |
Белорустар | 3105 | 0,28 |
ӧскӧ укту улус | 17 486 | 1,58 |
Угын бичиген | 1 103 011 | 100,0 |
бастыра | 1 164 814 |
Ук-калыгы јарт эмес улустыҥ тоозы 61 803 кижи, переписной листте угын бичибегендери — 8222 кижи.
Самара — кӧп конфессияларлу кала. Мында православный, старообрядческий серикпелер, католический, протестантский ле армянский храмдар, баптисттер ле пятидесятниктердиҥ мӱргӱӱр туралары, мечеттер, еврей хоральный синагога бар.
Самарада баштапкы серикпе XVI чакта шибеени тӧзӧп лӧ турарда тудулган. 1782 јылда Самараны тудатан ӱлекерде беш серикпе тудар деп темдектелген, XIX чактыҥ учында — 46. Баштапкы серикпелердиҥ бирӱзи — Смоленский (эмдиги ӧйгӧ јетире артпаган).
Самарада старообрядчествоныҥ ӱч ууламјызы бар.
Орус православный старообрядческий серикпе 2006 јылда бойына кайра 1915 јылда старообрядцтер туткан храм Казанского образа Пресвятой Богородицы деп серикпени јандырып алган, 2004 јылда ол Московский патриархияга јастыра берилген болгон.
Топоним «Самарха» (Самара) орто чактарда кӱнбадыш европей картографический традицияларда туштайтан. Эҥ озо бу скиф топоним керегинде «Хроникада» (латиндап Chronicon, 1130/1131—1135 јј.) Гуго Сен-Викторскийде туштайт. XIII чактыҥ Эбсторфский легенданыҥ картазында темдектелген «Самарха 〈…〉 Скифияда 〈…〉 каланы эки каан башкарат: бирӱзи язычник, экинчизи — христианин». Скифия бу ла ӧйдӧ, бу картаныҥ ӧскӧ легендазында «кӱнчыгыштыҥ кырынаҥ Теҥиске јетире јадат, Тӱштӱкте дезе Кавказтыҥ кырлары».
Карталарда јуралганын алза, ол бичилип, јазалганынаҥ ала 30—50 јыл боло берет, кала ол тушта, XI чактыҥ учында бар болонын керелейт. Гуго Сен-Викторскийдиҥ «Хрониказында» графический протограф болгон, бу кала XI чактыҥ ортозында Хазарский каганат бар тушта болгон (2012). Телекейдиҥ Эбсторфский картазында (Верчелльский карта), онойдо ок оныҥ протографтарында XII чактыҥ баштапкы јарымында болгон, је ол бистиҥ ӧйго јетпеген, ондо информация, IX чактыҥ баштапкы јарымында, Хазарияныҥ ӧйинде, башкарузыныҥ иудаизацияныҥ баштапкы периодында 802/803 јылдарда болгон.
Самарха кала туку 802/803 јылда болгон. Је бу версия тӱӱкилик шиҥжӱлерге тайанып, археологияныҥ казынты иштерине тайанбайт, ол тоодо суу керегинде.
Каланыҥ ады Самара суунаҥ улам адалганӰлекер:Нет АИ. 1586 јылда Самарский городок Фёдор Иоаннович каан тушта Самара суу Эдилге киргенинеҥ ыраак јок јерде тӧзӧлгӧн. Князь Засекин Григорий Осипович ле воеводаныҥ болушчызы Елчанинов ло Стрешнев башкарган. Шибеени туткан амаду — Эдилдиҥ орто агынында судоходствоны корулаары ла чӧлдӧҥ келген табаруларга государствоныҥ кыйуларында удурлажары.
1586 јылда Самара болгон, «Пискарёвский летописец» оны керелейт: Ӱлекер:Цитата
Самара деп орус шибеени сууныҥ оозына тӧзӧӧргӧ москов башкару ногайский мурзала јӧптӧжӱ куучын ӧткӱрген, јуу јогынаҥ шибее тудар јӧпти аларга, олор бис јӱк ле ногайларды корулаар амадулу бу шибеени тударыс дешкен («отъ воровъ отъ казаковъ»). Крепостьты тудатан тӧс амаду Эдилдиҥ орто агынында ла Самараныҥ оозында сӱреен јаан јерлерди кӧскӧ тудар арга болгон, араайынаҥ јерлерин јаанадары ла Казаннаҥ Астраханга јетире суу јолды кӧчкиндердеҥ аргадаары болгон.
Шибеени эмдиги Самарский клапандар эдер заводтыҥ јеринде, оноҥ тӱштӱктей јерде туткан болгон. Кӱӱк айдыҥ 9 кӱнинеҥ ала 1586 јылда тудулган. Ондо јаткан улус служилые люди: дети боярлардыҥ балдары, стрелецтер, пушкарьлар ла каруулчыктар (воротники) шибеени уурчылар («отъ воровъ») ла ногайлардыҥ табаруларынаҥ корулайтан. Бистиҥ ӧйгӧ јетире агаш шибее артпаган (1690 ла 1703 јылдарда болгон ӧрттӧрдӧ кӱйӱп калган), је 1986 јылда каланыҥ 400-јылдыгына учурлай Водников ло Кутяковтыҥ оромдорыныҥ јанында , самарский шибеениҥ бир башнязы ла стенезиниҥ келтейи эдип ӧткӧнип сруб тургузып, бого кереес доско јапшырылган.
1646 јылдыҥ јазында Самара ла оныҥ јака јурттарында (посад) баштапкы тооалыш (подворная перепись) ӧткӱрилген (эрте табылган Самара каланы айландыра, јербойыныҥ дворяндарыныҥ уездтери ле поместьелери керегинде оноҥ алдында эткен тооалыштар керелейт). Онойып, Самара шибее 1586 ла јылда тутканынаҥ ала кала деп чотолгон. 1708 јылда Пётр I каан тушта Самара тогузынчы јаҥы табылган губернияга, Казан губернияга кирген, 1719 јылда Астрахан губернияга кӧчкӧн. Ол тушта Самарада 210 айыл болгон.
XVII—XVIII чактарда Самара эки крестьян тӱймеенниҥ ортозында болуп калган. 1670 јылда Самараны Степан Разинниҥ черӱлери колго алган, 1773 јылда дезе Самара Емельян Пугачёвтыҥ јаныдӧӧн јайылган баштапкы кала болгон. 1780 јылда Самарский уезд тӧзӧлгӧн (Екатерина II каанныҥ уездный реформазы) тӧс калазы Самара, бу уезд Симбирский губернияга кирген.
1850 јылда јаҥар айдыҥ 6 кӱнинде император Николай I каан Самарский губерния тӧзӧзин деп Башкару Сенатка јакаан чыгарган, тӧс јери Самара, эл-јоныныҥ тоозы 15 муҥ кижи. XIX чактыҥ учында Самараныҥ эл-јоныныҥ тоозы 90 муҥ кижиге јеткен, 1916 јылда — 150 муҥга шыку кижи.
1874 јылда Оренбургский темирјол тудулып баштаган, бу јол 1877 јылда Самараны кечире барган. Самарский пристань Эдил сууда талдама пристаҥь деп чотолгон, јыл туркунына бери башка-башка кошту муҥ кире кереп кирип, чыгып туратан.
1915 јылда Самарада трамвай јӱрӱп баштаган.
Февральский революция керегинде табыш Самарага 1917 јылда тулаан айдыҥ 1 кӱнинде келген.
Ишмекчи депутаттардыҥ соведи ле солдат депутаттардыҥ совединиҥ баштапкы јууны јаба ӧткӧн (7 (20) тулаан айдыҥ 1917); Самарский советте баштап тарый кӧп сабазы эсерлер ле меньшевиктер болгон.
1917 јылдыҥ Октябрьский революциязы калада бир де мылтыктыҥ адыжы јоктоҥ ӧткӧн. Совет јаҥ јеҥген деп В. В. Куйбышев «Олимп» деп цирк-театрдыҥ сценазынаҥ јарлаган (эмди мында Самарский государственный филармония).
1918 јылда кичӱ изӱ айда совет јаҥды каланыҥ кезик улузы ла чехословацкий корпуста австро-венгерский черӱниҥ олјодо солдаттары биригеле аҥтарган. Мында, чехтер јаткан бир канча губерния Российская республика тӧзӧлгӧн, тӧс калазы Самара.
1918 јылда ӱлӱрген айдыҥ 7 кӱнинде совет јаҥ орныккан, чехтер каланаҥ качкан, Кызыл черӱ калага кирген. Чапаев Василий Иванович ле Гай Гая Дмитриевич бажында турган.
1928 јылда Самара Средне-Волжский областьтыҥ тӧс јери боло берген. 1929 јылда ойто Средневолжский кырай болуп куулган. 1935 јылдыҥ чаган айыныҥ 27 кӱнинеҥ ала 1991 јылдыҥ чаган айыныҥ 25 кӱнине јетире кала Ку́йбышев деп, советский, государственный ла партийный ишчиге В. В. Куйбышевке учурлай адалган.
1941 јылдыҥ ӱлӱрген айдыҥ 15 кӱнинеҥ ала Москванаҥ СНК СССР, Верховный Совет СССР, дипломатический представительстволор, Большой театр, Мосфильм кӧчкӧн. Сталинге бункер тудулган. Је Ставка Верховного Главнокомандования, Государственный комитет обороны , Генштаб РККА Москвада арткан. Промышленный производствоныҥ кеми 1945 јылда 1940 јылга кӧрӧ 5,5 катапка бийиктеген. Јуу ӧйинде каланыҥ эл-јоны 1,5 катапка кӧптӧгӧн (400-теҥ ала 600 муҥ кижиге јетире) Гитлеровский Германияны јеҥерге кала ороонго јаан јӧмӧлтӧ эткен. Јуу-јепсел ле ок-тары (орустап боеприпастар) јазаган. Јууныҥ јылдарында куйбышевский авиационный заводтордо («ЦСКБ-Прогресс» ле «Авиакор») 28 муҥ кире штурмовиктер ле Ил-2 ле Ил-10 самолеттор чыккан, бастыра тоозынаҥ алза — 80 % -ке јуук. Кавказ учун јууларда кала черӱни, албаты ээлемди горючийле јеткилдеген. Калага ӧскӧ ороондордыҥ башкараачылары келип туратан, ол тоодо Францияныҥ президенти Шарль де Голль.
Јууныҥ кийнинде Куйбышев СССР-дыҥ јаан промышленный ла культуралык тӧс јери боло берген. Мында јаан авиационный потенциал салынган 1958 јылдаҥ ала космический, машиностроительный, металлургический, электротехнический, кабельный, нефтеперерабатывающий ле јеҥил промышленностьтыҥ тӧзӧлгӧзи. 1960 јылдаҥ 1991 јылга јетире Куйбышев иностранецтерге бӧктӱ кала болгон.
СССР-дыҥ 20 калазына атом бомба чачар деген США-ныҥ «Totality» деген планына (1945 јылда тургузылган) Куйбышев кала база кирген, онойдо ок кийнинде мындый пландарда ол база бар. Бастыра совет ле российский космонавттар космоско самарский предприятие «ЦСКБ-Прогресс» эдип чыгарган ракета-носительдерле учкан, (планетаныҥ баштапкы космонавтын Гагарин Юрий Алексеевичти 1961 јылда кандык айдыҥ 12 кӱнинде; Энгельс каланыҥ јанына келип тӱжерде, Куйбышевке экелгендер, мында ол 2 кӱн КПСС-тыҥ Куйбышевский областной комитединиҥ дачазында амыраган, мынаҥ телефонло государствоныҥ јаанына Н. С. Хрущёвко космоско једимдӱ учуш керегинде јетирген.
1967 јылда сыгын айдыҥ 14 кӱнинде Куйбышевте миллионынчы кижи чыккан, ол — Наталья Белова. 70-чи јылдардыҥ учында 1,2 миллион кижи боло берген. 1986 јылда каланыҥ эл-јоныныҥ тоозы ӱстӱги бажына чыккан — 1 267 000 кижи. 25 января 1991 года РСФСР-дыҥ Верховный Совединиҥ Президиумыныҥ указыла калага тӱӱкилик ады јанган Самара.
Совет ӧйдӧ башталган экономикалык кризис 1998 јылда тыҥыган, бу ӧйдӧ Военно-промышленный комплекстиҥ предприятиелери јайрадылып, гражданский производствого кӧчип болбогон ӧскӧлӧри база.
2000 јылда Самарада строительствоныҥ сегменти јакшы иштеп баштаган. Је капитальный план јок.
Каланыҥ округыныҥ экономикалык тӧс ууламјызы — промышленность. 2007 јылдаҥ ала промышленный производствоныҥ ӧзӱми кӧдӱрилген. Текши кеми 2006 јылга кӧрӧ, 106 % кӧптӧгӧн.
Ишјалдыҥ кеми 2007 јылда 2006 јылга кӧрӧ 26,7 % кӧдӱрилген.
Самара машиностроение ле металлообработкада, аш-курсак (пищевой), онойдо ок космический ле авиационный промышленностьто јаан тӧс јер болуп јат. Калада 150-неҥ артык јаан ла орто промышленный предприятие иштейт. "Волга-Инфо"ныҥ јетиргениле Самарада бастыра российский подшипниктердиҥ 1/4 бӧлӱги ле Россияда бастыра эдилип турган кабельдердиҥ (Связьтыҥ техниказы) 2/3 бӧлӱги эдилип јат.
Железобетон эдимдердиҥ јаан деген предприятиези ООО «ЖБИ-Поволжье». Бойында эдилеле аткарылган товарлардыҥ текши кеми ле обрабатывающий производстводо бойыныҥ кӱчиле эдилген иштиҥ кеми 2017 јылда — 236,0 млрд салкой.
Каланыҥ промышленный производствозыныҥ эделе аткарган эҥ кӧп продукциязы:
Самараныҥ эҥ јарлу предприятиелери:
2008 јылда кичӱ изӱ айдаОбразовательные учреждения городского округа Самара (орус.) (недоступная ссылка — история ). — Администрация городского округа Самара. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 30 кӱни, 2011. калада ӱредӱ заведениелер иштейт:
Калада Ӱредӱликтиҥ ӧзӱминиҥ тӧс јери (Центр развития образования)иштейт, совершенствования профессиональной квалификации воспитателей, учителей, руководителей образовательных учреждений и оказания информационной и научно-методической помощи образовательным учреждениям и педагогам на муниципальном уровне.
Самарада 2017 јылдыҥ сыгын айында 186 общеобразовательный учреждение , ол тоодо 174 государственный общеобразовательный учреждение: 8 гимназия, 10 лицей, 2 баштамы школ, 139 общеобразовательный школ, 11 школ-интернат ла 12 таҥынаҥ общеобразовательный учреждение. Ӱренчиктердиҥ тоозы 121,6 муҥ кижи.
Самара космический ле авиационный ууламјыла ороонныҥ билим тӧс јери болот. Је ого коштой кала билим-шиҥжӱ институттарыла јарлу, олор машиностроение ле металлообработка, јурт ээлем отрасль јанынаҥ иштейдилер.
2008 јылда Орто Поволжьеде (Самарский, Пензенский ле Ульяновский областьтарда) бастыра фундаментал шиҥжӱлер — РАН-ныҥ Самарада билим тӧс јерине (СамНЦ РАН) — региональное объединение научных организаций и организаций научного обслуживания берилген. РАН-ныҥ СамНЦ организацияларында 519 кижи иштейт (олордыҥ 388 — РАН-ныҥ штадында), 245 билим ишчизи (олордыҥ 186 кижи — РАН-ныҥ штадында). Билим шиҥжӱлерди академик РАН (В. П. Шорин), 6 член-корреспондент РАН, 75 билимниҥ докторлоры ла 120 билимниҥ кандидаттары.
Бастырароссийский ле международный јарлу самарский билим школдор:
Эмдиги ӧйдӧ Самарада 30-таҥ артык орто профессионал ӱредӱ заведение.
Самарада 1825 јылда улуска эмдеер болуш јетиретен организациялар табылган деп чотолот, ол тушта Самара уездный кала болгон Симбирский губернияда, эл-јоны 5000 кижи. Ол тушта калада баштапкы больница 56 койкага ачылган, мында бир врач ла тоолу санитарка иштеген.
1875 јылда зе́мский больница 255 койкага ачылган. 1881 јылда мында Россияда баштапкы эндоскоп табылган. Эмди ол — Н. И. Пироговтыҥ адыла адалган клинический больница № 1.
1917 јылда текши бӱдӱмдӱ 5 больница 885 койкалу, 5 амбулатория, 1 туберкулёзный диспансер, 1 психиатрический больница 600 койкалу.
Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу Куйбышев калада 1941 јылда ӱлӱрген айда 27 эвакогоспиталь 7350 койкалу болгон.
2008 јылда Самарада Поволжьеде тӱрген болуштыҥ јаҥы бӱдӱми табылган — скорая медицинская помощь на воде.
2009 јылда кӱӱк айдыҥ 15 кӱнинеҥ 20 кӱнине јетире Самарада Јииттердиҥ Јылына учурлалган Россияныҥ јииттериниҥ VIII-чи Дельфийский ойындары «Молодость России» ӧткӧн.
П. В. Алабин, каланыҥ эҥ јарлу башкараачызы, баштапкы публичный музей ачарына эрчимдӱ турушкан.
Пётр Владимирович Алабин:
Публичный музей, правильно устроенный и доступный публике, признаётся одним из лучших способов проведения полезных и необходимых сведений в народные массы.
Самарский областной тӱӱкилик-краевед музейи — Самарский областьта эҥ јаан музей. Ого Јылдыҥ ла 200 муҥ кижи келет. Самарский художественный музей — Поволжьениҥ јаан музейлериниҥ бирӱзи. Художественный бӧлӱгин јербойыныҥ јурукчызы Головкин Константин Павлович бир бӧлӱк самарский јурукчылардыҥ болужыла јазаган. Коллекцияныҥ тӧзӧлгӧзи болуп XIX—XX чактыҥ самарский јурукчыларыныҥ иштери тургузылган, онойдо ок орус кеендиктиҥ устарыныҥ јуруктары бар.
С. П. Королевтыҥ адыла адалган авиация ла космонавтиканыҥ музейи — Россияда авиакосмический музейлердиҥ ортодо баш музей. Музейдиҥ Самарада эдилген авиакосмический техниказыныҥ модельдериниҥ экспозициялары оморкоду болуп јат.
Эмдиги ӧйдӧ калада 20 музей: каланыҥ тӱӱкилик ортозында модернге кереес — Дом-музей Курлиной, оноҥ ыраак јок А. Н. Толстойдыҥ музей-усадьбазы, Бункер Сталина, «Союз» деп ракета-носитель комплекс-кереес, онойдо ок јарлу музей «Самара Космическая», 2004 јылда тӧзӧлгӧн, Д. Н. Флоровтыҥ адыла адалган зоологический музей.
Каланыҥ театрлык јӱрӱми солун ла толу. Самарада 5 муниципал театр ла онноҥ артык башка-башка сценический площадкалар бар. «Задумка» деп балдардыҥ музыкальный театры эрчимдӱ иштейт, бу ӧмӧлик јаантайын международный ла бастыра российский конкурстардыҥ јеҥӱчилдери. Самараныҥ театрал залдарында јерлердиҥ текши тоозы — 3 муҥга шыку. Бир јылга муниципал театрлар 312 спектакльдаҥ артык кӧргӱзет, муҥдар тоолу кӧрӧӧчилер келет.
Театрлар
Опера ла балеттиҥ Самарский академический театры
Самарский Театр-центр юного зрителя «СамАрт»
«Самарский площадь» деп Самарский муниципал театр
Социал экспериментальный театр «Крылья».
Сценический площадкалар Самарада 20-неҥ артык культурно-досуговый учреждениелер (дом культуралар, клубтар, ойын-јыргалду тӧс јерлер) бар, олордыҥ 5-зи — муниципал.
Каланыҥ јеринде 9 кинотеатр иштейт.
Кинотеатр | Ачылган јылы | Залдарыныҥ тоозы | Темдектери | Турган јери |
---|---|---|---|---|
«Вертикаль» | 2013 | 5 | Московское шоссе ором, 17 | |
Киноклуб «Кадр» | 2 | Куйбышевтиҥ оромы, 103 | ||
«Ambar cinema» | 2016 | 9 | Южное ш., 5, ТРЦ «Амбар» | |
«Мягкий кинотеатр» | 2017 | 7 | Красноармейский ором, 131, ТРЦ «Гудок» | |
Сеть «Киномост» | 2008+2013 | 9+7 | Dolby Digital | ул. Дыбенко, 30, ТРЦ «Космопорт» Ново-Садовый ором, 160 м, ТРЦ «Мега Сити» |
«Киномакс» | 2014 | 9 | Dolby Digital Surround EX | Аэродромный ором, 47а, ТРЦ «Аврора Молл» |
Киноклуб «Ракурс» |
Самарский областьта 831 библиотека, олордыҥ 614 — јурттарда. Самараныҥ бойында областьтыҥ јаан деген библиотекалары бар, ол тоодо универсальный ла специализированный. Олордыҥ ортозында Самарский областьтыҥ башкарузыныҥ подведомственный учреждениелериниҥ библиотекалары:
Самараныҥ архитектуразы јӱзӱн-јӱӱр тураларла аҥыланат, олордыҥ ортозында тӱӱкилик кереестер кӧп. Каланыҥ тудумдары беш тӱӱкилик бӧлӱктеҥ турат:
Самара эмдиги Россияда эҥ байлык архитектуралык кереестерлӱ калалардыҥ бирӱзи, мында бастыра стильдер бар. Архитектурный эклектика текши јайылган, орус ла кирпичный стильдер, XX чактыҥ исторический ле романтический стилизациязы ла модерн.
Самара кӧп меценат којойымдарга быйанду, бирӱзи Шихобалов Емельян Николаевич, оныҥ акчазына калада кафедральный собор, приюттар ла богадельнялар, јондык больница тудулган, бу эмчиликте оору улустыҥ тал ортозы акча јокко эмденет.
Калада он јети тепсеҥ: Дзержинскийдиҥ тепсеҥи, Европада эҥ јаан тепсеҥдердиҥ бирӱзи — Куйбышевтиҥ. Ленинский аймакта эҥ кӧп тепсеҥдер ле Октябрьский аймакта база. Советский, Красноглинский аймактарда — тепсеҥдер јок.
ла оноҥ до ӧскӧ.
Самара ла Болгарияныҥ ортодо нӧкӧрлик колбулар 1877 јылдаҥ уулалган;
This article uses material from the Wikipedia Алтай article Самара, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ӧскӧзи кӧргӱзилбеген болзо, контентти CC BY-SA 4.0 лицензияла эдинерге јарар. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Алтай (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.