Кӧксу-Оозы (орустап Усть-Кокса ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
Јурт | |
Кӧксу-Оозы | |
---|---|
орустап Усть-Кокса | |
| |
HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Кӧксу-Оозы |
Јурт јеезе | Кӧксу-Оозыныҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Тӧзӧлгӧн јылы | 1807 |
Бийиги | 974 м |
Климады | орто-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↗4437 кижи (2016) |
Ук-калыктар | орустар 89 % |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38841 |
Почтаныҥ индекси | 649490 |
АТТК-ныҥ коды | 84240875001 |
МТТК-ныҥ коды | 84640475101 |
Номер в ГКГН | 0013536 |
altay-ust-koksa.ru | |
| |
Медиафайлдар Викискладта |
Кӧксу-Оозы орустап устье реки Кӧк-Суу, где кӧк суу орустап синяя (голубая) река.
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Ыйыктуныҥ сындарыныҥ эдегинде, Оймонныҥ чӧл јалаҥында, Кӧк-Суу Кадынга киргенинде турат. Казахстанныҥ гран кыйуларынаҥ тыҥ ла ырак эмес јерде. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 974 метрге бийик.
Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска, кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/сек.
Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот: чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.
Арка-туузын агаш бӱркеген, мӧш, тал, ыргай, терек, кайыҥ, тыт ла чиби агаштар ӧзӧт. Јердиҥ, мааланыҥ, кыраныҥ ажы јакшы бӱдер јер. Кырада буудай, арба, сула јакшы ӧзӧт. Арка-јалаҥда мешкези јок, јиилеги јок јакшы таркаган, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат, тайабаш, чычрана ла јер јиилек. Кӧп ӧзӱмдер ачтаганыла колбой «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: марал тазыл, алтын тазыл, кызыл тазыл.
Јурттыҥ оромдороры 84: Шукшинниҥ, Лазурный, Јаҥы, Кӧксууныҥ, Комсомолдыҥ, Красковтыҥ, Кӱрлӱ, Ижемјиниҥ, Кӱнбадыш, Аламалу кош ором, Суулу кош ором ло о.ӧ. Улалу — Кан-Оозы — Кӧксу-Оозы деп јолдо турат. Бу јурттаҥ айры јолдор чыгат: Мыйтуга, Тӱҥӱрге, Карагайга, Талдуга…јетире. Республикан тӧс калага, Горно-Алтайскка, јетире Чакырдыҥ боочызы ажыра кыскарта барза, 324 км, узада Себиниҥ боочызы ажыра — 398 км болор.
Кӧксу-Оозы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
Республикан тӧс кала Улалу | 320 км |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 410 км |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 240 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 210 км |
Јурт 1807 јылда тӧзӧлгӧн. Алтайлар Арасейге бойыныҥ кӱӱниле 1756 јылда кирген. Каанныҥ «кабинеди» 1824 јылда инородцыларды башкарар ясачный устав јӧптӧгӧн, Оймонныҥ инородный управазын јараткан, бу управа Ӱстӱги-Оймондо болгон, мында 65 алтай кижи јуртаган. Онойдо ок бу управага Кӧксу-Оозыныҥ (Кузнецкий уездтеҥ келгендер) ла Катандуныҥ улузы кирген.
Геолог Григорий Гильмерсен 1834 јылда Алтайла јорыктап јӱрӱп, бичиген — Кӧксуныҥ бажында јурт болгон, јер тураларлу, олор бис мында јатканыс 50 јыл болор дешкен, айдарда, бу улус мында 1784 јылдаҥ ала јадып баштаган, айса болзо оноҥ до эрте.
Самаевтиҥ Г. П. шиҥжӱлӱ ижинде («Туулу Алтай Арасейге киргениниҥ айалгалары.17-19 чактар») архивте бичилгенин айдат «Оймон ичиниҥ јайзаҥы, Намжыл Тысов, бойыныҥ бир оток улузыла (120 кибиток) бу јерлерде јуртаган». В. В. Сапожников Оймонныҥ трагы керегинде, Оймон ичинде Кӧксу деп јуртта улус мал азырап, јерле иштеп, Кадынныҥ коолында јуртаган деп тӧкпӧй, чачпай бичиген. Том-Тураныҥ 1904 јылда чыгарган «Памятная книжказында» Оймонныҥ инородный волостинде, Кӧксу-Оозы јуртта 2 лавка ла волостьтыҥ башкарузы иштейт деп бичилген.
1926 јылдыҥ тооалыжы аайынча. Кӧксу-Оозы јурт Ойрот автоном областька кирген, Оймонныҥ окружной тӧс јери болгон. Јуртсовет, школ, агитпункт, 87 ээлем, 364 кижи (кӧп сабазы орустар) болгон.
Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 |
1642 | ↗1995 | ↗2286 | ↗2913 | ↗3526 | ↗3986 | ↗4373 | ↗4382 | ↘4362 | ↘4357 | ↘4325 | ↗4361 |
2016 | |||||||||||
↗4437 |
Ӧрӧ айдылган јылдарда улустыҥ тоозы кӧптӧгӧни билдирет.
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 4437 кижиниҥ 89 % орустар болгон.
Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы мал азыраары, СПК «Абайский», аш ӧскӱрери, азырал белетеери, адару тудары, марал аҥ, уй кой, эчки тудары. Агаш белетеери. Туризм.
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.
This article uses material from the Wikipedia Алтай article Кӧксу-Оозы, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ӧскӧзи кӧргӱзилбеген болзо, контентти CC BY-SA 4.0 лицензияла эдинерге јарар. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Алтай (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.