Баштаҥул

Баштаҥул орустап .

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ сын тайгаларына курчаткан, Оймон ичи чӧлдӧ, Башраҥул сууныҥ јарадында турат. Айландира элбек чӧл јалаҥ, арбын одорлор, кыралар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1043 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..−40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с.

Аҥ-куштары

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда.

Ӧзӱмдери

Арка-туузы агашка бӱркеткен, мӧш, чиби, тыт, кайыҥ, аспак, јодро, беле, толоно, ыргай агаштар ӧзӧт. Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра.

Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (орустап высокогорная тундра) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат.

Мында 700-теҥ артык бӱдӱм ӧзӱмдердиҥ, 20-деҥ артыгы Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Кырбаштай мында алтын тазыл (орустап золотой корень, родиола розовая ) кӧп јайылган.

Јери ле јолдоры

Јуртта 17 ором: Сӱӱнчилӱ, Уйкӧстӱ, Кемирӱлӱ, Меесте, Јалаҥду, Таҥдакту, Тоҥбоксуу, Садту, Кӱнет, Чесектӱ, Тӧс, Суујаны, Клубту кош ором, Эптӱ кош ором, Кӱрлӱ кош ором, Суујаны кош ором, Школдыҥ кош оромы.

Јуугында јурттар Кастакту — 7 км, Корымду — 8 км, Ӱстӱги Оймон — 10 км, Саксабай — 14 км, Теректӱ — 15 км, Тӧгӧрик — 18 км, Кайтанак — 19 км, Чендек — 21 км, Маргалу — 23 км, Мыйту — 25 км.

Јурт 1860 јылда тӧзӧлгӧн. Баштаҥул Сибир кырайдыҥ јон јаткан јерлериниҥ бичигинде Оймонныҥ волостинде деп темдектелген, (бичик 1928 јылда Новосибирск калада чыгарылган). 1917 јылдыҥ кийнинде Јаш-Тураныҥ уезди болгон, 1924 јылда Туулу Алтай баштапкы катап алдынаҥ бойы админстрациялык бӧлӱк болып, Арасей Федерацияныҥ Ойрот автоном области боло берген.

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 386 кижиниҥ 41 % алтайлар, 58 % орустар болгон.

Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Агаш белетеери. Адару тудары. Туризм.

Тӱӱкилик

• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1544);

Археологиялык

Ар-бӱткендик

• Ӱч-Сӱмер туу (1505);
• Ыйыктуныҥ аржаны (1509).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.